Өфөбөҙҙәге 158-се башҡорт гимназияһы Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Мостай Кәрим исемен ғорур йөрөтә. Яҙыусының тыуыуына 100 йыл тулыуға арналған саралар ҙа тап ошо гимназия диуарҙарында "Мостай уҡыуҙары" ҡала әҙәби-ижади конкурсына йомғаҡ яһауҙан башланып китте. Унда бөйөк һүҙ оҫтаһының ижадын яратҡан баш ҡала мәғариф учреждениелары уҡыусылары, уҡытыусылары, яҙыусылар, журналистар, театр артистары, төрлө кимәлдәге етәкселәр ҡатнашты.

Көҙ миҙгеле төрлө мәҙәни сараларға айырыуса бай булмаҡсы. Шуларҙың береһе 27 октябрҙә Конгресс-холл сәхнәһендә үтәсәк һәм "Ҡурай battle" тип аталасаҡ. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, сараның ҡуйыусы режиссеры Альмира Әғзәм ҡыҙы СӘФӘРҒОЛОВА менән ошо турала әңгәмәләшәбеҙ.

"Киске Өфө"нөң 34-се һанында баҫылған "Яратып та, яратылмай йәшәү..." исемле мәҡәләгә иғтибар иттем. Ундағы сығыштар бер миндә генә түгел, күптәрҙең күңелендә шаңдау тапҡандыр, моғайын. Кемдер килешкәндер, кемдер килешмәгәндәр.

Мәҡәлә башында 80 йәшлек ағинәй Сара Бикйәнованың фекере ошолай тип башлана: "Шәриғәт ҡанундарына ярашлы, үҙ ризалығынан тыш ҡыҙҙарҙы көсләп кейәүгә биреү Октябрь революцияһынан һуң бөтөрөлөргә тейеш булһа ла, совет осоронда ла ҡыҙҙарҙы шундай мәрхәмәтһеҙ юл менән кейәүгә биреү күренештәре осрай ине әле..." Хөрмәтле Сара апайға һәм шәриғәт ҡанундарын борондан уҡ белмәгән һәм хәҙер ҙә улар менән таныш булмағандар өсөн әрнеү һәм ҡыйырһытыу ҡатыш әйтер һүҙҙәрем бар.

Ҡырғыҙстанға сәйәхәтебеҙ йәй көнө булғайны. Ләкин унда күргәндәр, алған тәьҫораттар барыбер тынғы бирмәй, күңелдә йөрөгәс, ҡағыҙға төшөрөп, "Киске Өфө" гәзите уҡысылары иғтибарына тәҡдим итергә булдым.

…Ҡырғыҙстан баш ҡалаһының "Манас" аэропортында мине Олег Тэн тигән корея егете ҡаршы алды. Олег бер автокомпанияла водитель булып эшләй. Кәрәк ваҡытта Ҡырғыҙстандың хөкүмәте уларҙы төрлө эш өсөн яллай икән. Сталин осоронда кореялыларҙы Алыҫ Көнсығыштан Ҡырғыҙстанға, Ҡаҙағстанға һөргәндәр. Олег шундай кореялыларҙың нәҫеленән. Бишкәк ҡалаһында 1982 йылда тыуып, шунда үҫкән, ҡырғыҙ телен белмәй, русса аралашабыҙ. "Ҡырғыҙ телен уҡытманылармы ни?" тип һорайым. "Юҡ", тип яуап бирә. Әйтеүенсә, ҡала мәктәптәрендә уҡыу-уҡытыу эше әле лә русса алып барыла икән. Үҙаллы төрки телле дәүләт өсөн ҡыҙыҡлы хәл, әлбиттә.

Бөгөнгө ҡунағыбыҙ Ғәлинур Әхиәр улы ЗАРИПОВ - башҡорт халҡының милли кәсептәрен тергеҙеү йүнәлешендә эшләүсе оҫта. Уның менән тирмәләр эшләүҙең ҡайһы бер үҙенсәлектәре тураһында әңгәмә ҡорабыҙ. Ғәлинур Әхиәр улы ваҡыт төшөнсәһен ҡабул итеү, шәхес азатлығы, милли кәсептәрҙең киләсәге тураһындағы үҙенсәлекле фекерҙәрен дә ишеттерер.

Йыл һайын 23-24 сентябрҙә Эстонияның баш ҡалаһы Таллинда Эстонияның аҙ һанлы халыҡтары байрамы ойошторола. Эстониялағы "Ағиҙел" башҡорт мәҙәниәте ойошмаһынан ошо сараға саҡырыу килгәс, Башҡортостан Республикаһының "Салауат Юлаев вариҫтары" төбәк йәмәғәт ойошмаһы рәйесе Виктор Хәкимов менән оло юлға сыҡтыҡ.

Башҡорт теленең ни тиклем бай булыуы тураһында күп һөйләргә лә кәрәкмәй. Телен яратҡан, уның нескәлектәрен белгән кешеләр ошо байлыҡ менән файҙалана ла белергә тейеш тә бит. Тик ғәмһеҙлекмелер, әллә инде бөгөнгө көн менән генә йәшәүгә күнегеп барыуыбыҙмы, ул байлыҡты ҡәҙерләмәйбеҙ ҙә, баһаламайбыҙ ҙа, уны һаҡлауға, үҫтереүгә үҙ өлөшөбөҙҙө индереү тураһында уйлап та ҡарамайбыҙ.

Республика көнө алдынан баш ҡаланың Дим районында яңы белем усағы - 161-се лицей асылды. Йыйылыусыларҙы оло ваҡиға айҡанлы Башҡортостан Республикаһы Башлығы Рөстәм Хәмитов ҡотланы.

- Һеҙ бассейны, спорт залдары булған, иркен класлы, иркен коридорлы һоҡланғыс мәктәпле булдығыҙ. Унда шаярырға, йүгерергә була. Бер һүҙ менән әйткәндә, хөрмәтле уҡыусылар, һеҙ матур бүләк алдығыҙ, - тине төбәк етәксеһе, уҡыусыларға мөрәжәғәт итеп. - Мәктәп төҙөлөшө - иң изге эш. Вәғәҙәләрендә торған төҙөүселәргә рәхмәт, уларҙың тырышлығы арҡаһында быйыл мәктәп үҙ ишектәрен асты, бик мөһим һәм яҡшы эш башҡарылды.

Көлөү - ғүмерҙе оҙайта, ти халыҡ. Балалар көнөнә 300 тапҡыр көлә, тиҙәр. Кеше өлкәнәйә килә, был һан да кәмей, тип билдәләй ғалимдар. Үҫмерҙәр көнөнә - 6, 20 йәште үткәндәр 4 тапҡыр ғына көлә, имеш. Бөгөнгө геройыбыҙ, көлөү - ул дауа, тип раҫлай. Яңы ижад миҙгелендә Х. Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы шаяртыуҙы аңлаған, көлөргә яратҡан тамашасыларына бүләк әҙерләй. Бында "Көлкө шоу" тип аталған яңы төркөм барлыҡҡа киләсәк. Төркөмдөң художество етәксеһе, һөйләү жанры артисы Фаяз ЙӘНТҮРИН менән әңгәмәләшәбеҙ.

Күп кенә илдәр һәм халыҡтар хаҡындағы тарихты, мәғлүмәттәрҙе сәйәхәтселәр яҙып ҡалдырған. Беҙҙең башҡорттар хаҡында ла Ибн-Фаҙлан кеүек донъя гиҙеүселәрҙең яҙмалары бар. Һәм, моғайын, иң тоғро мәғлүмәттәр тап ана шул ситтән килгән күҙәтеүселәр тарафынан биреләлер ул. Уларға кемгәлер ярарға йәки оҡшарға кәрәкмәй, улар күргәндәрен-кисергәндәрен, сағыштырыуҙарын ғына яҙалар.

"Өфө башҡорто" рубрикаһының сираттағы ҡунағы - музыка белгесе, журналист, педагог, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Миләүшә Абрар ҡыҙы ИҘРИСОВА. Ул баш ҡалала тыуып үҫеп, ғүмере буйы уның рухи ҡиммәттәренә хеҙмәт итә. Атаһы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы, композитор Абрар Хаҡ улы Ғабдрахмановтың, әсәһе - Рәсәйҙең атҡаҙанған, Башҡортостандың халыҡ артисы, С.Юлаев ордены кавалеры Нажия Аллаярованың аманатын дауам иттереүсе урта быуын вәкилдәренең береһе ул.

Башҡорттарҙың юғары белемгә эйә була башлау тарихы XIX быуаттың урталарына ҡайтып ҡала. Быға тиклем башҡорттар Ырымбурҙағы Неплюев кадет корпусында хәрби белем алһа (унда, ғәҙәттә, кантон башлыҡтарының балалары уҡыған), 1836 йылдан Рәсәйҙең дәүләт Советы ҡарары менән башҡорт үҫмерҙәрен Ҡаҙан гимназияһына һәм университетына уҡырға ебәрә башлайҙар.

Өфө Мәскәү конструкторҙары проекты буйынса төҙөкләндерелә. Эйе, тап шулай: август аҙаҡтарында баш ҡаланың "Ҡашҡаҙан" ял паркын комплекслы төҙөкләндереү эштәре башланған да инде. Концепцияның авторы - Мәскәүҙең "Стрелка" конструкторҙар бюроһы. Был хаҡта кесаҙна ошо бюроның директоры Далиә Сафиуллина менән берлектә үткәргән матбуғат кәңәшмәһендә Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ирек Ялалов хәбәр итте.

Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул ителгән көндө беҙ йыл да Республика көнө тип байрам итәбеҙ. Республикабыҙға үҙаллылыҡ яулау йылдарында ошо ваҡиғаларҙа әүҙем ҡатнашҡан кешеләр өсөн был байрам ниндәй әһәмиәткә эйә, улар был көндө нисек билдәләй һәм хәтергә ала икән?

Үҙем башҡорт телен яҡшы кимәлдә белмәйем, әммә бер аҙ аңлайым. Ләкин бөгөн Башҡортостан мәғариф учреждениеларында башҡорт телен уҡытыу тураһында һүҙ барғанда, мин "Мотлаҡ уҡытырға тейешбеҙ!" тиеүсе кешеләр яҡлымын.

М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында ижад итеүсе һәләтле йәштәргә гел һоҡланам. Әле "Хыялға ҡаршы" спектакленән алған тәьҫораттарым менән уртаҡлашҡым килә.

Был спектакль тураһында матбуғатта ла, интернет селтәрҙәрендә лә күп яҙҙылар. Мин дә, спектаклде былай итеп тә ҡуйып була икән, тип аптыраным. Режиссер Илсур Ҡаҙаҡбаевтың һәләтенә ҡыуандым. Урыны менән илатты ла спектакль. Актерҙарҙың ижады тураһында ла оҙаҡ һөйләргә булыр ине. Мәскәүҙә Щепкин исемендәге училищены тамамлап ҡайтыуҙарына ла байтаҡ хәҙер, ошо ваҡыт эсендә улар театрҙың умыртҡа бағанаһын тотоп тороусыларға әйләнде.

Һәр миҙгелдең үҙ матурлығы. Әле генә йәй хозурлығына һоҡланып бөтә алмаһаҡ, әлеге сәйәхәттә алтын көҙ биҙәктәренә хайран булдыҡ. Архангел, Белорет, Әбйәлил, Баймаҡ райондары биләмәләрендәге тәбиғәт күренештәрен - әле урман-тау, әле һөҙәк битләүҙәр, әле йәм-йәшел ҡарағай-шыршы шырлығы, әле ҡыҙыллы-һарылы ҡайын-уҫаҡ сауҡалыҡтары, әле ялан-ҡыр булып китеп, күҙҙәрҙе һөйөндөрөүен ябай тел менән һөйләп бөтөп кенә лә булмаҫ.

Ерлек мәҙәниәткә ҡарап түгел, ә мәҙәниәт ерлеккә ҡарап формалаша. Дөрөҫөрәге, шул ерлектән ҡалҡып сыға, шул тупраҡта үҫә. Шуға ярашлы, Сибай дәүләт филармонияһы ла Урал аръяғы фольклоры, ауыҙ-тел ижады һәм халыҡсан рухы менән һуғарылған. Уларҙың сығышын әллә ҡайҙан танып-белергә, үҙенсәлектәренә хайран ҡалырға була. Сибай дәүләт филармонияһы директоры, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Айбулат Ҡотошов, филармонияның режиссеры, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Фәнил ӘсӘҘуллин һәм художество етәксеһе, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Нәсимә ҒиззӘтуллиналар менән ошо юҫыҡта әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Сәйәсәт - элек-электән ир-ат өлкәһе, ир-ат шөғөлө иҫәпләнә. Ир-егеттең батырлыҡтар, ҡыйыу ҡарарҙар ҡабул итеү сифаты уның тәбиғи булмышында ята, ә ҡатын-ҡыҙҙың асылы - донъяға һөйөү таратыуҙа, тиҙәр. Ә шулай ҙа халыҡтың ышанысын аҡлап, сәйәсәттең еңел булмаған йөгөн үҙ иңдәрендә алып барыусы ҡатын-ҡыҙ замандаштарыбыҙ күп беҙҙең. Уларҙың береһе - Дөйөм Рәсәй халыҡ фронты Үҙәк штабы рәйестәше, БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтайҙың Мәғариф, мәҙәниәт, спорт һәм йәштәр сәйәсәте комитеты рәйесе Эльвира Ринат ҡыҙы АЙЫТҠОЛОВА менән уның депутат эшмәкәрлеге һәм башҡа мәсьәләләр хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Билдәле ғалим-тарихсыбыҙ Әнүәр ағай Әсфәндийәровтың көнбайыш башҡорттары тарихына арналған ғилми мәҡәләһен гәзитебеҙҙә баҫырға әҙерләгәндә уның типтәр сословиеһына арналған өлөшөн айырыуса ҙур ҡыҙыҡһыныу менән ҡабул иттем.

Ғалим типтәрҙәрҙең милли сығышы төрлөсә булып, улар араһында ерһеҙ башҡорттарҙың, ситтән күсеп килгән татар, сыуаш һәм башҡа халыҡ вәкилдәренең булыуын тарихи документтар ерлегендә раҫлай. Уның Башҡортостандан башҡа бер төбәктә лә типтәр сословиеһы теркәлмәүе һәм типтәрҙәрҙең тәүгеләренең ерһеҙ ҡалған башҡорттарҙан булыуы хаҡындағы фекерҙәре иғтибарға лайыҡ.