1772 йылғы 5 тинлек тимер аҡса Рәсәй коллекционерҙары араһында киң популярлыҡ яулаған. Уның ауырлығы уртаса 51,0 грамм, ҡалынлығы 0,4 сантиметр, диаметры 4,0 - 4,3 сантиметр. Аҡсаның ике яғында ла төрлө штемпелдәр, матур биҙәкле һүрәт бар. Уларҙы Екатеринбург һәм Сузун аҡса һуғыу йортонда сығарғандар. Шулай уҡ Бөйөк Екатерина дәүерендә биш тинлекте Мәскәү, Сестрорецк, Санкт-Петербург, Аннинск һәм Таврий аҡса һуғыу йорттары етештергән.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

1828 йылда шул уҡ районда өй төҙөгән саҡта емертелгән ҡурғанда ат биҙәүестәре һәм тимер әйберҙәр менән Византия императоры Феодосий II заманындағы алтын тәңкә (монета) табыла. Ул 401 - 450 йылдарҙа хакимлыҡ иткән. Ошо табылдыҡтың - V быуатҡа ҡараған Византия тәңкәһенең осраҡлы булмауына V -VI быуаттарға ҡараған ҡурғандарҙа табылған хәрби кейемле һәм ҡалҡан тотҡан ике Византия яугиры һынландырылған, бронзанан ҡойоп эшләнгән ике медальон дәлил.

Ҡайһы бер киң мәғлүмәт сараларының, бөгөн донъя йәмәғәтселеге иғтибары Украиналағы хәлдәр һәм ХАМАС менән Израиль араһындағы һуғыш барышына төбәлгән, шуға күрә лә Сан-Францискола 15-17 ноябрҙә үткән сираттағы Азия-Тымыҡ океан иҡтисад хеҙмәттәшлеге (АТЭС) форумы яңылыҡтар таҫмаһында беренсе урынға сыҡманы, тигән фекере менән тулыһынса ризалашып булмаҫ ине, әлбиттә. Сөнки быйыл форумдың 30-сы саммитына йыйылған 20 илдең, шулар иҫәбендә вице-премьер Алексей Оверчук етәкселегендәге Рәсәй делегацияһының да ҡатнашыуы һәм дискуссияларҙа тиң хоҡуҡлы ағза-ил булараҡ сығыш яһауы, йәғни илебеҙҙең халыҡ-ара аренала еңел генә иҫәптән төшөп ҡалмауы, санкция шарттарына ҡарамаҫтан, төрлө илдәр менән иҡтисади бәйләнештәрҙе нығытыуға ынтылыуы, төрлө илдәр етәкселәре менән осрашып, яңы проекттар буйынса килешеүҙәргә өлгәшеүе ҙур әһәмиәткә эйә булды.

Мәскәүҙә Федерация Советында быйыл Өфөлә июндә үткән Рәсәй һәм Беларусь төбәктәренең X форумына йомғаҡ яһалды. Кәңәшмәлә Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Аптыраған өйрәк арты менән һыуға сума, тигәндәй, ошо көндәрҙә сенатор һынлы сенатор тап шундайыраҡ трюк эшләп, бөтөн ғәмде аптырашҡа ҡалдырҙы. Кем ул, тиһегеҙме? Шул халыҡҡа аҡыл өйрәтеүсе юғары рангылағы чиновник инде - Силәбе өлкәһенән Федерация Советы сенаторы Маргарита Павлова. Был мәғлүмәтте ҡайһы берәүҙәр, бәлки, ишетмәгәндер ҙә. Аныҡлабыраҡ таныштырайыҡ: "Рәсәй ҡыҙҙарына юғары белем алырға кәрәкмәй, бала тапһындар!" - тигән "ҡанатлы" фраза авторы лабаһа ул, танынығыҙмы инде? Был "ҡанатлы" йөмләнең дауамы ла бар әле: "Юғары белемле йәштәрҙең артыуын туҡтатырға кәрәк, был барыбер уларҙы бер нәмәгә лә килтермәйәсәк".

Хәрби комиссариаттарыбыҙҙа көҙгө саҡырылыштың ҡыҙған мәле. Йөҙҙәренән балалыҡ төҫө лә китеп бөтмәгән йәш егеттәребеҙҙе ата-әсәһе, туғандары, һөйгән ҡыҙҙары әрме сафына оҙата. Уларҙың илаша-илаша хушлашҡандарын күргән һәр кемдең күңеле тулалыр. Саҡырылыш буйынса хеҙмәт иткән егеттәребеҙҙе махсус операцияға ҡатнаштырмауҙары хаҡында барыбыҙ ҙа беләбеҙ. Әммә, хәрби хәрәкәттә ҡатнашмауына ҡарамаҫтан, ғүмерҙәре әле генә башланған был малайҙарҙың һаҡһыҙлығы, йә иһә тыңлауһыҙлығы арҡаһында ла бәлә-ҡазаға юлығыу осраҡтары элек-электән була килеүе хаҡында беләм. Үҙем шундай ваҡиғаларҙың эсендә сирек быуатҡа яҡын хәрби табип вазифаһын атҡарып йөрөгән кеше булараҡ, әрмегә барыусы егеттәребеҙҙе иҫкәртеү ниәте менән сираттағы мәртәбә ошо мәҡәләмә тотондом. Үҙем шаһит булған бер нисә миҫал гәзит уҡыусыларҙы битараф ҡалдырмаҫ тип уйлайым.

Әлеге мәлдә республиканың ваҡытлы матбуғатына яҙылыу кампанияһы бара. Район һәм республика баҫмалары гәзит һәм журнал уҡыусыларына ташламалы хаҡҡа яҙылыу мөмкинлеге бирә, төрлө акциялар ойоштора, бүләктәр вәғәҙә итә һәм башҡалар. Бөтә нәмәгә хаҡтар артҡан мәлдә гәзит-журналдарға яҙылыу ҙа осһоҙҙан түгел, әлбиттә, ләкин рухи аҙыҡ сығанағы булған баҫмалар үҙенең тоғро уҡыусыларын юғалтмаясағына өмөт бағлай.

Ә һеҙ телевидениела күптән эшләйһегеҙме?
- Ике йыл.
- Моғайын, бик ҡыҙыҡтыр?
- Эйе. Беләһегеҙме, тиҙҙән телевидение бөтә кешелек донъяһын ныҡ үҙгәртәсәк. Театр ҙа, китап та, гәзит тә - бер нәмә лә булмаясаҡ. Тик телевидение ғына. Минең һүҙҙәремде бына егерме йылдан һуң иҫләрһегеҙ әле...
Хәтерегеҙгә төшкәндер, был - бынан утыҙ өс йыл элек премьераһы булған билдәле "Москва слезам не верит" исемле совет фильмынан алынған өҙөк. Уны профессор Тихомировтың өйөндә табын артында Рудольф әйтә.

СССР заманы юҡҡа сыҡһа ла, беҙ совет диетологияһы ҡанундарын бөгөн дә ҡулланабыҙ икән. 1939 йылда совет хөкүмәте "Тәмле һәм сәләмәт туҡланыу тураһында китап" баҫтыра һәм унда төп диетологик ҡағиҙәләр, блюдоларҙың рецептары бирелә. Әммә хәҙерге заман медицинаһы был ғәҙәттәрҙең ҡайһы берҙәрен зыянлы тип, кире ҡағып та маташа.

Ул киткәс, урам бушап, етемһерәп ҡалған кеүек булды. Әйтерһең, ошо урындың айырылғыһыҙ бер өлөшө ине. Аптырайым: сит-ят бер кеше лә күңелгә шул тиклем үтеп инә алыр икән. Хәйер, нишләп сит булһын инде. Кешене белер өсөн өс йыл ғүмер әҙ түгел.

Рус яҙыусыһы Филипп Диомидович Нефедов 1838 йылда Иванов-Вознесенск ҡалаһында крепостнойҙар ғаиләһендә донъяға килә. Тыуған ауылында училище тамамлай, шул йылдарҙа уҡ проза менән ҡыҙыҡһына башлай. Ф. Д. Нефедов артабанғы уҡыуын Мәскәү университетының тарих-филология факультетында дауам итә. Мәскәүҙең алдынғы баҫмаларында уның рус крәҫтиәндәренең ауыр тормошон һүрәтләгән "Безоброчный", "Крестьянское горе", "Иван-воин" һәм башҡа әҫәрҙәре нәшер ителә. Ул байтаҡ йылдар "Русский курьер" гәзитендә эшләй, әҙәбиәт һәм публицистика менән шөғөлләнә, либераль ҡараштары арҡаһында эҙәрлекләүҙәргә лә дусар була. Яҙыусы шулай уҡ этнография, археология һәм антропология менән ныҡлап мауыға, Рәсәй буйлап оҙайлы сәйәхәт ҡыла. Башҡортостан ерҙәрендә йөрөгәндә ул башҡорттарҙан бик күп легендалар, йырҙар һәм әкиәттәр яҙып ала. Тәү сиратта яҙыусының иғтибарын, әлбиттә, Салауат батыр образы йәлеп итә. Башҡорт халҡының милли батырына һәм Крәҫтиәндәр һуғышына арналған "Движение среди башкир перед Пугачевским бунтом; Салават, башкирский батыр" тигән ғилми хеҙмәт яҙа. Әҙәби әҫәрҙәре лә байтаҡ уның. Ф. Д. Нефедов үҙе йәшәгән замандағы башҡорт йәмғиәтенең ҡатмарлы тормошо тураһында бәйән иткән "В горах и степях Башкирии", "На восточной окраине" тип исемләнгән хикәйәләр циклдары менән бер рәттән, иҫ китмәле ҡатын-ҡыҙ образдары тыуҙырған "Зигда", "Ушкуль" тигән хикәйәттәр ҙә ижад итә. Был әҫәрҙәрҙә һүрәтләнгән көслө, ҡыйыу ҡатын-ҡыҙҙар, әлбиттә, һоҡланыу уята. Шулай итеп, Ф. Д. Нефедовтың башҡорт халыҡ легендаһына таянып ижад ителгән "Зигда", йәки башҡортса "Заһиҙә" хикәйәтенең тәржемәһен тәҡдим итәбеҙ.

Күренекле яҙыусы, драматург, журналист, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Салауат Юлаев ордены кавалеры, республика, Рәсәй һәм халыҡ-ара әҙәби конкурстар лауреаты, "Ағиҙел" журналының баш мөхәррире Мөнир ҠУНАФИН уҡыусылар араһында киң танылыу яулаған Фәнис Хөсәйенов тураһындағы "Бер ғүмер етмәй икән...", "Ҡыҙарып сейә бешкән мәл ине" тигән юлъяҙмалары өсөн Башҡортостан Хөкүмәтенең Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премияһына лайыҡ булды. Уның менән ҡорған әңгәмәбеҙ ошо очерктарында күтәрелгән проблемалар хаҡында барыр.

Беҙ, хәҙерге заман башҡорттары, уҡымышлы боронғо төрки бабаларыбыҙ кеүек, яҙма телебеҙҙе "Әлифба" китабынан башлап үҙләштерә башланыҡ. Әлиф - ғәрәп алфавитының тәүге хәрефе, әммә ул ғәрәпсә "а" хәрефен белдереп, "алиф" тип әйтелә. Ҡашғари һүҙлеге лә тап ошо хәрефтән башланып китә.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Турбаҫлы мәҙәниәте ҡәбиләләре
Дала күскенселәренең иң ҙур төркөмө, ниндәйҙер беҙгә билдәле булмаған сәбәптәр арҡаһында төньяҡҡа күсеп китергә мәжбүр була, һәм улар Ағиҙел йылғаһының урта ағымы бассейнында, үҙәге Ҡариҙел (Өфө) йылғаһы тамағы янындағы, йәғни хәҙерге Өфө территорияһында булған төбәктә төпләнә. Был ваҡытта (б.э. IV быуаты) халыҡ күпләп йәшәгән ошо территория эре мәҙәни-иҡтисади үҙәктәрҙең береһе була. Ошоға бәйле Ағиҙел йылғаһының уң яҡ ярында хәҙерге "Йәшел сауҡалыҡ" санаторийы һәм мосолман зыяраты участкаларында тимер быуаты башында уҡ 6 эре ҡәлғә-ҡаласыҡ барлыҡҡа килеүе, ошо урында бер-береһенән 300 метрҙан алып 1-2 километрға тиклем арауыҡта ананьин (б.э. тиклемVII-V бб.) һәм ҡараабыҙ (б.э. тиклем IV б. - б.э. II б.) мәҙәниәттәре ҡәбиләләре йәшәүе хаҡында иҫкә алырға була. Улар - Уфимское (Чертово), Усть-Уфимское,Сутолока йылғаһы тамағындағы Дуҫлыҡ монументы, Өфө-III, Өфө-IV ҡаласыҡтары.

"Ирҙәр айырылһа, ил таралыр", тигән боронғолар һәм ил өҫтөнә килгән һәр һынауҙа берҙәм күтәрелеп сыҡҡандар. Бөгөн дә илде берләштерер ирҙәр бар: уларҙың күбеһе Украиналағы махсус хәрби операцияла үҙ бурысын намыҫлы үтәй. Ошо көндәрҙә яҙмышын ил хәүефһеҙлегенә бәйләгән яҡташтарыбыҙ менән осрашыу мөмкинлегенән файҙаланып, "Әсән" хәрби ҡушаматлы Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, йырсы Радик Динәхмәтов, 1-се ротаның "Алпан" ҡушаматлы замполиты, лейтенант, "Аҡ барыҫ" ҡушаматлы өлкән сержант менән әңгәмәләштек.

Төрлө ҡаҙылма байлыҡтар табыу менән шөғөлләнеүселәрҙең ерҙәребеҙҙе соҡоп, ер-һыуға, кейек-йәнлеккә күпме зыян килтереүен үҙебеҙ күреп йөрөйбөҙ. Бер туҡтауһыҙ байлыҡ арттырыуҙы маҡсат иткән ситтәрҙең урындағы халыҡтың сәләмәтлегендә лә, тәбиғәттең юҡҡа сығыуында ла эше юҡ - ауыр техника ер ҡыртышын аҡтара ғына. 2021 йылда Радий Хәбиров тәҡдиме менән Ер аҫты байлыҡтары менән ҡулланыу буйынса республика ведомство-ара комиссияһы булдырылғайны. Ул ҡаҙылма байлыҡ табыусыларҙы уларҙың эшмәкәрлектәре һөҙөмтәһендә уңдырышһыҙға әйләнгән ерҙең етештереүсәнлеген тергеҙергә мәжбүр итеү менән дә шөғөлләнә.

Туған телебеҙҙең торошо, киләсәге хаҡындағы уй-фекерҙәре менән уртаҡлашҡан замандаштарға эйәреп, мин дә бер нисә күҙәтеүемде, баштан үткәндәремде яҙырға булдым.

Әлбиттә, яҡшы, ҡыуаныслы хәбәрҙәрҙән башлағы килә. Өфө һәүетемсә йәшәй, юбилейын ҡаршыларға әҙерләнә кеүек. РФ Президенты В.В.Путин яңыраҡ ҡына Рәсәй төбәктәре һәм Ҡаҙағстан вәкилдәрен 2024 йылда Өфөлә үткәреләсәк Рәсәй - Ҡаҙағстан хеҙмәттәшлегенә арналған ХХ төбәк-ара форумға саҡырҙы. Ил Президенты шулай уҡ киләһе йыл Өфөлә тағы бер оло сара - "Рәсәй - спорт державаһы" йыйыны үткәреләсәге хаҡында ла хәбәр итте.

Һәр заманда ил-йортҡа ауырлыҡ ишерелгәндә йә ниндәйҙер ҡатмарлы мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк булғанда майҙанға зыялылар сыҡҡан. Уларҙың аҡылы, ялҡынлы телмәре яуға күтәргән, урынһыҙ сәбәләнеүҙәрҙән төңөлдөргән, ярһыуҙарҙы баҫҡан йә тоҡандырған. Бөгөнгө еңел булмаған осорҙа замандаш зыялыларҙың үҙ халҡына әйтер һүҙе ниндәй булыр?

Һуңғы йылдарҙа ҡағыҙға баҫылған матбуғат баҫмаһын алдырмайым, интернеттан ғына уҡыйым, тигән кешеләр күбәйҙе. Эйе, бөгөн барлыҡ гәзит-журналдарҙың интернетта электрон сайты, социаль селтәрҙәрҙә үҙ төркөмдәре бар. Мин дә анһатыраҡ юл эҙләп, шулай уҡып ҡараным да, ҡағыҙ гәзиткә етмәй тип, ташланым был ғәҙәтте.