Ул йырға ғашиҡ. Уның йөрәге тулы йыр-моң. Сәнғәткә булған һөйөүенән ҡасып, көтөүсе лә булып ҡарай, тракторға ла ултыра, шахтаға ла төшә... Әммә ул ҡайҙа ғына йөрөмәһен, йөрәгенә тулған көй-моң, күңелен ҡанатландырған илһам ҡошо уны ташлап китергә уйламай. Һөҙөмтәлә, ул үҙ-үҙеңдән ҡасып булмауына, йыр-моңдан айырыла алмауына төшөнә.

Башҡортостандың ғаилә, хеҙмәт һәм халыҡты социаль яҡлау министры Ленара Иванова үҙенең телеграм-каналында Әбйәлил районынан йәш тракторсы ҡыҙ менән таныштырҙы.

"Мин ағайһыҙ үҫкән малай…Туҡмалдым һирәк-мирәк…Ә бөтөнләй туҡмалмаҫҡа мотлаҡ бер ағай кәрәк", тип башлана Әнғәм Атнабайҙың бер шиғыры. Мин үҙем, әлбиттә, ағайһыҙ үҫмәнем. Бер туған ике ағайым бар. Өлкәне - Ғайса, минән ун биш йәшкә олораҡ, инде һикһәнде аша атлаған. Ә Юлай ағайымдан мин ни бары өс йәшкә кесемен. Бына шул Юлай ағай хаҡында бөгөн һүҙем. Ин шәә Аллаһ, ошо ҡәҙерле кешем быйыл етенсе тиҫтәһен тултыра.

Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең "Уңдым" тигән шиғырында әйтелгәнсә, ғүмер юлының бер миҙгеленә барып еткәс, барыһынан да уңғанһыңмы, әллә туңғанһыңмы икәнде самалар, аңлар мәл етә. Кем нисектер, ә бына Стәрлетамаҡ театр-концерт берләшмәһенең директоры, филология фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Харис Зәбих улы ӘБДРӘХИМОВ, шағир кеүек үк, "Эйе, уңдым, күп нәмәнән уңдым" тип әйтә алыр шәхестәрҙең береһе. Уның ғүмер юлы тураһында әңгәмәләштек.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

V-VIII быуаттарҙа Көнсығыш Урал аръяғы ҡәбиләләре

Бакал ҡәбиләләренең көньяҡ күршеләре - Иртыш йылғаһының ике яҡ яры буйында һәм Ишем йылғаһының түбәнге өлөшөндә йәшәгән подчеваш мәҙәниәте ҡәбиләләре.

Халыҡтың юҡ тигәндә лә тинләп-һумлап бер аҙ туплай барған йыйынтығы була. Кемдер уны балаһының киләсәге, уҡыуы өсөн һала бара, кемдер кредитҡа бәйләнмәйенсә генә машина алырға теләй, ә кемдер, айырыуса өлкән йәштәгеләр, һуңғы юл сығымдарын яҡындары өҫтөнә ауҙармаҫҡа теләп, пенсияһынан өҙөп-йолҡоп йыя тора. Һәм улар бөтәһе лә әҙме-күпме аҡсаларын инфляциянан һаҡлау өсөн отошлораҡ һаҡлыҡ варианттары эҙләй.

Әйткәндәй, 2024 йылда был йәһәттән бер ни тиклем килем алырға мөмкинлек бар, ти финанс буйынса эксперттар. Ошо хаҡта "Московский комсомолец" гәзите (№6, 2024) хәбәрсеһе һорауҙарына финанс белгестәре А.Разуваев, А.Кокорева, А.Калманович яуаптар бирә.

Үткән аҙнаның донъя киңлегендә шаңдау алған ваҡиғаларының береһе Рәсәй Президенты Владимир Путиндың АҠШ журналисы Такер Карлсон менән әңгәмәһе булды. Был ваҡиға бөтөн илдәрҙең дә киң мәғлүмәт сараларында үҙәк урын алды. Европала хатта уны "мәғлүмәти бомба", "медиа-блокаданы йырыу" тип тә атай һалдылар.

Яҡын ғына таныштарҙың ҡыҙы кейәүгә сығырға йыйына, бер нисә айҙан, егете отпускыға ҡайтҡас, ғариза бирергә һүҙ ҡуйыштылар. Тик шул мәлдә ҡыуанышып, ҡанатланып йөрөгән йәштәрҙең изге ниәтенә тотҡарлыҡ була яҙып ҡуйҙы.

Хәҙер бит яңылыҡ йәшен тиҙлегендә тарала, улар интернеттан тормош ҡорорға йыйынған парҙарҙан генетик ярашлылыҡ хаҡында белешмә талап ителеү ихтималлығы хаҡындағы хәбәрҙе уҡып, аптырашта ҡалдылар: быны нисек аңларға һәм ул белешмә артынан ҡайҙа, күпме йөрөргә кәрәк буласаҡ? Уларға эйәреп, тағы бер нисә кеше Бәйләнештә был хәбәрҙе ғәжәп ҡылып, комментарий яҙып һалды. Бәхеткәме, бәхетһеҙлеккәме - күп тә үтмәне, әлеге имеш-мимеш буйынса асыҡлыҡ индерелә һалды: БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтай рәйесе Константин Толкачев парламенттың был мәсьәләне ҡарарға йыйынмауы һәм тормош ҡорорға ниәтләүсе парҙарҙан мотлаҡ генетик экспертиза хаҡында белешмә талап ителмәйәсәге хаҡында белдерҙе. "Беҙ кемдең был донъяға тыуасағын, ә кемдең юҡ икәнен хәл итә алмайбыҙ", - тине ул.

2025 йылдың 1 сентябренән республикала тарих фәненә "Тыуған яғыбыҙ тарихы. Башҡортостан" тигән курс индерелә.

Гәзит уҡыусыларыбыҙ араһында баш ҡалалағы театрҙарға яратып йөрөгән тоғро тамашасылар күптер. Шуға ошо өлкәләге яңылыҡтар менән таныштырыу ниәтендә был юлы М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрының баш режиссеры Рөстәм Милләт улы ХӘКИМОВ менән коллективтың һуңғы осорҙағы эшмәкәрлеге тураһында әңгәмәләштек.

Өфө ҡалаһындә йәшәүсе Мортаза исемле 4 йәшлек малайҙың әсәһе Лениза Булат ҡыҙы Нафиҡова һөйләй: 2003 йыл. Мин 2-се курс студенты. Ҡурҡыу белмәгән, юғары маҡсат менән янып йөрөгән 19 йәшлек ҡыҙ бала. Мортаза Рәхимовты Президентлыҡҡа үткәреү кампанияһында агитацион эш алып барыусылар рәтендә йөрөйөм.

- Әсәй, һин мине яратаһыңмы?
- Әлбиттә, яратам.
- Ә ниңә шулай тип миңә әйтмәйһең?
- Һүҙ менән ишеттереүҙәме ни эш?
- Эйе, һин һәр ваҡыт шулай тип әйтеп тор...
- Ҡыҙым менән ошондай һөйләшеү булды яңыраҡ, - тине бер ханым. - Инде ҙурайып бөткәс, университеттың III курсында уҡый бит инде, ҡосағыма һыйынып, иркәләнеп, яраттырып сығып китте. Үҫкәс тә, бәләкәй саҡтағы һымаҡ, һөйөүгә мохтаждыр тип уйламай инем...

йәки "Президент Рәхимов" романына бер ҡараш

Күренекле яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Хисамовтың "Ағиҙел" журналының 2020 йылғы август һанында баҫылған документаль романы Башҡортостандың Беренсе Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов тураһында, ул "Президент Рәхимов" тип атала. Әҫәрҙең икенсе өлөшө 2021 йылда журналдың 10-11-се һандарында донъя күрҙе. Романда күренекле шәхесебеҙҙең:
- бер кемгә лә оҡшамаған үҙенсәлекле характеры;
- холҡоноң башҡалар күҙлегенән сәйер булып тойолған күркәм яҡтары;
- ябайлығына уралған тәрән диҡҡәте;
- шаянлығына төрөлгән етдилеге;
- тәүәккәллеге;
- парадоксаль ихласлығы;
- халҡына хас эскерһеҙлеге;
- нәзәкәтле кинәйәһе;
- ил, ватан, моң, хеҙмәт һөйөүсәнлеге һ.б. сифаттары бар тулылығында художестволы деталдәр, әҙәби алымдар менән бәйән ителә. Ошо уңайҙан документаль роман авторы Ғәлим ХИСАМОВҡа бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек:

Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтының һынлы сәнғәт факультеты деканы, Башҡортостан Рәссамдар союзы ағзаһы, Башҡортостандың атҡаҙанған рәссамы, Ш. Бабич исемендәге республика дәүләт йәштәр премияһы лауреаты Әмир МӘЖИТОВтың картиналары фәлсәфәүи тәрәнлек һәм милли рух менән айырылып тора. Иң әүҙем ижадсы булыуы менән бер рәттән, ул киләсәк быуын тураһында хәстәрлек күрә. Йәш рәссамдар уны үҙҙәренең остазы тип атай. Талантлы рәссам беҙ биргән һорауҙарға ихлас яуап бирҙе.

йәки Ил ағаһына виртуаль хат
(Эссе).

Һаумыһығыҙ әле, Мортаза Ғөбәйҙулла улы! Һаумыһығыҙ, Башҡортостаныбыҙҙың хөрмәтле Бабайы! Бәлки, бәғзе берәүҙәр минең һеҙгә ошолай итеп, фани донъябыҙҙан сикһеҙ йыһан баҡыйлығы арауығы аша мөрәжәғәт итеүемә сәйерһенеберәк ҡарар. Минеңсә, бында әллә ниндәй сер ҙә юҡ кеүек: әҙәм балаларының ерҙәге матди тормошо һүнһә лә, уларҙың үлемһеҙ йәндәре асманға ашып, халыҡ әйткәнсә, әруахҡа әйләнә. Беҙ баҡыйлыҡта ла үҙенсәлекле тормош барлығына ысынлап тороп ышанабыҙ бит...

Әл Ҡашғари: "Иш - лампанан һәм төтөндән стеналарҙа һәм башҡа урындарҙа барлыҡҡа килгән һөрөм, ҡором. Тон иш болди - кейем ҡоромға буялды".

Хәҙерге башҡорт әҙәби телендә ошо мәғәнәләге боронғо "иш" йә иһә "ыш" һүҙҙәре юҡ. Ул һүҙ урынына әлеге ҡором һәм һөрөм һүҙҙәрен ҡулланабыҙ. Ҡором, һөрөм ағас яндырғанда сыҡҡан ҡара төтөндән хасил була. Телебеҙҙә ошондай төтөн менән бәйле тағы бер һүҙ бар - ыҫ. Ул аңлатмалы һүҙлектә "төтөн ҡараһы, төтөн", тип аңлатыла. Мәҫәлән, өй стеналары ыҫланып бөткән, тибеҙ. Моғайын, "ыҫ" һүҙенең этимологияһы ошо боронғо "иш (ыш) һүҙенә барып тоташалыр, тик телебеҙҙең тарихи үҫешендә ул "ҡором" мәғәнәһен юғалтып, ниндәйҙер бер әйберҙең төтөн тәҫьиренән хасил булған яңы сифатын аңлата башлаған: ыҫланған балыҡ, ҡорот ыҫлау, тире ыҫлау. Йәнә бәғзе бер башҡорт һөйләштәрендә "ыҫлау" һүҙе тап ҡоромлау, һөрөмләү тигәнгә тура килә.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа
V-VIII быуаттарҙа Көнсығыш Урал аръяғы ҡәбиләләре

Тикшеренеүселәр бакал мәҙәниәтенең иртә тимер быуатының урындағы саргат мәҙәниәте нигеҙендә формалашыуы хаҡындағы берҙәм фекер яҡлы, һәм ошо мәғәнәлә ул урындағы ултыраҡ халыҡҡа ҡарай.

Халҡыбыҙҙың телдән-телгә күсеп килгән бик боронғо "Урал" йырын мин бала сағымдан ишетеп үҫтем. Атайым Төхфәтулла Шаһишәриф улы (мәрхүм) был йырҙы әҫәрләнеп, моңло итеп йырлай торғайны. Йәйҙең йәмле көндәрендә бесәнгә китеп, йә ҡырҙан ҡайтып барышлай, тирә-яҡты яңғыратып, көслө, матур тауыш менән һуҙып ебәрә: "Күгәреп тә ятҡан Урал тауы - атай-олатайҙарҙың төйәге. Илен-ерен һаҡлап ҡорбан булған, шунда ята батырҙар һөйәге…"

"Кисә беҙҙең өсөн Яҡын Көнсығышта ауыр көн булды. Беҙ яуапһыҙ ҡалмаясаҡбыҙ", - тип белдерҙе үткән аҙнала АҠШ президенты Байден Көньяҡ Каролиналағы һайлау алды сараларының береһендә һәм бер минут тынлыҡ иғлан итте. Пентагон башлығы Ллойд Остин да ошондай уҡ рухтағы белдереүҙәр менән сығыш яһаны һәм: "Беҙ президент менән Америка көстәренә ҡаршы һөжүмдәргә түҙеп тормаясаҡбыҙ һәм АҠШ-ты, ғәскәребеҙҙе, шулай уҡ үҙ мәнфәғәттәребеҙҙе һаҡлау өсөн бөтәһен дә эшләйәсәкбеҙ",- тип белдерҙе.

Мортаза Ғөбәйҙулла улы минең хәтеремдә һәр ваҡыт халыҡ хәстәрлеге менән янып-көйөп, республикабыҙ өсөн мөһим һәм бик тә кәрәкле проекттарҙы бойомға ашырыу хәстәрлеге менән ал-ял белмәй эшләүсе, һүҙе менән дә, эше менән дә алдынғы ҡарашлы, эшлекле етәксе булып ҡалды. Уны һәр ваҡыт юлда, ауылдарҙа йә производство объекттарында һәм мотлаҡ ябай эшсәндәр йә булмаһа яңы төҙөткән мәктәптәрҙе асыу тантанаһында балалар араһында осратырға була ине.