Һуңғы йылдарҙа республикала башлыса ағинәйҙәр тырышлығы менән халҡыбыҙҙың милли кейемдәрен, нәфис биҙәүестәрен тергеҙеү өҫтөндә байтаҡ эш алып барыла. Беҙҙең башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары араһында башҡаларҙы хайран итеп, зауыҡлы биҙәүестәр тағып, милли күлдәктәр кейеп йөрөү ғәҙәткә инә. Үҙе бер илаһи күренеш ул яға, селтәр, түшелдеректәрен тағып, аллы-гөллө күлдәктәрен кейеп, эшлекле ҡорҙарға йыйылған ағинәйҙәр. Әлбиттә, ҡайһы берәүҙәр уйлауынса, уйын-йыр өсөн генә йыйылмай улар. Ниндәйҙер мөһим проблеманы хәл итер, йәштәргә йолаларыбыҙҙы өйрәтер өсөн, йә булмаһа, милли кейем өлгөләре, биҙәүестәр эшләү, ниндәйҙер милли аш-һыу әҙерләү буйынса оҫталыҡ серҙәре менән бүлешергә, экологик өмәләр үткәрергә йыйыла улар һәм ошондай матур саралар менән рухлы киләсәк быуын тәрбиәләүҙе бурыс итеп алған ағинәйҙәребеҙ.

Интернет донъяның тағы бер яңылығын астым үҙем өсөн. Ул яңылыҡ та түгелдер инде, бәлки, сөнки донъя кимәлендәге был интернет-уйынды 2007 йылда уҡ француз программистары уйлап сығарған, хәҙер ул донъяның бик күп илдәрендә билдәлелек яулаған.

Өс һорау был юлы яҙыусы, Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Афзал улы ХИСАМОВҡа төбәлә.

Ҡушылғанын - үтәргә, тыйылғанынан - тыйылырға!

Ғаилә бәхете йә була, йә юҡ, ул һинең үҙеңдән тормай, тип иҫәпләүселәр ҙә бар бөгөнгө заманда. Бының менән бөтөнләй килешмәүселәр дөрөҫ эшләйҙер, тим, сөнки бәхетле йәки бәхетһеҙ булырға һәр кеше үҙе хәл итә. Йәмғиәтебеҙҙең дөйөм рухи именлеген дә ғаилә генә булдыра ала, был турала хәҙер ил башлыҡтары ла йыш телгә ала. Шулай булмаһа, татыу ғаилә - ил күрке, тимәҫ ине халҡыбыҙ. Милләтебеҙҙең киләсәге лә - тап уларҙың бишегендә тирбәлә бөгөн. Һуңғы мәлдәрҙә барыбыҙҙы ла һоҡландырып йәшәүсе йәш ғаиләләрҙең күҙгә күренеп артыуы ла шатлыҡлы күренеш. Араларында бер-ике бала менән генә сикләнмәгәндәре булыуы, уларҙың балаларының күңеленә һөйөү, иреклек, ышаныс, намыҫ, яуаплылыҡ кеүек төшөнсәләрҙе һала белеүе иһә тағы бер ҡыуаныс. Ҡунаҡтарыбыҙ - дүрт бала тәрбиәләүсе матур пар, М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрының әҙәбиәт бүлеге етәксеһе Мәҙинә һәм ошо уҡ театрҙың режиссеры Илнур МУЛЛАБАЕВтар менән әңгәмәбеҙ ҙә ғаилә ҡиммәттәре, бөгөнгө заман һәм тәрбиә үҙенсәлектәре тураһында булыр.

Тарихты архивтарҙағы документтарҙа, боронғо китаптарҙа, археологик ҡаҙылма материалдарында ғына түгел, ә ер-һыу, тау-ҡая, ауыл-ҡала атамаларында ла эҙләү фарыз. Оҙаҡ йылдар үҙебеҙҙең мең ырыуы башҡорттары йәшәгән Әлшәй, Дәүләкән, Миәкә һәм башҡа төбәктәрҙең топонимик атамаларын өйрәнеү миңә халҡыбыҙҙың тарихына бәйле күп биттәрҙе асырға, асыҡларға ярҙам итте. Гәзит уҡыусыларға үҙемдең эҙләнеүҙәремдән ҡайһы бер мәғлүмәттәрҙе еткереүҙе дауам итәм.

Берәй милләттәшеңә үҙ телеңдә өндәшеп, яуапты башҡа телдә алыу айырыуса ҡала ерендә йәшәгән кешеләр өсөн бик тә тәбиғи хәл. Быға әллә ни иғтибар итеп тормайбыҙ, һин дә мин урыҫса һөйләшеп алабыҙ ҙа китәбеҙ. Аллаға шөкөр, ул телде лә беләбеҙ... Әммә бына республикабыҙҙан алыҫта, башҡа өлкәләрҙә шундай хәлдәргә юлыҡһаң, теге йәки был яҡташың өсөн, хатта бөтөн милләтең өсөн ниндәйҙер ҡыйынһыныу тойғолары кисереп, ныҡ ҡына уйланырға мәжбүр булаһың.

...Башҡортостан иҫән ҡала, тиһәң,
Бер йәнемә миллион үлем бир!
(Ш. Бабич).

Шәйехзада Бабич кемдәр тарафынан һәм нисек һәләк булған? Ни өсөн берәүҙәр уны Темәстән Йылайыр аша Мораҡҡа, типографияны күсереп алып китеп барғанда аҡтар ҡулынан һәләк булды, ти. Ә икенселәре, киреһенсә, Ырымбурҙан Йылайыр аша Темәскә китеп барғанда ҡыҙылдар тарафынан үлтерелгән, тип бара. Был һорауға бөгөн, шағир вафатына бер быуатҡа яҡын ғүмер уҙғас, яуап эҙләүҙең кәрәге бармы? Минеңсә, бар, хатта ошо һорауҙарға теүәл яуап таба алмаған хәлдә лә, уйланырға һәм эҙләнергә тейешбеҙ, сөнки тарихҡа битараф булмау - халыҡты йәшәткән һәм йәшәтәсәк көс ул!

"Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына Ғафури районы Һабай ауылынан Р. Басиров түбәндәге китаптарҙы тәҡдим итә:

"Киске Өфө" гәзитенең быйылғы 2-се һанында Тимер Ниәтшин ағайҙың "Яҙыусы вазифаһы - ул рух һағындағы яугир" тип исемләнгән мәҡәләһен уҡып сығып, үҙ фекеремде әйтергә булдым.

Автор телгә алған "әтәс" функцияһының тәғәйенләнешен, был ҡоштоң, йыл хужаһы булыуҙан тыш, мәҡәләгә бәйләнешен күрмәнем, әлбиттә. Әммә быныһы мөһим түгелдер. Ә нимә мөһим һуң? "Ойошма" мәғәнәһенә һалынған һәм ингән төшөнсәләрҙә нимә иң мөһиме? Ғөмүмән, ысын ижадсыға ойошма ниңә кәрәк? Быныһы минең уйланыуҙарым булды.

Фәрештәләрҙе Аллаһы Тәғәлә барлыҡҡа килтергән. Нәфис нурҙан торған тәндәре төрлө ҡиәфәтҡә инә ала һәм улар иҫ киткес ҙур ҡеүәткә эйәләр. Фәрештәләр шул тиклем күп, уларҙың һанын тик Аллаһ ҡына белә. Ғәйшә һүҙҙәренә ҡарағанда, Бәйғәмбәребеҙ былай тип әйткән: "Фәрештәләр нурҙан, ендәр уттан барлыҡҡа килгән".

Художестолы әҙәбиәт тәү сиратта шағирҙар, прозаиктар, драматургтар ижады менән бәйле булһа ла, уның йәшәү рәүеше әҙәбиәт ғилеме белгестәре хеҙмәтенән тыш тулы ҡанлы була алмаҫ ине. Әйҙәгеҙ, бындай ҡараштың дөрөҫлөгөн бөгөнгө ҡунаҡтарыбыҙҙың диалогы - филология фәндәре докторы, БДУ профессоры Фәнил КҮЗБӘКОВтың һорау ҡуйыуы һәм бөгөнгө әҙәби процеста әҙәби тәнҡитсе ролендә әүҙем ҡатнашҡан филология фәндәре кандидаты, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты доценты Зәки ӘЛИБАЕВтың яуаплауы аша күҙаллап ҡарайыҡ.

Был юлы ауылдарҙа йәшәгән ижади шәхестәребеҙ менән аралашып алырға ниәт иттек һәм уларға һорауҙарыбыҙҙы юллап, уларҙан яуаптар алдыҡ. "Ситтән тороп диалог"та ҡатнашыусы Әбйәлил районы Ҡырҙас ауылында йәшәүсе яҙыусы Иҙрис НОҒОМАНОВ, Учалы районы Иманғол ауыл хакимиәте башлығы, шағир Фәнил БҮЛӘКОВ, Салауат районынан күп балалы әсә, журналист Гөлшат ХАЖИЕВА менән әңгәмәбеҙ ауыл тормошо, ауыл мәшәҡәттәре тураһында булыр.

Тарихты архивтарҙағы документтарҙа, боронғо китаптарҙа, археологик ҡаҙылма материалдарында ғына түгел, ә ер-һыу, тау-ҡая, ауыл-ҡала атамаларында ла эҙләү фарыз. Оҙаҡ йылдар үҙебеҙҙең мең ырыуы башҡорттары йәшәгән Әлшәй, Дәүләкән, Миәкә һәм башҡа төбәктәрҙең топонимик атамаларын өйрәнеү миңә халҡыбыҙҙың тарихына бәйле күп биттәрҙе асырға, асыҡларға ярҙам итте. Гәзит уҡыусыларға үҙемдең эҙләнеүҙәремдән ҡайһы бер мәғлүмәттәрҙе еткереүҙе дауам итәм.

Беҙ көн һайын беҙҙе уратып алған кешеләрҙең йоғонтоһона дусар булабыҙ. Хатта шәхси ҡарашыбыҙ, ҡылығыбыҙ ҙа кем тарафынандыр шунда уҡ ыңғай йә кире тигән баһа ала һала. Бигерәк тә бәләкәй балаларға, уларҙың әсәләренә көн юҡ һымаҡ тойолоп китә. Мәҫәлән, магазинда йәки урамда бала ҡысҡырып илап ҡараһын әле, шунда уҡ: "Уй, ҡалай насар ҡыҙ!", "Тыңлашмаһаң, алып китәм", - тигән һүҙҙәр ташлаусылар табыла. Бала үҙен насар тотҡас, тәрбиәһеҙ һәм бында уның ата-әсәһе ғәйепле, тигән һығымталар яһала. Бындай осраҡта нимә эшләргә? Баланы бөтөнләй ят кешеләрҙең агрессияһынан нисек һаҡларға? Ошо һорауҙарға психолог Альмира ИСХАҠОВА менән яуап эҙләйбеҙ.

Һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡының мәшһүр эпосы "Урал батыр" бөтөн йәмәғәтселектең иғтибар үҙәгендә. Уға бәйле сираттағы яңылыҡ шул булды: Израилдә йәшәүсе яҡташыбыҙ Рауил САДИҠОВ уны иврит теленә тәржемәләп, китап итеп баҫтырып сығарҙы. Ошо көндәрҙә милләттәшебеҙҙе Өфөгә ҡайтҡан сағында тап иттек һәм уға "Урал батыр" эпосы тәржемәһе буйынса бер нисә һорауыбыҙҙы төбәнек.

Берәй милләттәшеңә үҙ телеңдә өндәшеп, яуапты башҡа телдә алыу айырыуса ҡала ерендә йәшәгән кешеләр өсөн бик тә тәбиғи хәл. Быға әллә ни иғтибар итеп тормайбыҙ, һин дә мин урыҫса һөйләшеп алабыҙ ҙа китәбеҙ. Аллаға шөкөр, ул телде лә беләбеҙ... Әммә бына республикабыҙҙан алыҫта, башҡа өлкәләрҙә шундай хәлдәргә юлыҡһаң, теге йәки был яҡташың өсөн, хатта бөтөн милләтең өсөн ниндәйҙер ҡыйынһыныу тойғолары кисереп, ныҡ ҡына уйланырға мәжбүр булаһың.

Бынан тап 15 йыл әүәл ижад ителә башланы "Киске Өфө" гәзите. Ә тарих шунан ғибәрәт: Башҡортостандың дәүләт суверенитетын яулауға өлгәшкәс, уның һөҙөмтәһе булыр ҡаҙаныштар исемлегендә, ысынлап та, "Баш ҡаланың башҡорт телендәге гәзитен булдырырға" тигән пункт та теркәп ҡуйылғайны. Тик ул шунда уҡ ҡына тормошҡа ашырылманы, хәбәр телдән телгә күсте, һөйләнде, сәйнәлде лә, ҡағыҙҙа көйө ҡалып, бер аҙға онотолдо.

"Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына килгән тәҡдимдәр, ниһайәт, күбәйә башланы. Тиҙ арала һәр быуын башҡорто уҡырға тейешле китап/әҫәрҙәр исемлеген гәзит уҡыусылар, һеҙҙең ярҙам менән теүәлләп, билдәләп бөтөрбөҙ, моғайын.

1993 йылда Мәскәүҙә "Русский язык" нәшриәтендә донья күргән "Башҡорт теленең һүҙлеге"н ҡарап ултырам. Яңы ғына тупһабыҙ аша аяҡ баҫҡан йылыбыҙ - әтәстеке. Йылыбыҙға исем биргән йән эйәһенә һүҙлек бына ниндәй ҡылыҡһырлама бирә: "Тауыҡтар ғаиләһенә ингән оҙон дуға ҡойроҡло, ҙур ҡыҙыл кикерекле, типке тырнаҡлы ата енесле ҡош; тауыҡтың ата енеслеһе". Көндәлек һөйләштә киң ҡулланылған, мәғәнәһен күпселек яҡшы аңлаған "Көҙгө әтәс" лаҡабын да ҡарайым. Һүҙлек буйынса был лаҡап "көс-ғәйрәтен күрһәтеп, шәп булып ҡыланған" кешегә ҡарата әйтелә.

Эш көнө тамамланып барғанда, телефон шылтыраны. Танышым: "Апайыма дауаланырға килгәйнем, килеп сыҡ, күрешеп-һөйләшеп ултырырбыҙ", - тигәс, эштән һуң яҙып алған адрес буйынса йүнәлдем. Бөрйән районынан килгән Көнһылыу апай Ҡотлобаева менән гәп һатҡан арала уның апаһы Фәниә ханым да ҡайтып инде.