Миләүшә Ҡаһарманованың "Киске Өфө"нөң 45-се һанында сыҡҡан Бөтә Рәсәй сәсәндәр фестивале тураһындағы мәҡәләһе уйландырҙы. Һәм мин яҙылғандарға ҡушылып, үҙемдең дә фекеремде өҫтәмәксемен.

Усаҡ йылыһы кеше өсөн бик ҡәҙерле. Һалҡын өйҙә ҡот булмай. Усаҡ тоҡана, яна икән, тормош та көйләнә, йә көйләнәсәк. Сыралы-утынлы өйҙә берәү ҙә өшөмәгән, ризыҡһыҙ ҡалмаған. Ҡатын-ҡыҙ йортта ошо усаҡты һаҡлай, ваҡытында дөрләтә, улай ғына ла түгел, ул үҙе үк - йортҡа яҡтылыҡ һәм йылылыҡ биреүсе. Иртәгәһе көнөн дә мотлаҡ уйлай ул. Ҡатын кешенең хәстәре даими. Ҙур йорт - ватан алдында ҡатын-ҡыҙ бурысы шундай уҡ бөйөк. Оло йорт өсөн хәстәрлек тә улар ғәменән ситтә түгел. Аталары, яҡын туғандары менән берлектә халыҡ өсөн изге эштәр атҡарған улар. Ҡаһарман ир-аҙаматтарҙы бына шундай әсә тәбиәләгән һәм шундай уҡ тоғро хәләл ефете йәнәшәһендә булған. Хан, бейҙәрҙең, юлбашсыларҙың ҡатындары, ҡыҙҙары тураһында мәғлүмәт, әлбиттә, бик аҙ килеп еткән. Шулай ҙа тоҫмалларҙай миҫалдарҙы тарихыбыҙ һаҡлаған.

Ошо көндәрҙә Өфөлә "Урал батыр" эпосын Рәсәй халыҡтары телдәрендә һәм сит телдәрҙә яттан һөйләүселәр республика конкурсы үтте. Етенсе тапҡыр уҙғарылған был конкурсты ЮНЕСКО эштәре буйынса Башҡортостан комитеты, БР Мәғариф министрлығы һәм Башҡортостан социаль технологиялар институты (әйткәндәй, конкурс йыл да ошо институтта уҙа) ойошторҙо. Башҡорт халыҡ эпосын республикала, Рәсәйҙә һәм донъяла таратыуҙы, башҡорттоң һәм Рәсәйҙә йәшәүсе башҡа халыҡтарҙың мәҙәниәтенә, тарихына һаҡсыл ҡараш тәрбиәләүҙе маҡсат итеп ҡуйған конкурста бөтәһе 534 бала ҡатнашты. Улар ике тиҫтәнән ашыу телдә эпостан өҙөктәр һамаҡланы һәм ятлап күрһәтте. Конкурс был талаптар менән генә сикләнмәне. Был юлы ла ойоштороусылар өр-яңы ике һынау уйлап сығарған булып сыҡты.

Бала саҡта әсәйемдән ишетеп үҫкән мәҡәл-әйтемдәрҙең намыҫыма иң ныҡ тейгәне "Кем эшләмәй, шул ашамай" тигәне була торғайны. Бөтәһе лә ашъяулыҡ тирәләй ашарға йыйылған ваҡытта, ялҡаулығым, булдыҡһыҙлығым арҡаһында, туғандарымдың ашағанын мөлдөрәп, ситтән күҙәтеп торам кеүек күреп, сикһеҙ ғәрләнә, ояла торғайным. Үҫә төшкәс, әсәйемдең "боронғолар һүҙе" тип ҡулланған фәһемле һүҙҙәре байый барҙы, ни өйрәтһә лә, һүҙҙәрен һәр ваҡыт мәҡәл-әйтемдәр менән йомғаҡлап, иҫтә ҡалырлыҡ итеп нығытып ҡуйыр ине. Бала саҡ хәтирәләремдең барыһы ла мәҡәләмдең маҡсатына ишара: халҡыбыҙҙың тормош тәжрибәһе кеүек, ауыҙ-тел ижады ла ифрат бай, бала тәрбиәләүҙә уның әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ.

1972 йыл ине. Юғары белемгә эйә булырға ынтылған ҡайнар йөрәкле ҡыҙҙар һәм егеттәр Башҡорт дәүләт университетының филология факультетында уҡый башланыҡ. Беҙҙең төркөмдөң кураторы итеп әле генә йәнтөйәге Бөрйәндән эшкә саҡырылған Әхмәт Мөхәмәтвәли улы Сөләймәновты тәғәйенләп ҡуйҙылар. Һомғол буйлы, алсаҡ йөҙлө, итәғәтле, кеселекле, ихтирамлы, яғымлы тауышлы... 33 йәштә генә... Уны тәү ҡараштан, танышыуҙан үҙ иттек һәм артабан хөрмәтләп, "Әхмәт ағай" тип кенә йөрөттөк.

Бөтәһе лә уҡырға тейеш башҡорт әҙиптәренең әҫәрҙәрен барлауҙы дауам итәбеҙ. "Киске Өфө" гәзите һәм "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө ойошторған "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһы шарттарына ярашлы, гәзит уҡыусыларыбыҙ һәм интернет селтәрендә яҙылған тәҡдимдәр буйынса исемлектең егерменсе пунктын билдәләнек. Артабан да фәһемле, зауыҡлы һәм башҡорт халҡының асылын сағылдырған китаптар/әҫәрҙәр исемлеген бергәләп тулыландырып бөтәйек! Бының өсөн үҙегеҙҙең тәҡдимдәрегеҙҙе редакция адресына хат менән йәки "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Киске Өфө" гәзите төркөмөнә яҙып ебәрә алаһығыҙ.
Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты уҡытыусыһы Рәсимә Алламоратова Закир Һаҙыйҙың "Йыһанша хәҙрәт" повесын тәҡдим итә.

Был яҡты донъяларҙың серен белеп тә, аңлап та бөтөрөрлөк түгел... Минең аңлауымса, һиҙемләүемсә, беҙҙең эргәлә параллель донъя бар: ул Илаһи көс беҙҙең бөтә донъябыҙҙы ҡора, беҙҙе йәшәтә, эшләтә һ.б. Быға мин үҙем инандым...

Ошо көндәрҙә Өфөнөң Республика спортсылар әҙерләү үҙәгендә кикбоксинг буйынса Рәсәй кубогы һәм Бөтә Рәсәй турниры үтте. Ярыштарҙы БР Йәштәр сәйәсәте һәм спорт министрлығы, Рәсәй һәм Башҡортостан кикбоксинг федерациялары менән берлектә Рәсәй Федерацияһының Спорт министрлығы ойошторған. Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән килгән 300-ләп спортсы араһында Башҡортостан спортсылары ла бар. Әле беҙ Сибай ҡалаһының "Шоңҡар" спорт клубы баш тренеры, спорт мастерлығына кандидат Хәлит Фәрит улы ҺИБӘТУЛЛИН менән әңгәмәләшәбеҙ.

ТӨРКСОЙ халыҡ-ара төрки мәҙәниәттәр ойошмаһының халыҡ музыка ҡоралдары оркестры составында Төрки илдәре бойондороҡһоҙлоғоноң 25 йыллығына арналған концертында ҡатнашып, тәжрибә туплап ҡайтҡан "Йатаған" этно-төркөмө етәксеһе Илдар ШАКИР менән түбәндәге әңгәмәбеҙ.

Әлеге гастролдәрҙән алған тәьҫораттарығыҙ ниндәй?

- "Урал моңо - 2016" Халыҡ-ара төрки йәштәренең музыкаль ижады конкурс-фестиваленең йомғаҡлау концертында ТӨРКСОЙ халыҡ-ара ойошмаһының баш режиссеры Арман Нурмөхәмәтов менән таныштыҡ һәм ул беҙгә хеҙмәттәшлек тәҡдим итте. Баҡтиһәң, Нью-Йорк ҡалаһында быйыл ТӨРКСОЙ ойошмаһының милли музыка ҡоралдары ансамбле булдырылған икән.

Гәзитебеҙҙең 45-cе һанында сәсәндәр хаҡында бәхәс ҡоро баҫылғандан һуң, үҙ фекерен белдереп шылтыратыусылар күп булды. Әлбиттә, "Ҡобайыр, эпос башҡарыусыларҙы "сәсән" тигән оло исем менән атап буламы?" тигән сығышыбыҙҙағы фекерҙәрҙе кемдер ҡабул итте, кемдер кире ҡаҡты. Шулай булырға тейеш тә, сөнки бәхәс булмаһа, хәҡиҡәт бит күңелдә ойотҡо булып ҡына йөрөүсән. Һәм беҙ, бәхәсте дауам итеп, ошо темаға түңәрәк ҡор ойошторҙоҡ. Һөйләшеүҙә этнограф Зәкирйән ӘМИНЕВ, яҙыусылар Әхмәр ҮТӘБАЙ, Мәүлит ЯМАЛЕТДИН, БР Республика халыҡ ижады үҙәге ҡарамағындағы Сәсәндәр үҙәге етәксеһе Нәфисә ТУЛЫБАЕВА ҡатнашты.

Ҡайһы бер йолалар, йәғни "Ҡарға туйы" тураһында

Төрлө халыҡтарҙа мәйетте ерләү төрлөсә башҡарыла. Беҙҙә ләхет алыу бар. Пермь башҡорттарындағы ерләү йолаһын тикшереүҙәр мәғлүмәттәре буйынса, мәҫәлән, ләхет таҡтаһы өҫтөнә артыш, мәйет аҫтына туйыҙ йә аҡбур һалғандар. Бында мәйет менән мөмкин тиклем ерҙе бысратмаҫҡа тырышыуҙы аңларға була. Ислам динендә былар юҡ, унда кәфенгә уралған мәйетте ләхет эсендәге ергә шул килеш ҡиблаға ҡаратып һалалар.

Ошо көндәрҙә миңә Ишембай районы Маҡар ауылында иҫ китмәле тәрән мәғәнәгә эйә булған бер сарала ҡатнашырға тура килде. Был ауылдағы байрамға барып эләгеүем осраҡлы түгел. Сөнки минең нәҫелем тамырҙары ошонда, Маҡарҙа. Гәрсә мин бында тыумаһам да, үҫмәһәм дә, мәктәбендә уҡымаһам да, миңә бик ҡәҙерле был донъяға Ҡарамышевтарҙы биргән яҡтар. Бик йөрәкһенеп, тулҡынланып йөрөп ҡайттым мин Маҡарҙан.

Ошо көндәрҙә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты тарафынан Башҡортостан Республикаһы Милли музейының ҙур залында "Төп дөйөм белемде туған башҡорт телендә биреү проблемаһы"на арналған түңәрәк ҡор үткәрелде.

Башҡарма комитет аппаратының баш белгесе Рәйсә Күзбәкова әҙерләгән докладта был ҡорҙа барасаҡ һөйләшеү темаһына ишара яһалды: мәктәптәрҙә туған башҡорт телендә уҡытыу буйынса хәүефле хәлдәр бар һәм улар көндән-көн етди төҫ ала бара.

Ошо көндәрҙә Өфөлә Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге гимназия-интернатта яңы гимназистарҙы тәбрикләнеләр. Быйыл гимназист тигән ғорур исем йөрөү хоҡуғына кемдәр эйә булды икән? Беҙ буласаҡ музыканттар, инде үҙҙәре оло тормошҡа аяҡ баҫырға әҙерләнгән тәжрибәле гимназистар һәм уларҙың уҡытыусылары - остаздары менән яҡынданыраҡ танышырға булдыҡ.

Әрме сафында хеҙмәт иткән элекке һалдаттар йыш ҡына унда булған хәл-ваҡиға хаҡында бәйән итергә ярата. Ә хеҙмәткә бармағандар "тормош мәктәбе"ндә нисек ситтән тороп "уҡыу"ҙары менән маҡтана. Беҙҙең заманда хәл башҡасараҡ була торғайны. 18 йәше тулған егет өсөн ике йыл Тыуған илен һаҡлау мөҡәддәс бурыс ҡына түгел, ә үҙеңдең туғандарыңдың, яҡындарыңдың абруйын күтәреү ҙә ине. Хеҙмәткә алынмаған кешегә, нисектер, ышанмай ҡарайҙар төҫлө ине.

Театрына ҡарап, милләттең мәҙәниәт кимәле тураһында һүҙ йөрөтөргә мөмкин, тиҙәр. Был йәһәттән республикабыҙ тамашасылары бәхетле, һәр төбәктең үҙенең генә күҙ төбәп торған театры бар. Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт драма театры ла күптән инде тамашасының яратҡан мәҙәниәт усаҡтарының береһенә әүерелгән. Ошо көндәрҙә үҙенең 25 йыллыҡ юбилейын билдәләгән театр бөгөн ниндәй уйҙар менән йәшәй? Ошо хаҡта театрҙың художество етәксеһе, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Илһам РӘХИМОВ, Башҡортостандың халыҡ артисы Рафиға ҒӘЛИНА, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Азамат ХӘЛИЛОВ менән әңгәмәләшәбеҙ

Бөгөнгө етмеш һөнәрле ир-егет - Баймаҡ районы Ниғәмәт ауылында тыуып үҫеп, әлеге көндә Сибай ҡалаһында йәшәүсе, интернат-гимназияла уҡыусыларға физкультура серҙәрен төшөндөрөүсе уҡытыусы, тренер, көрәшсе Хөрмәт Зөбәйер улы Таһиров булыр. Гәзитебеҙҙең 46-сы һанында Күсәрбай Аҡсулпанов кубогына үткәрелгән республика мәргәндәре турниры тураһында яҙылған "Мәргән уҡсылар тағы майҙан тотто" исемле мәҡәләбеҙҙә алдағы һандарҙа Хөрмәт Зөбәйер улы менән әңгәмә вәғәҙәләгәйнек. Вәғәҙә - иман.

Бөгөнгө әңгәмәбеҙ геройы Шамил МОТАЛОВ һөнәре буйынса - геолог. Әлеге көндә ул төньяҡ баш ҡалала - Санкт-Петербургта эшләп йөрөй. Беҙ уны Өфөлә ялға ҡайтҡан сағында тап итеп, редакциябыҙға саҡырҙыҡ. Әңгәмәбеҙ, әлбиттә, Санкт-Петербургта уҡып һәм йәшәп ятҡан башҡорт йәштәренең тормошо, уй-фекерҙәре, пландары юҫығында барҙы.

Шамил, һинең республикабыҙҙың танылған геологы Минниәхмәт Ғилметдин улының ике туған ҡустыһы икәнеңде белеп ҡалдыҡ. Шундай ғалимдың туғанынан, әлбиттә, ни өсөн ошо һөнәрҙе һайланың, тип һорау урынһыҙҙыр, ләкин үҙеңдең яуабыңды ишетке килә...

- Дөрөҫөн әйткәндә, геологияға артыҡ ынтылышым юҡ ине, Минниәхмәт олатайым шылтыратып, имтихан алырға киләләр, яҡшы вуз, ҡыҙыҡлы специальностар бар, төплө белем бирәләр, теләгең булһа, имтихан тапшырып ҡара, тип, артыҡ ныҡышмай ғына тәҡдим итте.

Ырыуҙар, йәғни күп төрлөлөк феномены

Һәр бер халыҡтың генетик мәғлүмәтен ҡыҙ-ҡатындар йөрөтһә лә, генетик популяция ирҙәр арҡаһында ҡеүәт йыя. Шул уҡ ваҡытта ирҙәр аша күскән иң көслө үҙенсәлекте, генетик мәғлүмәтте ҡыҙ-ҡатындар үҙҙәрендә алып ҡала. Тап ошо рәүешле көсәйеү арҡаһында беҙҙең башҡорт халҡында биш антропологик тип формалашҡан. Быны 1967 йылда Мәскәү антропологы Мария Степановна Акимова иҫбат итеп: "Башҡорт халҡының генетик фонды төбәктә иң көслөһө, сөнки улар үҙҙәренең ата-олаталарының, сарматтарҙың, савроматтарҙың, уғыҙҙарҙың, ҡыпсаҡтарҙың һәм башҡаларҙың генофондын үҙҙәрендә берләштергән", - тип белдерҙе. Беҙҙең халыҡтың милләт булараҡ көсө лә тап ошонда, сөнки төрлө климат шарттарында йәшәгән төрлө халыҡтарҙың, ҡәбиләләрҙең генетик үҙенсәлектәре беҙҙең халыҡтың генофондын тәшкил итә.

3-8 сентябрҙә Ҡырғыҙстанда үткән Икенсе бөтә донъя күсмә халыҡтар уйындарында Башҡортостандан барған команда составында сығыш яһаусы Баймаҡ районы ылаҡ уйынсылары 8 команда араһынан 4-се урынға лайыҡ булғайны. Уйындарҙа Башҡортостан исеменән сығыш яһаусы көрәшселәр һәм уҡсылар тураһында бәйән иткәйнек инде, бөгөн ылаҡсылар тураһында һүҙ алып барасаҡбыҙ, ғөмүмән, ылаҡ уйыны менән танышасаҡбыҙ. Был уйындың тарихы, килеп сығышы, халҡыбыҙ тарихына бәйле булыу-булмау мәсьәләһе беҙҙе генә түгел, күптәрҙе ҡыҙыҡһындыралыр, тип ышанабыҙ. Әңгәмәселәребеҙ - билдәле көрәшсе, Баймаҡ ылаҡсыларының тренеры, "Баһадир" физкультура-һауыҡтырыу комплексы директоры Илшат ХӘМИТОВ һәм ылаҡ уйынында Башҡортостан исеменән сығыш яһаусы егеттәребеҙҙең береһе - Баймаҡ районы Темәс ауылынан Фуат ХАРИСОВ.