Ваҡыты менән миңә, кеше һөйләгәнде яҙаһың да йөрөйһөң, әллә үҙең менән ҡыҙыҡ хәлдәр булмай инде, тип әйтеп тә ҡуялар. Нишләп булмаһын, мәйтәм, була ул минең менән дә фәһемле хәлдәр. Яйы сыҡһа, берәй нәмә яҙырмын әле шунда. Әйтеүен әйттем дә ул... Әммә бына был юлы ла кеше һөйләгәнен яҙырға тура килә. Сөнки, әгәр-мәгәр бындай хәл минең менән була ҡалһа, бындай һынауҙы әллә лайыҡлы үтә алыр инем, әллә юҡ, тигәндәй. Ышанмайһығыҙмы? Әләйһә, әйҙә бына ошо йәш һунарсының һөйләгәндәрен тыңлап алайыҡ әле.

Ауылдарҙың нисек йәшәгәнен белгең килһә, уларҙағы белем усағының торошона иғтибар ит, тиҙәр. Ҡаланың да хәлен ошо күрһәткес буйынса самалап була торғандыр. Быға Ишембай ҡалаһындағы Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге 2-се Башҡорт гимназия-интернаты уҡыусылары Яҙгөл ХӘЙРУЛЛИНА, Азалия ИБӘТУЛЛИНА, Данир ДӘҮЛӘТБАЕВ, Ғәзинур ҠӘҘЕРҒОЛОВ менән әңгәмәбеҙ бер миҫал булыр. Был һөйләшеүҙе һеҙҙең иғтибарға ла тәҡдим итәбеҙ.

Башҡорттарҙың ырыу-ҡәбилә берләшмәләре тормошонда ырыу символдары: тамға, ҡош, ағас, оран мөһим роль уйнаған. Улар ҡәбилә ҡоролошо башланған осорҙа барлыҡҡа килеп, ырыу-ҡәбиләнең берлеген кәүҙәләндергән. Үкенескә күрә, ырыу ойошмалары тарҡалғас, күп атрибуттар юғалған.

Салауат Юлаевтан тәүге һорау алыу протоколы һаҡланмаған. Салауаттың һорауҙарға нисек яуап биреүе хаҡында беҙ Аршеневскийҙың, ул саҡта Салауат һәм уның атаһы Юлай Аҙналин өҫтөнән тәфтиш итеүсе Өфө провинциаль канцелярияһының махсус һорауына яуап итеп, 1775 йылдың 6 майында генерал Фрейманға яҙған ҡыҫҡа һәм фрагментар булған хаты буйынса һүҙ йөрөтә алабыҙ.

Балаларыбыҙҙың мәктәптәрҙе тамамлап, юғары уҡыу йорттарына һынау тоторға йыйынып йөрөгән мәле. Кемдер инженер, уҡытыусы һөнәрен һайлай, икенселәр - хәрбилекте өҫтөн күрә, ә берәүҙәр табип булырға хыяллана. Йәштәрҙең халыҡҡа хеҙмәт итеп, үҙҙәре матур йәшәргә ынтылыуын, әлбиттә, тик хупларға, уларға уңыштар ғына теләргә ҡала. Бихисап һөнәрҙәр араһындағы табиплыҡта туҡталып, бер аҙ фекер йөрөтмәксемен. Отставкалағы хәрби медицина хеҙмәткәре булараҡ, ана шул юлды һайлағандарға бер-ике һүҙем бар.

Планетабыҙ, тамуҡ ҡаҙанылай, ҡайнай ҙа ҡайнай, уның ҡыҙыуына Ҡояш үҙе хатта сыҙай алмай: өтә, киптерә, ҡура ғына бөтөн тирә-йүнде; әле бында, әле тегендә хәүефле йәшен уҡтары уйнай, хатта көтөү-көтөү малдарҙы ҡыра һуға; боҙ ҡатыш ҡойма ямғырҙар ҙа хатта һыуындыра алмай Ер ярһыуын. Белгестәр, климат үҙгәрә, тиҙәр, әммә уларҙы уртаса донъя температураһының юғарыға һикереүе түгел, бәлки, был күренештең күҙ эйәрмәҫ тиҙлектә барыуы хафаландыра. Ҡояш активлығы эҙемтәләрен кемдәрҙер тәбиғәттә генә түгел, халыҡ-ара хәлдәрҙә лә хатта, ҡапма-ҡаршылыҡлы мәнфәғәттәр нигеҙендә һәм сәйәсәттә лә күрә.

Быйыл яҙ ниндәйҙер аңлашылмаған киҙеү йөрөнө: грипп тиһәң, грипп та түгел һымаҡ, ОРВИ-ға ла оҡшамаған. Роспотребнадзор мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә марттың тәүге аҙнаһында ОРВИ һәм грипп менән ауырыусылар 677 мең кеше тәшкил итһә, тажзәхмәт тә беҙҙең менән һаман хушлашырға ашыҡмай, әлеге осор эсендә ул 23 меңдән ашыу кешелә асыҡланған. Былар, әлбиттә, яҡынса һандар, сөнки быйылғы сир төрҙәре еңелсәрәк үткәнлектән, бөтөн сирлеләр ҙә поликлиникаларҙа оҙон-оҙаҡ сират көтөп ултырырға теләмәй, өйҙә ҡул аҫтында булған халыҡ дауалау сараларын ҡулланыуҙы артығыраҡ күрә.

Ниһайәт! Ә бит һигеҙ йыл үтеп тә киткән. Намыҫлы хеҙмәте менән осон-осҡа ялғарға тырышып, күпселек осраҡта әҙ генә эш хаҡына ла риза булып эшләп йөрөүсе пенсионерҙарҙың аҡсаһын күпһенеп, 2016 йылда уларҙың пенсияларына законлы индексация түләүҙәрен туҡтатыуҙарына, шул тиклем ваҡыт үтеп киткән, тием.

Республикала Салауат Юлаевтың 270 йыллығы билдәләнгән көндә, 16 июндә, милли батырыбыҙҙың тыуған яғында - Салауат районының Тәкәй ауылы урынында "Салауат ере" тарихи-мәҙәни комплексы асылды. Тантанала Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Утыҙ биш йыл ғүмеремде башҡорт матбуғатына арнаған кеше мин. Йыл һайын гәзит-журналдарға яҙылыу осоро етһә, халыҡҡа мөрәжәғәт итәбеҙ, ваҡытлы баҫмаларға яҙылырға, алдырып уҡырға өндәйбеҙ. Ялҡытып та бөтәбеҙҙер, бәлки. "Ватандаш"тың баш мөхәррире булараҡ, журнал тураһында һөйләй башлаһам, "Эйе, беләбеҙ, атайым менән әсәйем алдыра торғайны", - тиҙәр. "Ә үҙегеҙ нишләп алдырмайһығыҙ?" - тип һорайым да, "Хәҙер ни, интернет булғас", - тигән һымаҡ яуаптар алам. Эх, шул интернет! Милли матбуғатты алыштыра аламы һуң инде ул!..

Башҡортостанда Салауат Юлаев тыуып үҫкән Тәкәй ауылы урынында "Салауат ере" тарихи-мемориаль паркы асыла. Комплексты асыу тантанаһы милли батырыбыҙҙың тыуыуына 270 йыл тулыуға арналған "Салауат йыйыны" республика фольклор байрамы көнөнә - 16 июнгә билдәләнгән.

Донъяла байрамһыҙ халыҡтар юҡтыр ул. Сәнғәте, фәне иң юғары бейеклектәргә күтәрелгән, йыһан киңлектәрен гиҙгән милләттәр ҙә, джунгли кеүек урман шырлыҡтарында берәү менән ҡатнашмай, үҙ донъяларында мәж килгән бәләкәй генә ҡәбиләләр ҙә, ниндәй ҙә булһа берәй ваҡиғаға арнап, байрамдар үткәрә. Күренекле урыҫ ғалимы М.Бахтин байрамдарҙы, мәҙәниәттең иң тәүге төрө, ти. Ҡайһы бер ғалимдар, кешелек таш быуат замандарында уҡ байрамдар үткәргән, тигән фекерҙә. Йәғни, кешелек мәҙәниәте формалаша башлаған саҡтарҙа байрамдар ҙа формалаша башлаған, тиергә була. Борон-борондан байрамдарҙы календарҙағы ниндәй ҙә булһа берәй ваҡиғаға бәйләп, уларға арнап үткәрер булғандар. Был ваҡиғаларға ҡышҡы һыуыҡтар (селлә) бөтөп, йылы көндәр килеүе, сәсеүгә төшөү йәки сәсеү эштәренең тамамланыуы, көҙөн уңыш йыйып алыу, ҡышҡы һуғымдар башланыу кеүек ваҡиғаларҙы индерергә була.

Мин Салауат Юлаев ғүмеренең һуңғы йылдарын үткәргән Рогервикта (хәҙерге Палдиски) 5 тапҡыр булдым. Тәүге тапҡыр барғанда унда эстондар бөтөнләй юҡ ине. Совет хәрбиҙәре йәшәгән ябыҡ ҡала булды ул. Палдиски ни бары бер урамлы ғына бәләкәй ҡала. Беҙ унда Тайфур ағай Сәғитов менән берәр эстонды осратмабыҙмы тип эҙләп тә йөрөгәйнек. Әгәр ҙә Салауатҡа бәйле ниндәйҙер легендалар тыуған икән, улар ситкә киткән эстондар менән бергә юғалған, күрәһең.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - тарих фәндәре докторы, профессор Нәзир Мырҙабай улы ҠОЛБАХТИН. Ул - Башҡортостанда феодализм осорон сағылдырған ике тиҫтәнән ашыу монография, 250-нән ашыу ғилми мәҡәләләр яҙған автор. Уның тикшеренеү даирәһе бик киң - башҡорт халҡының 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыуы, XVIII быуатта Башҡортостанда тау-завод сәнәғәте үҫеше, 1767-1768 йылдарҙа башҡорттарҙың Уложенный комиссияға яҙған наказын тикшереү, этнодемография, халыҡ ҡатламдары структураһы һ.б. Һеҙгә тәҡдим иткән әңгәмәбеҙ Салауат Юлаев шәхесенә арнала.

Инга Михайловна Гвоздикова - совет дәүере һәм Рәсәй тарихсыһы, тарих фәндәре кандидаты. РФА Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында ғилми хеҙмәткәр вазифаһында эшләй. БР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Мәскәү дәүләт университетын тамамлаған. РФА Археография комиссияһы Көньяҡ Урал бүлексәһенең ғилми секретары. XVIII быуаттың икенсе - XIX быуаттың беренсе яртыһында Башҡортостандың ижтимағи- иҡтисади үҫешенә, 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышына, Салауат Юлаевтың тормошо һәм эшмәкәрлегенә, Ырымбур казак ғәскәре һәм Урал казактары ғәскәренә арналған 100-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт авторы. Салауат Юлаев ордены менән бүләкләнгән.

Кәрәҙле телефон аша тормошобоҙға үтеп ингән интернет тигән нәмә күптәребеҙҙе әкренләп кенә түгел, хатта тиҙләп "ҡулға ала" башлаған һымаҡ. Парк эскәмйәләрендә бер-береһе менән һөйләшмәй, һәр ҡайһыһы телефонға текләп ултырыусы егет һәм ҡыҙҙарҙы, хатта олораҡ йәштәрҙәге кешеләрҙе лә, тротуарҙарҙа бер ҡулы менән коляска этеп, икенсе ҡулында гаджет тотоп уҡып барыусы йәш әсәләрҙе күрергә күнегеп тә киттек инде. Телефонһыҙ балалар ҙа урамда юҡ тиерлек…

Баш ҡалабыҙ июнь айында ла әүҙем мәҙәни тормош менән "йәшәүен" дауам итә. Яңы айҙың беренсе көнө Балаларҙы яҡлау көнө айҡанлы ойошторолған бихисап сараларға бай булғайны. Улар халыҡ телендә һәм "Бәйләнештә" социаль селтәре хәбәрҙәрендә төрлө баһа алды, әлбиттә.

Үткән аҙнаның 5-8 июнь көндәре илебеҙҙең Төньяҡ баш ҡалаһында 27-се халыҡ-ара Петербург иҡтисад форумы булып үтте. Һәр ваҡыттағыса, быйыл да уның эшендә бик күп сит ил вәкилдәре - донъяның 139 иленән 21,3 мең кеше ҡатнашты. Иң ҙур делегация - 192 кеше - Ҡытайҙан килгәйне.Унан ҡала Ғәрәп Әмирлектәренән - 105, Зимбабвенан 80 делегат ҡатнашты. Форум барған дүрт көн эсендә 6,43 триллион һумға торошло 982 килешеү төҙөлгән.

(Эссе)

Фани донъяға килгән һәр әҙәм балаһының шәхси яҙмышының, ул баҡыйлыҡҡа күскәнсе, ил һәм халыҡ яҙмышынан айырылғыһыҙ булыуы барыбыҙға ла мәғлүм. Заман башҡа - заң башҡа, тигәндәй, һәр тарихи осорҙоң үҙенә генә хас ижтимағи, иҡтисади һәм сәйәси ихтыяждары булып, әҙәми зат та ошо заман ҡаҙанында ҡайнап йәшәйҙер. Бәғзе берәүҙәр үҙенә яҙғанын күҙгә-башҡа артыҡ салынмай, тын күлдәге балыҡ һымаҡ, шым һәм вайымһыҙ ғына йәшәп уҙғара, ә икенселәренең ғүмере, иркен тын алып була торған сафлыҡ алып килеүсе дәшһәтле, йәшенле-күкрәүле дауыл кеүек, тиҙ генә үтеп китә лә, халыҡ күңелендә һис юйылмаҫлыҡ эҙ ҡалдыра.

Әлфис ҒАЯЗОВ, БР Мәғарифты үҫтереү институты ректоры, педагогия фәндәре докторы: Шундай бер хыялым-теләгем бар: бала булған һәр өйгә гәзит-журналдар килһен ине. Беҙ тап шулай "Башҡортостан пионеры"нда үҫтек бит, туған телдең барлыҡ нескәлектәрен, мәғлүмәтте шул гәзиттән алдыҡ. Ҡыҙғанысҡа күрә, бөгөн бала-сағаға, өлкәндәргә тиҙ генә барып етә торған баҫма ҡалманы. Аҙнаһына бер килә бөгөн баҫмалар, уға тиклем бөтә мәғлүмәтте интернеттан ҡырҡ тапҡыр уҡып-күреп белеп бөтәһең. Шуғалыр ҙа ике-өстән артыҡ баҫманы өйгә алдырып та булмай.