[12]. Төркиҙәрҙең телен аңлатыу.
Кемдәр тик бер генә телде белә, фарсылар менән буталмаған һәм ҡалаларҙа йәшәргә күнекмәгән, шуларҙың теле иң дөрөҫө. Ә кемдәрҙең теле икәү һәм кемдәр ҡала кешеләре менән ҡатышҡан, уларҙың һөйләше йомшара биргән, былар, мәҫәлән, соғдийҙар (sogdaq), кенчектар (kencek), apгyлар (arгu). Икенсе төркөм - хотандар (xotan), тибеттар (tibet) кеүек булғандар, һәм танғуттарҙың ҡайһылары (tagut), былар - төрки илдәренә килеүселәр ҡатламы. Мин һәр бер ырыуҙың теле хаҡында яҙасаҡмын.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Халыҡтарҙың бөйөк күсеше эпохаһы (IV-V б.б.)

370 йылдар тирәһендә гундарҙың һәм усундәрҙең берләштерелгән көстәре Волга аша сыға һәм көнбайыш йүнәлешендә әүҙем хәрби хәрәкәттәр башлай. Был поход башында Көньяҡ Урал һәм Түбәнге Волга далаларында барса сәйәси ситуацияны контролдә тотҡан Кангюй дәүләте торғандыр, тип фараз итергә була. Беҙҙең эраның тәүге быуаттарында Кангюйҙа көнсығыш сығышлы юечжиларҙың әйҙәүсе этник төркөм булыуы хаҡында уҡыусыға билдәле инде. Гундарҙың көнбайыш походтарында Көньяҡ Урал ҡәбиләләре әүҙем ҡатнаша, һәм был мәғәнәлә гун атамаһы йыйылма исем булып тора. Гундар Төньяҡ Кавказ, Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы ерҙәрен бик еңел генә яулап ала, шунан һуң улар Рим империяһы сиктәренә бәреп инә. Эске ҡапма-ҡаршылыҡтары арҡаһында көсһөҙләнгән Рим ҡаршылыҡ күрһәтә алмай, был уның тарҡалыуына килтерә. Тиҙҙән үҙәге Паннонияла булған гун державаһы барлыҡҡа килә, әммә ул оҙаҡ йәшәмәй һәм Аттиланың үлеменән һуң юҡҡа сыға (453 йыл).

Рәсәйҙә һәр халыҡтың үҙ туған телендә белем алыу һәм туған телен өйрәнеү хоҡуғы бар һәм илебеҙҙең һәр төбәгендә быны бойомға ашырыуҙың үҙ үҙенсәлектәре, үҙ тәртибе булдырылған. Ошо турала Өфөлә булып үткән Полилингваль белем биреү буйынса халыҡ-ара форумда ҡатнашыусыларҙың фекерен тыңланыҡ.

Был донъяла ниҙәр бар? Шул һаман да йөрәкте өйкәп торған һуғыш һәм уның касафаттары. Тегендә лә, бында ла ҡан ҡойош дауам итә, ҡорбандар һаны арта бара, әммә солох, килешеү саралары, утты туҡтатыу хаҡында бер генә саҡырыу ҙа, өндәмә лә юҡ.

Росстат саң ҡаға: Рәсәйҙә йәш ғаиләләр аҙыраҡ ашай башлаған. 2022 йыл мәғлүмәттәренә ярашлы, алдағы йыл менән сағыштырғанда аҙыҡ-түлектең бөтөн төрҙәрен ҡулланыу 22 процентҡа тиклем кәмегән. Йә хәҙерге йәштәрҙең ашар өсөн аҡсаһы юҡ, йә улар магазиндан аҙыҡ-түлек түгел, ә әҙер ризыҡ һатып ала - эксперттар бының сәбәбен үҙенсә фаразлай.

Бөтөн донъя илдәрендә, хатта ки цивилизациялы кешеләр бик һирәк аяҡ баҫҡан Океания утрауҙарында йәшәгән ярым ҡырағай тиерлек ҡәбиләләрҙә лә байрам көндәре була. Тимәк, байрам итеү - үтә боронғо йола. Был көндө халыҡ эшкә йөрөмәй, ял итә, тәмле аштар әҙерләй, ҡунаҡ саҡырып, ашап-эсеп, йырлап-бейеп күңел аса. Хәҙер бына донъябыҙҙа ниндәй генә байрамдар юҡ - хатта ки уларҙы билдәләр өсөн тотош йылдың көндәре лә етерлек түгел.

Баймаҡ районының Йомаш ауылы бик уникаль төбәк. Бында республика кимәлендә билдәле ике тиҫтәнән ашыу шәхес тыуған. Төрлө өлкәләге фән докторҙары ғына бишәү! Күрәһең, билдәле булыуға ҡарағанда, был ауылда билдәһеҙ булыу сәйер тойолалыр. Күптән түгел шундай шәхестәрҙең береһе, Өфө фән һәм технологиялар университетының Сибай институты профессоры, иҡтисад фәндәре докторы, 40 йылдан ашыу ғүмерен фәнгә һәм педагогик эшмәкәрлеккә бағышлаған Әҙеһәм Әғзәм улы БАРЛЫБАЕВ 65 йәшлек матур ғүмер үренә аяҡ баҫты. Юбилейы уңайынан ул "Почетлы остаз" билдәһе менән наградланды. Әҙеһәм Әғзәм улы менән тормош, фән, сәйәсәт тураһында әңгәмәләштек.

Береһенән-береһе егәрле, уңған һәм талантлы халыҡ йәшәй Ишембай районы Кинйәбулат ауылында. Ишембайҙар үҙҙәре был ауылды "Шаһиевтарҙың ауылы" ти ҙә ҡуялар. Хәйер, Шаһиевтарҙы районда ғына түгел, республикала белмәгән кеше юҡтыр. Ауылдың Мәҙәниәт һарайында эшләп килгән "Зөбәржәт" башҡорт халыҡ театрына нигеҙ һалыныуға 20 йыл тулыу айҡанлы уның етәксеһе, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Шаһиева Зөбәржәт Фәррәх ҡыҙының бенефисында ла бер-бер артлы сәхнәгә күтәрелеп йыр һуҙған Шаһиевтарға һоҡланмау мөмкин түгел ине! Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, Ишембай ҡалаһының почетлы гражданы Шаһиев Марс Хызыр улының, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һәм халыҡ артисы Альберт Шаһиевтың сәхнәгә сығыуы ғына ла сараға мәртәбә өҫтәне. Эйе, һоҡландырҙы Шаһиевтар! Килендәрен ана нисек күтәрмәләп ебәрҙеләр!

Ҡояшлы көҙгө иртә. Ҡала уртаһы булһа ла, һауа саф, таҙа тойола. Тын алыуы иркен, рәхәт. Төпһөҙ зәңгәр күккә һоҡланып килә торғас, аҡ яулығын килешле генә ябынған, балитәкле күлдәк кейгән инәй пәйҙә булды. Оло йәштәге был ҡатын элек тә урамда осрай торғайны. Иҫәнлек-һаулыҡ һорашҡас, унан йома хәйерен бирергә рөхсәт һораным.

Күңел түремдә күптәндән йөрөткән хыялымды тормошҡа ашырҙым: Рәми Ғариповтың ижады - яҙмышы (биографияһы) менән тығыҙ үрелештә булыуын, бәхәскә нигеҙ ҡалдырмаҫтай сығанаҡтарға таянып, халыҡ шағирының барса яҙмаларын (шиғыр-поэмаларын, көндәлек-хаттарын һ.б) берәмтекләп өйрәнеп, ентекле анализлап, уларҙы дөйөмләштереп, тейешле һығымталар сығарып, монографик һыҙатлы фәнни-популяр хеҙмәт тамамланым. Ул "Ағиҙел" журналының быйылғы август һанында донъя күрҙе. Редакция хеҙмәткәрҙәренә, тәү сиратта баҫманың баш мөхәррире Мөнир Ҡунафинға ихлас рәхмәттәрем яуһын: улар бер һанды тотошлай тиерлек был материалға биреп ҡуйыуҙан да ҡыйынһынманылар. Ысынында ла бындай иғтибарға лайыҡлыларҙың да лайыҡлыһы бит ул Рәми Ғарипов!

Кеше менән күҙгә-күҙ терәп һөйләшмәйенсә, уның эске донъяһын, күңел торошон белеп булмай. Бигерәк тә сәнғәт кешеләре, сәхнә оҫталары - актерҙар менән һөйләшкәндә ысын тормош менән сәхнә тормошон бутарға ярамай. Беренсенән, тышҡы ҡиәфәт алдаҡ, икенсенән, һүҙгә маһир кешеләр ҡолағыңа әллә күпме "һалма элеүе" ихтимал. Ә бит сәнғәт менән көндәлек тормош айырым йәшәй алмай, береһе икенсеһен туйындыра. Башҡортстандың атҡаҙанған артисы, Арыҫлан Мөбәрәков исемендәге Сибай дәүләт башҡорт драма театры артисы Айгөл Мираҫ ҡыҙы ХӘКИМОВА менән һөйләшкәндә, тормошоноң ике яғына ла иғтибарлы булырға тырыштым.

Йәки Ҡалмаҡтан - Өфөгә, Өфөнән Мәскәүгә илткән юл

Сираттағы әңгәмәбеҙ геройы - РФ Федераль Йыйылышы Дәүләт Думаһының VII һәм VIII саҡырылыш депутаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы Зариф Закир улы БАЙҒУСҠАРОВ.

XI быуатта Евразия киңлектәрендә боронғо төрки тел белгесе Мәхмүт ибн әл-Хөсәйен ибн Мөхәммәт әл-Ҡашғари тарафынан төҙөлгән төрки телдәренең энциклопедик белешмәһе киң танылыу таба.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа
Иртә бахмут (мазунин) мәҙәниәте ҡәбиләләре

Ағиҙел һәм Урта Кама төркөмдәре ҡәбиләләре тарихын өйрәнеүҙең барса этаптарында ла уларҙың, башлыса, беҙҙең эра сиктәрендә ҡараабыҙ һәм пьянобор мәҙәниәттәренә ҡараған, ултыраҡ тормошта йәшәгән урындағы халыҡтың иң яҡын вариҫтары икәнлеге үҙенән-үҙе беленеп тора ине. Тимер быуаты башында уҡ (ананьин дәүере, б.э. тиклем VII - V бб.) барлыҡҡа килгән ҡаласыҡтарҙың б.э. III - VIII быуаттарына тиклем йәшәүе, шулай уҡ матди мәҙәниәт предметтарының типологик яҡынлығы ошоға дәлил.

Халҡыбыҙҙа "Күп белһәң - тиҙ ҡартайырһың" тип әйткәндәрен ишетмәгән кеше юҡтыр. Берәй әҙәм нимә менәндер артыҡ ҡыҙыҡһына башлаһа, уға ҡарата "Һиңә уны белеү кәрәкмәй" тигән мәғәнәлә ҡулланалар был әйтемде. Икенселәр уны "Уҡырға яратмаған ялҡау кешеләрҙең һүҙе был" тип тә һанай. Үҙенең һөйләшендә бәғзе ваҡыт ошо әйтемде ҡулланған кешеләргә ҡырын ҡараусылар, уларҙың һүҙен хупламаусылар ҙа күп кенәлер…

Был аҙнала Өфөлә Полилингваль белем биреү буйынса халыҡ-ара форум булып уҙҙы. Был сара юҡҡа ғына республикала үткәрелмәй - Башҡортостанда Өфөлә, Нефтекамала, Стәрлетамаҡта, Учалыла, Сибайҙа, Мишкә районы Мишкә ауылында һәм Хәйбулла районы Аҡъяр ауылында полилингваль мәктәптәр эшләй. Бынан тыш республика буйынса полилингваль кластар ҙа байтаҡ ҡына. Дөйөм алғанда, был белем усаҡтарында 7500 уҡыусы белем ала, уларҙың 1091-е - беренсе класта уҡый.

Заманалар үҙгәрешендә лә ата-бабаларыбыҙҙың "Һәр кеше үҙенең ете быуынын, ауылының, халҡының тарихын белергә тейеш" тигән мәңгелек аманатына тоғролоғон иҫбатлағандай, һуңғы йылдарҙа боронғоларҙың алтын һүҙҙәренә таянып, йыйындар туплау изге йолаға әүерелде.

Күренекле урыҫ яҙыусыһы Лев Толстойҙың бер хикәйәһе шулай тип атала. Һамар губернаһы башҡорттарына ҡымыҙ эсеп, ял итергә килгән осорҙа шул ерҙәрҙе төйәк иткән эскерһеҙ, ябай халыҡ менән таныша был әҙип, уларҙың тормошон өйрәнә. Башҡорттар хаҡындағы иң яҡшы уй-фекерҙәрен һуңынан сағылдырған әҫәрҙәренең береһе ул. Пахом исемле бер урта хәлле крәҫтиәндең башҡорттарҙан нисек ер һатып алыуы хаҡында. Киң ялан, урмандар биләгән, өйөр-өйөр йылҡылар көткән шул халыҡтың ҡунаҡсыл һәм ғәйәт йомарт булыуы тураһында хәбәрҙар булған бер кешенең байығыу ниәте менән "башкирец"тарға килеүе һәм уның сәйәхәте нимә менән тамамланыуы бәйән ителгән хикәйәне мин бәләкәйҙән беләм. Ғәйәт ҡыҙыҡ, тормошсан был әҫәр менән беҙҙе Баймаҡ интернат мәктәбендә башҡорт теле уҡытыусыһы Ғарифә Мораҙый ҡыҙы кластан тыш уҡыу дәресендә таныштырғайны.

Ғилмишәрифте атҡа атланған көйө күргеләре килде. Уны фотоға төшөрҙөләр. Китәһе көнө йөҙөнә: "С этой боевой шашкой отважный кавалерист Яуымбаев с боями прошел от Сталинграда до Бранденбурга", - тип яҙылған, суҡлы ебәк эфеслы ялтлап торған өр-яңы ҡылыс тапшырҙылар. Эскадрон командиры, ҡыҫҡа ғына телмәр һөйләп, полк командованиеһының иҫтәлекле яҙыуын уҡығас, Ғилмишәрифтең тамам күңеле тулды, йәнә күҙенә йәш эркелде.

Яҙмышты һайлап, үҙгәртеп буламы икән? Кемдер берәү, уйлап та тормайынса, була, тиер. Кемдер өндәшмәҫ. Юҡ, булмай, тип, моңһоу ғына әйтеүселәр ҙә табылыр. Ә бит Әҙәм балалары күберәген, маңлайға яҙылғанды күрербеҙ, ти. Минеңсә, үҙгәртеп үк булмаһа ла, өлөшкә төшкәнде яҡтыртып, нурландырып, матур эшләп, йәшәп булалыр. Бына, мәҫәлән, һин һөнәрең буйынса театр актеры булып эшләйһең. Был яҙмышмы, әллә һинең ирекле һайлауыңмы? Һәр минуты, секунды маңлайыңа яҙылғанмы, әллә һин үҙең хужамы ваҡиғалар барышына? Һөнәрҙе үҙем һайланым, тиһеңдер ҙә ул, ә, бәлки, тәҡдирең шулайҙыр? Сибай дәүләт башҡорт драма театрының мэтрҙары, башҡаларға өлгө булған әйҙәүсе сәхнә оҫталары, Башҡортостандың халыҡ, Рәсәйҙең атҡаҙанған артисы Риф Ғәли улы СӘЙФУЛЛИН һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Зифа Ғаяз ҡыҙы БАЯЗИТОВА менән һөйләшкәндә ниңәлер яҙмыш төшөнсәһе нығыраҡ борсоно. Улар ғүмерҙәренең ярты быуатын тик бер генә, тыуған өйҙәрендәй күргән Сибай драма театрына арнағандар. Яҙмышмы был? Әллә? Әңгәмәне һорауһыҙ-ниһеҙ артистарҙың тормошо, яҙмышы, һайлаған һөнәрҙәренә тоғролоғо тураһындағы монолог рәүешендә тәҡдим итәбеҙ: