"Тамыр" балалар һәм үҫмерҙәр телеканалы бына 25 йыл кескәйҙәрҙе генә түгел, уларҙың ата-әсәләрен дә рухлы, ҡыҙыҡлы, халыҡсан тапшырыуҙары менән ҡыуандыра. Ошо мөхиттә эшләгән, бәләкәйҙән ошо мөхиттә тәрбиәләнгән, "Тамыр" тормошо менән йәшәгән йәштәр менән әңгәмәләшәбеҙ бөгөн. Баш ҡалала йәшәп тә, бәләкәй саҡтан туған башҡорт телендә генә һөйләшеү, милли рухта тәрбиәләнеү, етмәһә, йондоҙ исемен күтәреп йөрөү нисегерәк була икән? Ошо хаҡта "Тамыр" балалар һәм үҫмерҙәр телеканалы режиссеры Ләйсән МӘЗИТОВА, бейеүсе Ильяс ҠАРАБУЛАТОВ һәм билдәле йырсы Лиана ХӘБИБУЛЛИНА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Билдәле булыуынса, "юрматы" һүҙен иран (сармат) йәиһә, уғыр (дъярмат) этнонимдары менән бәйләргә мөмкин. Әммә ваҡытында күренекле тарихсы-этнограф Раил Ғүмәр улы Кузеев юрматыларҙы төрки сығышлы тип яҙҙы. Уның уйынса, иң иҫке шәжәрәләрендә лә юрматыларҙың уғыр йәиһә башҡа төрки булмаған халыҡтар менән бәйләнештәре тураһында әйтелмәй.

Үҙ ғүмерендә урманда йәшәүсе йәнлектәр менән осрашмайынса ҡалған Бөрйән кешеһен, моғайын да, бармаҡ менән генә һанарлыҡтыр. Ҡайһы берәүҙәр өлөшөнә хатта йыртҡыстар менән күҙмә-күҙ осрашырға ла тура килгеләй.

Һәр кешенең һаулығы уның ниндәй аҙыҡтар менән туҡланыуына бәйләнгән. Ғалимдар иҫбатлауынса, тәүтормош осоронда һимеҙ кешеләр бөтөнләй булмаған. Был аңлашыла: улар йәшәгән дәүерҙә консерванттар, ароматизаторҙар ҡушылған ризыҡтар, газлы эсемлектәр, кондитер изделиелары булмаған бит инде. Кеше һунарҙа нимә таба, шуның менән көн иткән һәм, ғөмүмән, тәбиғәттең айырылғыһыҙ бер өлөшө булып йәшәгән.

Был донъялағы ҡатмарлы тормошобоҙ шулай ҡоролған: кемебеҙ менән булһа ла, әленән-әле төрлө хәлдәр булып тора. Һәр кешенең ғүмерен уңыштар һәм уңышһыҙлыҡтар оҙатып бара. Бизмәнгә һалып үлсәү мөмкин булған хәлдә, уларҙың сағыштырмаһы, ысынында, типә-тиң генә булыр ине. Сөнки Аллаһы Тәғәлә беҙҙең өсөн ваҡытлыса биргән ошо ғүмеребеҙҙә һис бер ғәҙелһеҙлек юҡ. Тик һәр әҙәм балаһы бар нәмәне фәҡәт үҙ үлсәме менән генә үлсәп, үҙ күҙлегенән сығып баһалай.

"Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына килгән хаттарҙы барлауҙы дауам итәбеҙ. Һеҙ ҙә башҡорт әҙәбиәтендә һәр быуын кешеһенең иғтибарына лайыҡ әҫәрҙәрҙе/китаптарҙы тәҡдим итеүҙән туҡтамағыҙ, хөрмәтле гәзит уҡыусылар!

Бөгөн егеттәрҙең буйҙаҡлығы көнүҙәк мәсьәләләрҙең береһе, хатта ғаиләләрҙең баш бәләһе булып тора. Уның сәбәптәрен төпсөнә башлаһаң, һыныҡҡа һылтау табыла инде ул. Күптәр ата-әсәләренең елкәһендә икәүләп йәшәүҙе хуплап еткермәй, йәиһә, йәшәргә йорт, ҡулға эш юҡ, һәм башҡа шуның кеүек сәбәптәрҙән ары үтмәйҙәр. Минең фекеремсә, хәҙерге егеттәргә этеп-төртөп йөрөтөүсе еңгә-еҙнәләр мәктәбе һәм тәүәккәллек, ныҡышмаллыҡ етмәй.

2016 йылдың ноябрендә Францияла үткән грэпплинг, йәғни донъялағы бөтөн көрәш төрҙәре алымдарын бергә туплауҙан барлыҡҡа килгән спорт төрө буйынса Европа чемпионатында башҡорт егете Динар АҠМЫРҘИН көмөш миҙал яулағайны. Ул Башҡортостанда АDСС грэпплингы федерацияһына нигеҙ һалыусы, "Тархан" клубы етәксеһе, баш тренеры. Был юлы уның менән спорт донъяһы серҙәре һәм закондары тураһында әңгәмәләшәбеҙ.

Һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ башҡорттарҙың иң боронғо кәсептәре булып иҫәпләнгәнен беләбеҙ. Был кәсептәрҙең баш алыуы, әлбиттә, халҡыбыҙҙың боронғо көнитмешенә, тәүтормош-йәмғиәт ҡоролошо замандарына барып тоташа. Ә инде башҡорттарҙың кейем-һалымының башлыса тиреләрҙән, болғар ханлығына, аҙағыраҡ татар-монгол урҙаһына, йәнә килеп Мәскәү батшалығына яһаҡты ҡиммәтле йәнлек тиреләре менән түләүен иҫкә алһаҡ, халҡыбыҙҙың һунарсылыҡ кәсебе ни тиклем үҫешкән булыуын күҙ алдына килтереп була.

Белеүебеҙсә, быйыл Рәсәй Федерацияһында - Экология, Башҡортостан Республикаһы буйынса - Экология һәм айырым һаҡлауға алынған тәбиғәт биләмәләре йылы тип нарыҡланды. Ошоға бағышлап, ауыл китапханаларының имиджын күтәреү маҡсатында Хәйбулла районында "Эко - мин! Эко - һин! Эко - донъя!" әҙәби-экологик конкурсы иғлан ителде.

Быйыл Рәсәйҙә - "Экология йылы", ә республикабыҙҙа "Экология һәм айырым һаҡланған тәбиғәт биләмәләре йылы" иғлан ителгәс, "Атайсал" гәзитендә "Йәнтөйәкте йәмләп йәшәйек" конкурсы иғлан ителде. Унда һәр кем үҙ фекерен әйтеп, мөхитте һаҡлау йәһәтенән күрһәткән эшен сағылдыра ала.

Халҡыбыҙҙың үҫеүенә үҙебеҙ үк тотҡарлыҡ яһап, сәбәпһеҙ бахырға әйләнәбеҙ кеүек тойолоп китә миңә бөгөн. Күреүебеҙсә, башҡа халыҡтар сит тел өйрәнеп, сит ил кимәленә сығыу менән мәшғүлдәр, ә беҙ һаман шул бер үк хәстәрлек - телебеҙҙе һаҡлап ҡалыу менән "янабыҙ". Телебеҙҙе бөтөрөргә маташыусы "дошманды" ситтән эҙләйбеҙ, ғәйеплеләрҙе уйлап сығарып әрләйбеҙ.

Ҡартатайым Мөхәмәт Ғәли улы Байдәүләтовтан Әхмәтзәки Вәлидиҙең беҙҙең яҡтарҙа - Хәйбулла районында булып китеүе тураһында ишеткәнем бар ине. Эҙләнеүҙәрем һөҙөмтәһендә "Ирмәк" йырының тарихына барып юлыҡтым.

Әкиәттәр, мифтар, хикәйәттәр, кинәйәле хикәйәләр һәм башҡа шуның кеүек ауыҙ-тел ижадына ҡараған һүҙ жанрҙарын күптәр балалар өсөн тәғәйен тип уйлай. Әммә улай түгел, бындай әҫәрҙәр йәште айырмай. Был, күрәһең, шуға бәйле: тәү ҡарамаҡҡа эскерһеҙ, ябай күренгән ижад емештәре логик фекерләүҙе талап итмәй, туранан-тура кешенең аҡылына йоғонто яһамай, тормошта уңыш ҡаҙаныу өсөн кәңәшсе-әсбап та түгел. Улар интуицияға, фантазияға, хыялланыуға этәргес бирә. Ә хыялланыу бала өсөн генә хас түгел, оло кеше өсөн дә берҙәй ҡәҙерле.

Статистика мәғлүмәттәренә ярашлы, Башҡортостан суицид күренештәре буйынса лидерҙар рәтендә. Үкенескә күрә, хәҙер үҙ-үҙенә ҡул һалыу осраҡтары йәштәр һәм балалар араһында ла киң тарала бара. Бик йыш суицид сәбәбе булып интернеттағы үлем таратыусы, шул аҙымға этәреүсе сайттар тора. Был ысынлап та шулаймы, әллә балаларҙың, үҫмерҙәрҙең үҙ-үҙенә ҡул һалыуында икенсе сәбәптәр ҙә бармы? Ошо мәсьәләгә асыҡлыҡ индереү өсөн БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының баш медицина психологы, БДУ-ның психология һәм клиник психология кафедраһы мөдире Ирина Рудольфовна ХОХҡа мөрәжәғәт иттек.

Яңы рубрикабыҙҙың тәүге ҡунаҡтары - Башҡортостан юлдаш телевидениеһының яңылыҡтар бүлеге хеҙмәткәрҙәре Рәмзиә Кәримова һәм Илдар Байбулатов. Республикабыҙҙың журналистика өлкәһендә хеҙмәт иткән был матур иштәр гәзитебеҙ битен биҙәрҙәй, күптәргә үрнәк булырҙай ғаилә. Ситтән ҡарағанда бик етди булып, башкөллө мәшәҡәттәргә сумған ир менән ҡатын яҡындан аралашҡанда бөтөнләй икенсе юҫыҡта асылды. Рәмзиә алсаҡ, ҡыҙ-ҡатындарса күп һүҙлерәк, шул уҡ ваҡытта төплө фекерле булһа, Илдарҙың аҙ һүҙле, әммә тапҡыр, шаян, ипле, хатта хисле лә булыуын аңғарҙым. Был фекерҙе улар менән һөйләшеү үҙе үк дәлилләй.

Билдәле булыуынса, "күркә" тигән ҡош донъяға Америка ҡитғаһы асылғандан һуң, унда Европанан күпләп халыҡ күсеп барып, улары әлеге ҡошто Европа ҡитғаһына килтергәндән һуң ғына таралып китә. Ҡырағай күркәләр тик Америка ҡитғаһында ғына таралған. Урыҫтар был ҡошто "индюк, индейка", тип атай. Азери төркиҙәр, ҡаҙаҡ туғандарыбыҙ, үзбәктәр "индей тауығы", тиҙәр. Башҡорт менән татар иһә, "күркә", ти.

Ҡаршымдағы ултырғыста башын эйеп, ике ҡулы менән битен ҡаплап, бер йәш кенә ҡыҙ һыҡтап-һыҡтап илай. Балаҡайҙың кисерештәрен йөрәгем өҙөлөп, бөтә күңелем менән аңлаһам да, көсһөҙлөгөмдән бер һүҙ ҙә өндәшә алмай тешләнәм. Йә уның йөрәгенә үтеп инерҙәй һүҙҙәр ҙә килмәй бит әле кәрәк саҡта! Илай торғас, баланың еҙ сәстәре туҙрап бөттө, уларҙы өҫкә һыпырған һайын, башын күтәреп, миңә күҙ ташлап ала ла, артабан һыҡтай. "Ни өсөн мин? Ни өсөн миңә төштө был өлөш? Мин кем алдында ғәйеплемен һуң?"

Автобус туҡталышында ике таныш осрашты. Күрәһең, күптән күрешмәгәндәр - һәр береһе яңылығы менән бүлешергә ашыҡты. Берәүһе быйыл хаҡлы ялға сыҡҡан, икенсеһе күптән түгел генә ҡыҙын кейәүгә биргән.

Актер өсөн театрҙа йәки кинола бөйөк шәхестәрҙе уйнай алыу мөмкинлеге - уңышлы билет тартып сығарыу менән берҙер, моғайын. Башҡортостандың 100 йыллығына арналған һәм ошо көндәрҙә тамашасы иғтибарына тәҡдим ителәсәк "Бабич" фильмында ялҡынлы шағир, билдәле йәмәғәт һәм дәүләт эшмәкәре, Башҡорт хөкүмәте ағзаһы Шәйехзада Бабич ролен башҡарған актерҙың был ролгә илткән юлы ла, үҙенең шәхесе лә күптәргә ҡыҙыҡтыр. Шуға ла М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры Илгиз ТАҺИРОВ менән әңгәмәбеҙҙә уның үҙенең күңел донъяһын асырға тырышырбыҙ.