(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1833-1842 йылдарҙа Ырымбур губернаторы булған).

Йәмәғәт ерҙәрен һөрөп эшкәртеү тәүҙә удел крәҫтиәндәре ауылдарында индерелә һәм, һис шикһеҙ, унан алынып, Ырымбур казактарына күсерелә. Удел имениеларында ашлыҡты нисек итеп һәм ниндәй күләмдә сәскәндәр, билдәһеҙ; быны индереү өсөн ҡаралған ҡағиҙәләр баҫылмаған; удел ведомствоһы һәр яҡтан өлгөлө тип һаналғас, башҡорттарҙы уның идаралығына буйһондороу тәҡдим ителә. Генерал Перовскийҙың энеһе, Лев Алексеевич, һарай һәм уделдар министрының иптәше (товарищ) вазифаһында хеҙмәт итә, тейешле күрһәтмәләр унан алынған булыуы ихтимал.

Кесаҙна көндө телеграм-каналдағы аккаунтынан Мәскәүҙәге бер ҙур вазифалы танышым, Рим Рәмил улы тип алайыҡ, сәләм бирҙе. Сәләменә "Шөкөр" тип яуапланым да, башҡаса был каналға инмәнем.

Үткән аҙнала Рәсәйҙең Украинала Махсус хәрби операция алып барыуына 985 көн тулды. Әлеге ваҡытта "Көнбайыш" ғәскәр төркөмөнөң командующий урынбаҫары Роман Греков әйтеүенсә, һуғыш барған территорияларҙа ямғырҙар башланды һәм бының хәрби хәрәкәттәрҙе тотҡарлауы бар.

Бөгөн беҙ ҡалала ла, ауылда ла еңел автомашиналар руле артында елдереүсе гүзәл заттарға күптән битарафбыҙ, ә бына шул уҡ ҡатын-ҡыҙҙарҙың пассажирҙар автобусы, йөк машинаһы йә булмаһа трактор йә комбайн йөрөтөп барыуына беҙ барыбер ҙә ғәжәпәләнеберәк ҡарайбыҙ. Дөрөҫөн әйткәндә, бындай һөнәргә эйә ҡатын-ҡыҙҙарҙы беҙгә осратырға ла тура килгәне юҡтыр әле, сөнки еңел автолар менән сағыштырыуы ҡыйыныраҡ булған был ауыр техника төрҙәрен йөрөтөргә дәрт һәм теләк кенә түгел, көс тә, уның төҙөлөшө буйынса махсус белем дә, сыҙамлыҡ һәм әрһеҙлек тә кәрәк бит.

Ошо көндәрҙә Башҡортостандан өс уҡыусы Беренселәр хәрәкәтенең алдынғы проекты - "Ҙур тәнәфес" Бөтә Рәсәй конкурсында еңеү яуланы һәм һәр береһе 1-әр миллион һум аҡса алдылар. Бына улар: Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатынан Әлиә Исҡаҡова, 124-се лицейҙан Аделина Ишбулатова һәм Р. Бикбаев исемендәге 102-се Башҡорт гимназияһынан Елизавета Белова. Еңеүселәрҙе "Артек" халыҡ-ара балалар үҙәгендә тәбрикләнеләр, улар шунда ял итте. Уңайҙан файҙаланып, ҡыҙҙарҙың береһе - Әлиә ИСҠАҠОВА менән әңгәмәләштек.

Мәләүез районы Корнеевка ауылында күренекле яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре Булат Рафиҡовтың тыуыуына 90 йыл тулыуға арналған "Хәтер булып әйләнеп ҡайтам..." тип исемләнгән кисә үтте.

Йәнтөйәгебеҙҙе йәмләндереү һәм үҫтереү күп йәһәттән үҙебеҙҙең йүнселлеккә бәйле. Халыҡ әйтмешләй, тормош - ҡора белһәң генә тормош, ҡора белмәһәң - ҡормош. Донъя көтөү, көнкүреште яҡшыртыу өсөн халҡыбыҙҙың кәсеп-шөғөлдәрен тергеҙеү ҙә зарур. Мәҫәлән, әүәл Бөрйәндең Берлек сәнәғәт артелендә төрлө хужалыҡ кәрәк-яраҡтары, хеҙмәт ҡоралдары яһағандар, урында ла ҡулланғандар, ситкә лә һатҡандар. Хәҙер ҙә бит йорт-ҡаралты әйберҙәре, халыҡ ҡулланыуы тауарҙары етештереү мөмкинлектәре, уларға ихтыяж бар. Йәшәйештә, көнкүрештә һәр саҡ кәрәк нәмәләр менән сит илдәр ҙә ҡыҙыҡһыныуы ихтимал.

Баймаҡ районы Күлтабан ауылы ҡыҙы Азалия МӨХӘМӘТЙӘНОВАның Губкин исемендәге Рәсәй дәүләт нефть-газ университетын тамамлап, үҙаллы эш башлауына бер генә йыл. Төп эшенән тыш, ул ижад менән шөғөлләнә: башҡорт халыҡ ижадын тәрәндән өйрәнеп, уны ҡағыҙға төшөрә һәм... "Аниме, комикс" тигән терминдар менән танышһығыҙмы? Был йәш быуынға нығыраҡ билдәле. Тап ошо йәш быуын менән үҙаллы бәйләнеш урынлаштыра Азалия Ринат ҡыҙы һәм уларҙы үҙенең ижад емештәре менән социаль селтәрҙәге төркөмдәрендә таныштыра.

Ишеткән айырым һүҙҙәрҙе генә аңлайым, ә бына улар бергә ҡушылһа, башым бутала ла китә, шуға төшөнгәнгә һалышып, шымып ҡалдым. Әсәйем көрһөнөп ҡуйҙы:
- Улым, һинең бит атайың бар...
- Атайым?
- Ниңә улай ғәжәпләнеп киттең әле?

:Бөгөн археологтар - "Ирәндек" тарихи-археологик һәм ландшафт музей-ҡурсаулығы мөдире Рәмил НАСРЕТДИНОВ һәм Күсмә халыҡтарҙың Евразия музейы хеҙмәткәре Илшат ДӘҮЛӘТБАЕВ менән әңгәмә ҡорабыҙ.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1833-1842 йылдарҙа Ырымбур губернаторы булған).

Сухтелендың вафатынан һуң хәрби губернатор һәм корпус командиры вазифаһына тәүҙә генерал-адъютант Головнин тәғәйенләнә, әммә ул бында килмәй, Кавказға ебәрелә, ә Ырымбурға генерал-адъютант, генерал-майор Василий Алексеевич Перовский килә.

Берәй хәбәрҙе - яҡшымы ул, насармы - күберәк кеше белһен тиһәң, ул турала туҡтамай һөйләргә, яҙырға, таратырға кәрәк икән. Бына быға тиклем "квадробер", "квадробинг" тигән һүҙҙәрҙе ишеткәнегеҙ бар инеме? Ике ятып, бер төшөбөҙгә ингәне лә юҡ ине. Аҙаҡҡы ике ай буйына шул турала төрлө "яңылыҡ"тар уҡый торғас, хәҙер урамда бесәй йә этте эләкләп, битлек кейеп, яһалма ҡойроҡ эләктереп, дүрт аяҡлап йөрөүсе малай-ҡыҙҙы күреп: "Ә, был квадробер ҙа инде", - тип әйтерлек булдыҡ былай.

Әҙәми заттарҙың һаулығы бер иш түгел, уның торошо бик күп факторҙар менән бәйле. Кеше йәшәгән мөхиттең бысраныуы, экология талаптарының үтәлмәүе, сифатһыҙ аҙыҡ-түлек менән туҡланыу, тәбиғәт катаклизмдары, технологик катастрофалар, локаль һуғыштар, енәйәтселек һәм башҡа бик күп төрлө сәбәптәр арҡаһында ауыр сирлеләр, зәғифләнгән кешеләр, инвалидтар һаны арта бара. Eр йөҙөндә йәшәгән барса халыҡтың 15 проценты - 1 миллиардтан ашыу кеше инвалидлыҡтың теге йәки был формаһына дусар булған, уларҙың 80 проценты - үҫешеүсе илдәр граждандары.

Халыҡ-ара БРИКС берекмәһенең 22-24 октябрҙә Ҡаҙанда үткән XVI саммиты, дөрөҫөн әйткәндә, бөгөнгө донъя хәлдәренә битараф булмаған һәр кемдең иғтибарын йәлеп итте һәм, "Татаринформ" яҙып сығыуынса, "бөтөн донъяны шаулатҡан өс көн" булды. Ҡаҙан саммиты үткән аҙнаның ғына түгел, бәлки, быйылғының да күренекле йыл сараһы тип нарыҡланырлыҡ ваҡиға булғандыр, сөнки, кемдер әйтеүенсә, уның әһәмиәтен беҙ бер-ике көн эсендә түгел, ә әкренләп, йыл буйына анализлай һәм баһалай аласаҡбыҙ. Күп һанлы рәсми даирәләр вәкилдәре, сәйәсмәндәр, шулай уҡ киң мәғлүмәт саралары белдереүенсә, был саммит донъя тарихында, һис һүҙһеҙ, лайыҡлы урынын аласаҡ.

Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында "Ете ҡыҙ" спектакленең премьераһы булды. Сюжет нигеҙендә - башҡорт фольклоры ынйыһы, Башҡортостандың иң сағыу һәм иҫтә ҡалырлыҡ образдарының береһенә әүерелгән боронғо легенда. "Ете ҡыҙ" хореограф Фәйзи Ғәскәровтың үлемһеҙ бейеүендә, фонтандың скульптура образында (авторы Хәниф Хәбибрахманов), башҡорт шағирҙарының шиғырҙарында һәм Башҡорт опера залы биҙәлешендә данлана.

Ошо көндәрҙә республиканың төрлө төбәктәрендә Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең тыуыуына 105 йыл тулыу айҡанлы бик күп күркәм саралар уҙғарылды. Шуларҙың береһе әҙиптең исемен ғорур йөрөткән белем усағы - Өфө ҡалаһының 158-се Башҡорт гимназияһында ойошторолдо. Бында Мостай Кәрим исемендәге фонд грантына эйә булған уҡыусыларҙы тәбрикләнеләр.

Яңыраҡ урамда күптән күрешмәгән бер танышым менән осраштыҡ. Хәл-әхүәл һорашып, һөйләшеп киттек. Танышым минең башҡорт этнографияһы буйынса яҙған популяр мәҡәләләремдең ҡайһы берҙәрен уҡыған икән. Шул мәҡәләләр айҡанлы ҡыҙыҡ та, ҡыҙғаныс та һөйләшеү килеп сыҡты.

Бына Нәйләнең атаһы Мәүләмбирҙе ағай күрмәлекһеҙҙең күрмәлекһеҙе, йәмһеҙҙең-йәмһеҙе: йоҡа, бирән ҡорһаҡлы төпөш, кәрлә кәүҙәгә ҡыҫҡа ҡамыт аяҡтар ялғанған, юғарыла инде, ит ҡунмаған ҡаҡ сөрәкә башта, суртандыҡына тартым тәңкә күҙҙәр, ни өсөн беҙҙе бындай бейеккә килтереп ялғанығыҙ әле, тигәндәй торбалай ҡурылдайлы нәҙек тарамыш муйынға үпкәләгәндәй таҫырайғандар, ҡырылмаған һирәк һаҡал-мыйыҡ уратаһындағы алаптай, тешһеҙ ауыҙҙан сыҡҡан тауыш та сәрелдәк бисәләрҙекенә тартым, бер һүҙ менән әйткәндә һыйыр фермаһында төнгө ҡарауылда йөрөгән Мәүләмбирҙе был донъяға кемдеңдер хатаһы арҡаһында тыуып, хәҙерге көндә яңылыш йәшәп ята һымаҡ.

Кешелек донъяһы төрлө иҫәптәр буйынса 7-нән алып 20 миллионға тиклем ғүмерҙәрҙе алып киткән Covid-19-ҙан һаман һушына килә алмай. Әммә тарих быуаттар ҡатламында эҙ ҡалдырған бынан да фажиғәлерәк ваҡиғаларҙы яҡшы иҫләй әле. Ул замандарҙа дауалау сараһы булмаған ҡот осҡос эпидемиялар тотош ҡалалар һәм илдәр халыҡтарын ҡырған, ҡайһы саҡ йоғошло сир хатта ки цивилизацияларҙың бөлөүенә килтергән.

Ҡайһы ваҡыт шулай ҙа була: көнө буйына арыған саҡтарҙа ла төндө керпек тә ҡаҡмай үткәрәһең. Йәки ятҡас та йоҡлап кителһә лә төн уртаһында уяндыра ла иртәнсәк йонсоп килеп тораһың. Йоҡоһоҙлоҡ сәбәптәре төрлө, ә шулай ҙа уның яртыһынан күберәге күңел тынысһыҙлығы, стресс, депрессия кеүек хис-тойғо проблемаларына бәйле.