...Ут күбәләгендәй ғәйеп була
Имән ярҡаһындай ир-аттар...
(Рәйес Түләк. "Яныу" поэмаһы).

Күптән түгел етмештең дүрте менән барған бер ағайҙан уның синыфташтары тураһында, уларҙың иҫәнлеге хаҡында ҡыҙыҡһындым.
- Ҡайҙан ғына иҫән булһындар, мәктәпте тамамлағаныбыҙға ла илле алты йыл була бит, - тине ағай. - Класташтарымдың өсәүһе гүр эйәһе инде. Уларҙың баҡыйлыҡҡа киткәненә лә ете-һигеҙ йылдар самаһы булалыр.
- Өсәүһе?.. - ишетһәм дә ҡабатлап һораным.
- Эйе. Ә ҡалғандарыбыҙ бар, әлхәмдүлилләһ, һирәк-һаяҡ ҡына булһа ла осрашып торабыҙ...

Милли кейем, уны тергеҙеү тураһында матбуғат биттәрендә байтаҡ яҙылды. Бөгөнгө көндә был өлкәлә эшләүселәрҙең һаны ишәйә, милли стилдә тегелгән костюмдар етештереү менән шөғөлләнгән предприятиелар арта бара. Бигерәк тә бар райондарҙа ла эшләп килеүсе Ағинәйҙәр ҡорҙары ағзаларының үҙ ерлектәре, үҙ ырыуҙары үҙенсәлегенә яраштырып, милли кейемдәр тегеп алып кейеп йөрөүе оло маҡтауға лайыҡ.

Гәзит уҡыусылар иғтибарына Санкт-Петербург архивында һаҡланған "Национальный вопрос во внутренней политике царизма. Конец 19-го начало 20 вв" тип аталған материалдар йыйынтығындағы башҡорттарға ҡағылған мәғлүмәттәрҙе тәҡдим итәбеҙ.

Республика башҡорт лицей-интернаты 1992 йылда 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатының башҡорт-төрөк бүлеге булараҡ асыла. 1993 йылдың сентябренән Республика башҡорт-төрөк лицейы тип атала башлай. Әлеге көндә йөрөткән атамаһы белем усағына 2003 йылда бирелә.

әммә балаңдан алда үҙең ныҡышмал бул, уның рухын нығыт, дәртләндер, талап ит, алдына оло маҡсаттар ҡуй

Асҡар һәм Эрик Хәмзиндар хаҡында ишеткәнем бар ине. Фехтованиеның рапира менән алышыу төрө буйынса Рәсәйҙең спорт мастерҙары, күп тапҡырҙар Башҡортостан, Рәсәй, Европа, Донъя Кубоктары этаптары призерҙары, Рәсәй йыйылма командаһының төп төркөмө ағзалары булған был егеттәрҙең уңыштары хаҡында интернет селтәрҙәре аша хәбәрҙармын. Сираттағы ярыштарҙан һуң Өфөгә тыуған йортҡа ҡайтҡан егеттәрҙе атайҙары Хәлил Ғәббәс улы ХӘмзин менән бергә редакциябыҙға ҡорға саҡырҙыҡ.

Май айы - сәнғәт усаҡтары өсөн бик яуаплы мәл. Тап ошо ваҡытта ижад миҙгелененә йомғаҡтар яһала, ғәҙәттә, яңы премьералар тәҡдим ителә.

М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры 26-сы ижад миҙгелен "Аҡса булһа бер муҡса..." (М. Багаев, реж. А. Йыһаншин) музыкаль комедияһы менән тамамлап өлгөрҙө инде. Театрҙың матбуғат хеҙмәте хәбәр итеүенсә, театрҙың башҡорт труппаһы өсөн идажи миҙгел бик ҡыҙыҡлы үткән, улар төрлө фестивалдәрҙә, семинарҙарҙа ҡатнашҡан, гастролдәргә сыҡҡан. Труппа яңы ижади көс - Салауат башҡорт драма театры актерҙары Гөлнара Сабитова һәм Вадим Ҡылысов менән тулыланған. "Аҡса булһа бер муҡса..." спектакле миҙгелдең иң сағыу спектаклдәренең береһе, уны өлкәндәр ҙә, йәштәр ҙә яратып ҡарай. Әлеге мәлдә театр был спектакль менән Белорет, Бөрйән, Әбйәлил райондарында гастролдәрҙә йөрөй. Яңы миҙгелдә режиссер Азат Йыһаншин А. Камюҙың "Калигула" трагедияһын, режиссер Рөстәм Хәкимов А. Цагарелиҙың "Ханума" музыкаль комедияһын тәҡдим итмәксе.

Яҙғы ташҡындар яҡынлашыу менән санитар-эпидемиологик хеҙмәттәр төрлө инфекцияларҙың таралыуына юл ҡуймау өсөн иҫкәртеү сараларын башланы. Сөнки совет власы ойошторолоуҙан алып халыҡ һаулығы тураһында хәстәрлек иң алғы планға ҡуйыла, ул ваҡытта Өфөлә ҡала халҡы араһында холера һәм сабыртмалы тиф сирҙәре киң таралған була. Ошо сирҙәрҙе дауалау маҡсатында 1910 йылда республикала беренсе инфекцион дауалау учреждениеһы асыла. 1915 йылда уға инфекцион дауахана исеме бирелә һәм ул бөгөнгәсә ошо атамаһын һаҡлап килә. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында иһә бында яралы һалдаттарҙы дауалау өсөн госпиталь ойошторола. Һуғыштан һуң дауахана киңәйтелә, 1957 йылдан алып ул оҙаҡ йылдар сысҡан биҙгәген диагностикалаусы һәм дауалаусы берҙән-бер дауахана булып тора. 1981 йылда унда заманса аппаратура менән йыһазландырылған реанимация хеҙмәте ойошторола. Бөгөн учреждениела дөйөм алғанда 510 урынға иҫәпләнгән 12 клиник, шулай уҡ 4 практик бүлек бар. Бөгөн редакция ҡунағы - баш ҡаланың 4-се инфекцион клиник дауахананың баш табибы Радик ҒӘЛИМОВ менән сәләмәтлегебеҙгә хәүеф янаған йоғошло ауырыуҙар тураһында һөйләшәбеҙ.

Мәктәптәрҙә Берҙәм дәүләт имтихандары башланырға тора. Шуға ла мәктәпте тамамлаусы балаларҙың да, уларҙың ата-әсәләренең дә үҙенсәлекле бер тулҡынланыу, ҡурҡыу, борсолоу кисергән мәле. БДИ шул тиклем дәрәжәлә ҡурҡынысмы? Ундай һынауҙар мәлендә үҙеңде ышаныслы тотоу өсөн ни эшләргә? Ошо һәм башҡа һорауҙарға яуап табыу маҡсатында бөгөн беҙ редакциябыҙға "Олимпия" репетиторлыҡ үҙәге белгестәрен - математика уҡытыусыһы Вадим НИҒМӘТУЛЛИНды, физика уҡытыусыһы Вәхит БАҒЫШАЕВты, Республика башҡорт лицей-интернатының химия уҡытыусыһы Айнур ҒҮМӘРОВты әңгәмәгә саҡырҙыҡ.

Ошо көндәрҙә Учалы районы ағинәйҙәре Көсөк ауылында легендар батырыбыҙ Муса Мортазинға арналған Хәтер кисәһе уҙғарҙы. Был ауылда батырыбыҙҙың музейы ойошторолған. Унда Муса Мортазиндың ҡустыһы Ибраһим хаҡында ла байтаҡ материалдар урын алғанын күреп, ошо шәхес хаҡында үҙем белгәндәрҙе һөйләмәксе булдым.

Бөйөк күрәҙәсе Ванганың: "Рәсәй, тереләр менән үлеләр бер сафҡа баҫҡас, ҡабат ҡеүәтен тергеҙәсәк", - тигән һүҙҙәрен һәр кем үҙенсә аңлатырға тырыша, әммә 9 Май - Еңеү көнөндә илебеҙ ауыл-ҡалалары буйлап "Үлемһеҙ полк" сафтары үтеүе барыбер ҙә күңелдәрҙә өмөт уятыр бер хәҡиҡәткә ишаралай һымаҡ. Халыҡ ошондай гражданлыҡ-патриотик акцияларҙы күтәреп ала икән, тимәк, уларҙа донъяны, тормошто яҡшыртыр, йәшәйешебеҙҙе дауам итер көс-ҡеүәт етерлек.

Ер һатыу, йәштәрҙең ауылдан китеүе, ауыл иҡтисадының көрсөккә терәлеүе, эшһеҙлектең һәм эскелектең сәскә атыуы - был хәүефле темаларҙы "Киске Өфө" гәзите даими күтәрә килә. Милләт бишеге ауыл булғанға күрә, бындай эстәлекле мәҡәләләрҙе уҡыуы ауыр. Иманым камил: тыуған төйәгенә ҡайтҡан һәр кем, сәселмәгән баҫыуҙарға, элекке дөйөм хужалыҡтың производство базаһы урынында ҡалған харабаларға бағып, үҙенә "Нишләп?" тигән һорау бирә һәм яуабын таба алмай.

Күптән түгел "Мираҫ" йыр һәм бейеү фольклор ансамбле илебеҙҙең мәҙәни баш ҡалаһында сығыш яһаны. Санкт-Петербургта мосолман мәҙәниәте көндәре сиктәрендә үткән Башҡорт мәҙәниәте көнө сараһына улар бик бай тамаша бүләк итте. Рәсәй ҡалаларын, Европаны урап сыҡҡан ансамбль Санкт-Петербургта тәүге тапҡыр булды. Концерт алдынан И.И. Газа исемендәге Мәҙәниәт һарайының фойеһында халыҡ кәсепселеге сувенирҙары, Башҡортостан тураһындағы мәғлүмәт һәм фотокүргәҙмәһе, милли ашамлыҡтар һәм башҡорт балы йәрминкәһе үткәрелде.

Һуғыш тамамланыуға 71 йыл була, ә уның эҙемтәләре, күпме кешеләрҙең яҙмыштарын емереүе бер ҙә онотолмай. Минең атайым - ҡурайсы Ғәлиастан Шәмсетдинов та, ошо һуғыш булмаһа, башҡорт сәнғәтен үҫтереүгә әллә күпме өлөш индергән булыр ине, тип уйлайым. Баймаҡҡа бер барғанымда Буранбаев Вара ағайҙың өйөндә "Баймаҡ районынан сыҡҡан ҡурайсылар" тигән китап ҡулыма эләкте. Авторын хәтерләмәйем. Был китапта атайымды, Моҫтай ауылында тыуған, тип яҙғандар ине. Шул хатаны төҙәтеп, атайым тураһында тулыраҡ белешмә биргем килә.

Беҙ, күп кенә һуғыш йылдары балалары, атайһыҙ үҫтек. Ҡайһыларыбыҙ атайҙарының төҫтәрен дә белмәне. "Атай" һүҙен әйтеүгә тилмереп, бына 80 йәшкә лә килеп еткәнбеҙ. "Үлемһеҙ полк"таштар рәтендә атайымдың портретын тотоп атлағанда: "Атай, мин һине онотманым. Мин һинең бәләкәй ҡыҙың. Һин минең йөрәгемдә генә..."- тип илай-илай атланым...

Атайым Шәмсетдинов Ғизетдин Шәрәфетдин улы һуғышҡа 1942 йылдың 18 июлендә алына. Миңә ул ваҡытта 5 йәш кенә булған. Фронттан хаттар ғәрәп хәрефтәре менән яҙыла ине. Атайым мәҙрәсәлә белем алған булған, өйҙә уның Ҡөрьән-Кәриме лә һаҡланды. Инәйем ғәрәпсә уҡый белмәй, хатты тотоп, муллаға йүгерә, яуапты ла унан яҙҙыра. Атайым һуғышып йөрөгән ерҙәрен һүрәткә төшөрөп ебәрә. Йырҙар ҙа яҙа, инәйем уларҙы тиҙ генә ятлап ала ла, көйгә һалып, йырлап йөрөй, миңә лә өйрәтә. Инәйем, атайың йыр-музыка яратты, ауылға әртистәр килһә, уларҙы сәйгә алып ҡайтып, скрипкаларын, йырҙарын тыңлап ултырырға яратты, тип һөйләй торғайны.

Һуңғы ваҡытта төрлө радиоканалдар, телевидение, матбуғат аша иң йыш яңғыраған төшөнсәләр араһында "кредит", "ипотека", "һалым", "коллекторҙар", "суд приставтары" тигәндәре лә бар. Әгәр ҙә был һүҙҙәр йыш яңғырай икән, күпселек халыҡтың көнитмеше ошо төшөнсәләргә бәйле ойошмалар һәм проблемалар тирәһендә барғанлығы ла аңлашыла. Суд приставтары Федераль хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы етәксеһе Зариф Закир улы БАЙҒУСҠАРОВ менән әңгәмәбеҙ тап шулар хаҡында бара.

Гитлер армияһының Советтар Союзына һөжүм итергә йыйыныуы хаҡында 30-сы йылдар аҙағында уҡ билдәле була. Әммә Совет дәүләте етәкселеге 1941 йылдың 14 июнендә радио аша, Германия менән беҙҙең ил араһында һөжүм итмәү тураһында килешеү төҙөлгән, тип сығыш яһап, халыҡты тынысландыра. Теүәл ете көндән Бөйөк Ватан һуғышы башлана.

СССР-ҙы Бөйөк Еңеүгә алып барған иң ҡөҙрәтле көстәрҙең береһе, моғайын, халыҡтың рухи берҙәмлеге булғандыр. Гитлер Германияһы, һис шикһеҙ, коммунистик идеологияның ныҡлығы, кешеләрҙең аңлылығы менән дә ҡыйратылды. Ә радио халыҡты бына шундай идея-сәйәси юҫыҡта тәрбиәләүсе ҙур бер көс булды.

Атайым Ҡәйүм Ҡотлогилде улы Илбәков тураһында һүҙем. Ул фәһемле, матур, оҙон тормош юлы үтеп, яҡты иҫтәлектәр ҡалдырып, 94 йәшендә фани донъянан китте.

Ихлас, күңелсәк, йор, тапҡыр һүҙле ябай кеше ине атайым. Уның ҡушаматтары күп ине. Кемгәлер ул - "Ҡыҙыл ыштан Илбәк", кемгәлер - "Ҡойон", кемгәлер - "Ҡәйүм бай", кемгәлер - "немец Ҡәйүм", кемгәлер "Ҡәйүм мулла" ине. Ейәне, шуҡ малай Буранбай, теле лә асылып бөтмәҫтән: "Мөйәм ҡалт, ялтыл басыңды билеп тол әле", - тип шаяртҡан. Һуңғараҡ мин атайыма арналған көйөмдө "Ялтыр баш Мөйәм ҡарт" тип атаным. Был атайыма тағылған һуңғы ҡушамат. Уны хәҙер бөтә Башҡортостан белә. Был көйгә бейеүҙәр һалына, ул йыр ҙа булып китте, ике тапҡыр клип төшөрөлдө. Көйө лә уның ырыҫлы, атайым ғүмере кеүек…

Ишембай ҡалаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге 2-се Башҡорт гимназия-интернатында беренсе тапҡыр республика кимәлендә дөйөм белем биреү мәктәбе уҡыусыларының "Ер хужаһы" исемле фәнни- тикшеренеү конференцияһы үтте. Проекттың ойоштороусылары - Ишембай районы хакимиәтенең мәғариф бүлеге, ЮНЕСКО-ның Башҡортостан Республикаһы буйынса комитеты, Башҡортостан Республикаһының "Мин - патриот" төбәк йәмәғәт ойошмаһы.

Йәмғиәтебеҙҙә һуңғы йылдарҙа барған үҙгәрештәр кеше аңына ғына түгел, тәбиғәткә лә кире йоғонто яһаны, күрәһең. Тәбиғәттең кинәт үҙгәреүе, яуым-төшөмдөң кәмеүе, йылдың ҡоро килеүе, йылға-күлдәрҙең һайығыуы һәм ҡороуы, урмандарҙың иҫәпһеҙ ҡырҡыу арҡаһында юҡҡа сыға барыуы, шул сәбәпле кейек-ҡоштарҙың кәмеүе уйлана, күрә белгән кешеләрҙе хафаға һалмай ҡалмайҙыр.