Һәр ата-әсә үҙ сабыйына был донъяны гүзәл бер бағ итеп танытырға, оло тормошҡа аяҡ баҫҡанда бала саҡ осоро хаҡындағы яҡты хәтирәләре күп булһын тип тырышалыр. Был йәһәттән баш ҡалабыҙҙа йәшәгән милләттәштәребеҙҙең тағы ла бер шәп мөмкинлеге бар: улар балаларын йыл да мөғжизәләр иленә сәйәхәт иттерә ала. Быны нисек эшләйҙәр, тиһегеҙме? Теләге һәм тырышлығы булғандар ҡулындағы мөғжизәләр иленә асҡыс - башҡорт телен яҡшы белеү һәм һөйләшеү оҫталығы менән өлгәшә быға.

Еңеү көнөндә Өфөлә федераль кимәлдәге ваҡиға - Махсус хәрби операцияла ҡатнашыусыларға, уларҙың ғаиләләренә һәм яҡындарына арналған "Йәшәү хаҡына" тигән яңы театр-хореография сюитаһының премьераһы булды.

Өфөлә "Башҡортостан" телерадиокомпанияһының "Юлдаш Plus" үҙәге ишектәрен асты. Был майҙансыҡ йәш быуын өсөн күптән көтөлгән бүләк булды, унда уларға үҙҙәренең ижади идеяларын тормошҡа ашырырға, аралашырға һәм медиапродукцияны туған телдә сығарырға мөмкинлек биреләсәк.

Ошо көндәрҙә Башҡортостан Республикаһының Милли архивында "Өфө быуаттар аша" тип аталған күргәҙмә асылды.

Архив документтарында яҙылыуынса, Рәсәй батшаһы Иван Грозный "күсмә халыҡтарҙың аяуһыҙ талауынан миктәгән башҡорттарҙың үтенесе буйынса" 1574 йылдың май айында воевода Иван Нагойҙы стрелецтары менән ҡәлғә төҙөргә ебәрә. Өфө йылғаһы Ағиҙелгә ҡойған ерҙә, ярымутрауҙа, йәғни бар йәһәттән дә уңайлы урында тәүҙә ағастан ҡәлғә, Троицк сиркәүе, йорттар һәм хужалыҡ ҡаралтылары ҡалҡып сыға.

Яҙын ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа сәскә атып, юҡ булған умырзая хаҡында күптән түгел уйланып ултырҙым. Сәскәнең атамаһы ҡайҙан килеп сыҡҡанлығы ла ҡыҙыҡһындырҙы. Интернетта бер автор был һүҙҙең "умыр" тигән тәүге өлөшө - "ғүмер", ә икенсе яртыһы "зая" - "бушҡа" тип аңлатма биргән. "Фарсы" һүҙҙәре улар, тигән һығымта ла яһап ҡуйған. Ана шул ике һүҙҙән торғанлығы тураһында үҙем дә тап шундай фекерҙә инем. Әммә уларҙың "фарсы"лығы менән килешә алмайым, сөнки улар - ғәрәби һүҙҙәр. "Ғүмер" һүҙе беҙгә ғәрәптән үҙгәрешһеҙ күскән. "Зая" тигәне - "юғалыу" тип тәржемә ителә (ғәрәпсә "ҙая" һымағыраҡ әйтелә). Ябай итеп әйткәндә, сәскәнең исеме "заяға үтә торған ғүмерле" тигән мәғәнәгә эйә.

-"Ни өсөн беҙ башланыҡ?" тигән һорауға асыҡлыҡ индерәйек. Беҙ башламаныҡ, беҙ бары алдан өлгөрҙөк! Тарихтан белеүегеҙсә, Бөйөк Ватан һуғышы тоҡанырын совет разведчиктары Сталинды күпме тапҡыр иҫкәрткән. Ул тыңламаған, ышанмаған, көткән. Һөҙөмтәлә нисәмә миллион ғүмер өҙөлгән, 4 йыл буйы дауам иткән ҡанлы һуғыш ҡупҡан! Әгәр хәрби разведканың донесениеларын Президентыбыҙ ҙа инҡар иткән булһа, ошо көндә Рәсәй тигән ил булыр инеме? Әйтеүе ҡыйын! Сөнки Украиналағы революцияны, 2014 йылғы Евромайҙанды иҫләһәгеҙ, аңлағыҙ: был уларҙың беҙгә ҡаршы иғлан иткән һуғыштың башы түгел, был бары меңдән бер өлөштөң сағылышы! Ә Рәсәйгә ҡаршы йәшертен һуғыш Бөйөк Ватан һуғышы йылдарынан уҡ алып барыла! СССР-ҙы тарҡатыу, социализмды еңеү, төрлө милләт халҡын бер-береһенә ҡаршы ҡотортоу, динһеҙлекте, аҙғынлыҡты, түбән хайуани инстинкттарҙы киң массаларға таратыу, балаларҙы тәртипһеҙлеккә өндәү, енси бәйһеҙлекте, бер енесле ғаиләләрҙе пропагандалау - ул халыҡты, бөтөн йәмғиәтте тарҡалыуға алып килде. Кеше хайуан кеүек ашап ҡына йәшәүгә өйрәнде, ҡулланыусыға әйләнде, эште, хеҙмәтте ташланы, буш йәшәргә, буш һүҙҙәр һөйләргә өйрәнде, был әхлаҡһыҙлыҡ, иманһыҙлыҡ халыҡтың кешелеклеген юғалтыуға килтерҙе. Шуның арҡаһында һеҙҙең күңелдәрҙә патриотизмға, илһөйәрлеккә, намыҫҡа, үҙ-үҙеңде ҡорбан итеүгә урын юҡ! Унда рәхәт йәшәү, күңел асыу, тормоштоң бөтөн ләззәтен татыу тигән тойғолар ғына хакимлыҡ итә! Шулай түгелме? - Сайранов бер аҙға туҡтаны. Шып-шым. Һәр һалдат үҙ күңелен байҡай, соҡсона ине шикелле...

Ҡанбабаларыбыҙ ҡалдырған рухи, матди мираҫ сатҡылары һәр беребеҙҙең күңелендә йәшәй. Әммә халҡыңдың ошо изге аманатын, байлығын йыйып, ишәйтеп, киләһе быуынға тапшырыу бурысын һирәктәр генә башҡара. Ейәнсура районының Ҡарғалы ауылында йәшәүсе Таһир Хаммат улы Аҙнабаев шундайҙарҙан.

Халыҡ рухына, тарих бөйөклөгөнә тоғролоҡ ошо изге эшкә этәргәндер уны. Ата-баба тотонған көнкүреш әйберҙәрен, һауыт-һабаһын, кейгән кейемдәрен, эш-яу ҡоралдарын, боронғо биҙәүестәрҙе, ат егеү кәрәк-яраҡтарын бөртөкләп йыя башлай ир уҙаманы. Ошо экспонаттары менән Салауат районында үткән Салауат йыйынында ҡатнаша. Районыбыҙ тирмәһе республика конкурсында Гран-при яулай. Бына ошо затлы аманат, ҡомартҡыларҙы бүләк итте Таһир Хаммат улы беҙҙең башҡорт гимназия-интернатының этнопедагогика музейына.

Бөгөнгө геройыбыҙҙың йәшендә кемдер карьера тураһында хыяллана ғына әле, ә ул иһә үҙенең эшен асып, эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнә. Хәҙерге мәғлүмәт бизнесы, "һатып ал - һат" йүнәлеше өҫтөнлөк алған мәлдә ул башҡараҡ эшмәкәрлеккә өҫтөнлөк биргән. Дөрөҫөрәге, еңеллек эҙләмәй, күңеленә ятҡан һәм ҡулы белгән эш уның уңыш нигеҙенә әүерелгән. Әле генә уҡыу йортон тамамлаған ҡыҙ үҙаллы эшкә тотонорға нисек йөрьәт иткән, бөгөнгө йәштәргә ниндәй кәңәштәре бар - Йылайыр ҡыҙы, Өфөлә "ТЕЛО ПЕЛО" массаж студиялары селтәрҙәренә нигеҙ һалыусы һәм етәксеһе Азалия САФИНА менән ошолар хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Алтынсы бүлек. Башҡорт - урта быуаттарҙағы Башҡортостандың баш ҡалаһы.

Бындай оҡшашлыҡтың осраҡлы булыуы мөмкин түгел. Килтерелгән миҫалдар башҡорттарҙың ҡасандыр Төньяҡ Иранда һәм Урта Азияла көн итеп, һуңынан хәрби-сәйәси выҡиғалар арҡаһында ул тарафтарҙан күсеп китергә мәжбүр булыуына дәлилдер. Ошолайыраҡ фекер итеү Ә.-З. Вәлидиҙең Көньяҡ Уралда "башҡорт" этнонимы хасил булыуын бында үҙҙәрен "башҡорт" тип атаған ҡәүемдәрҙең әле аталған территориянан килеүе менән бәйләп аңлатыуына ҡаршы килмәй.

Онотманығыҙмы, элек 19 майҙа Пионерҙар көнөн билдәләй инек. Совет мәктәбендә белем алған кешеләр хәтерләйҙер: беҙҙең өсөн был көн оло байрам һанала ине. Ғәҙәттә, ул көндө уҡыуҙар булмай, бөтә мәктәп менән яланға сыға инек, төрлө уйындар, ярыштар ойошторола ине. Арып-талып, ләкин бик күтәренке кәйеф менән тарала инек беҙ был байрамдан.

Рәсәй иленең һуңғы осорҙарҙа үткән аҙналағы кеүек бөтөн донъя иғтибары үҙәгендә торған мәле тағы ла ҡасан булды икән? Эйе, Махсус хәрби операция иғлан ителеүе, һуңынан шуға бәйле ваҡиғалар теҙмәһе, көнбайыштың туҡтауһыҙ санкциялары - бөтәһе лә булды, ләкин был юлы иғтибар бөтөнләй икенсе сифатта һәм кимәлдә ине: беҙгә дуҫ булмаған ҡайһы бер сит илдәр Владимир Путиндың инаугурацияһы менән Ҡыҙыл майҙандағы Бөйөк Еңеү парадын ҙур ҡыҙыҡһыныу ҡатыш көнсөллөк, хатта ки үсле бер агрессив тойғо менән күҙәтте, бәғзеләре был фактты күрәләтә ҡабул итмәҫкә, һанламаҫҡа маташты; тантанала ҡатнашырға тейешле беҙҙәге илселәрен саҡыртып алды.

Йылдағыса, быйыл мәктәп тамамлаясаҡ уҡыусылар өсөн генә түгел, уларҙан бигерәк ата-әсәләр, мәктәптәрҙең уҡытыусылары өсөн дә тулҡынландырғыс та, борсолоулы ла мәлдәр етә. Мартта уҡ илдә ваҡытынан алда Берҙәм дәүләт имтихандары тапшырыу башланды, быйыл уны өс меңгә яҡын кеше тапшырҙы.

Ишембай районында урынлашҡан Торатау итәгендә этнокомплекс асылды. Уны асыу тантанаһында Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Башҡаларҙан холоҡ-фиғеле менән айырылған, үҙ шәхесенә ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған, үҙенсәлеклеге менән ылыҡтырған, йәшәү дәрте менән һоҡландырған, тәбиғәте менән сәйерҙәрҙе "ҡыҙыҡ кеше" тиҙәр беҙҙең яҡта. Баймаҡ районының Яңғаҙы ауылынан Трудасимов ағайҙы белмәгән, уның тураһында ишетмәгән, уны иҫкә алғанда, ихлас йылмаймаған кеше юҡтыр. Трудасимов ағай - Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, алсаҡлығы, тәҡүәлеге, мәрәкәселлеге менән яҡташтары араһында хөрмәт яулаған шәхес булды.

Быйыл - 2024 йыл... Ә ул 1923 йылдың 25 декабрендә Баймаҡ районы Йәнйегет ауылында тыуған... Әңгәмәсем - Сәмиғә Ырыҫмөхәмәт ҡыҙы Ырыҫбаева, үткән быуаттың тәүге ярты йыллығын хәтерләгән йөҙйәшәр башҡорт әбейе, ауылда тыуып, әле ҡалала йәшәгән һуғыш ветераны. Йөҙйәшәрҙәр менән көн дә осрашып булмай, бигерәк тә һуғыш ветерандары менән. Сәмиғә Ырыҫмөхәмәт ҡыҙы Сибай ҡалаһында Бөйөк Ватан һуғышы юлын үткән һуңғы ветеран... Һөйләшеү оҙаҡҡа һуҙылманы, күпте күргән оло кеше ваҡланманы, һүҙҙе ҡыҫҡа тотто, хәрби уставтағы кеүек аныҡ һөйләне. Әлбиттә, ул үҙ ғүмерендә бик күп осрашыуҙарҙа булған, йәш быуынға һуғыш тураһында йыш һөйләгән, илһөйәрлек тойғоһо тәрбиәләгән. Әлеге хәтирәләре, һорағасың, һөйләйем, тигән һымағыраҡ килеп сыҡты:

Ҡурай борон-борондан башҡорт яугирҙарының моңдашы, ауыр һәм алыҫ походтарҙа айырылмаҫ юлдашы булған. Шуға күрә лә башҡорт халыҡ ижадында хәрби тематикаға бағышланған йыр, көйҙәр бихисап. Һәр бер һуғыш, хәрби поход халыҡ хәтерендә бер йыр йә көй булып уйылып ҡалған. Шулар араһында 1812 йылғы Ватан һуғышы айырым урын алып тора. Тап ошо һуғышта башҡорттар дәррәү ҡатнаша. 1812 йылғы һуғышта 28 башҡорт полкы ойошторолһа, шуларҙың 20-һе туранан-тура һуғышта ҡатнаша. Ҡалғандары хужалыҡ, ҡарауыл, тәьминәт эштәре менән мәшғүл булған, тигән фекерҙә тарихсылар.

(Героик поэма)

Дебальцево рейдының ҡурҡыу белмәҫ атлыларына арнала

СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы, Луганск Халыҡ Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Андрей Медведенко 2016 йылда башҡорт атлыларына арнап, героик поэма ижад итә. Ул 2017 йылда ошо авторҙың "Нескончаемый рейд" исемле китабында донъя күрә. Донбасс шағиры ошо поэмаһын беҙҙең яҡташыбыҙ, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзаһы, Хәрби хәрәкәттәр ветерандары союзы рәйесе, Миңлеғәли Шайморатов исемендәге ирекмәндәр отряды етәксеһе Тимерйән Рәжәповҡа тапшырып, уны башҡорт телендә баҫтырып сығарыуҙы һорағайны. "Мәңгелек рейд" исеме аҫтында һеҙҙең иғтибарығыҙға ошо поэманы тәҡдим итәбеҙ.

* * *

...Атаһы үлгәндә Зарифҡа 14 йәш ине. Ҡапыл ғына китте ҡәҙерлеһе: эштән ҡайтып, тамаҡ бешкәнсе генә тип ятып торғайны, уянманы ла ҡуйҙы. Инфаркт. Тәүҙә башҡалар ыңғайына иланы үҫмер. Яйлап тынысланғайны ла. Беләгенә көс тә ултырмаған малайға утын-бесән эше, йорт-ҡура мәшәҡәте ятҡас, үҙәгенә үтте лә... үпкәләне мәрхүм атаһына - ни өсөн ташлап китте ул өс балаһы менән йәп-йәш ҡатынын? Ошолай атайһыҙ ыҙалап йәшәһендәр тинеме икән ни?

Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Таңсулпан Ғарипованың атаһы Хизбулла Ғибаҙулла улы Мөхәмәтҡолов илебеҙ тарихындағы өс һуғышты башынан аҙағына тиклем үтеп, һуңғыһынан 1945 йылдың авгусында тыуған яғына әйләнеп ҡайта. Һуғыш ваҡытында емерелгән ауыл хужалығын аяҡҡа баҫтырыу өсөн билен биштән быуып, ең һыҙғанып эшкә тотона. Колхозда бригадир, ферма мөдире, колхоз рәйесе булып эшләй.
Йәнен аямай алышҡан өс һуғыш батыры Хизбулла Мөхәмәтҡолов тыныс тормошта ла ҡаһарманлыҡ күрһәтә һәм кешеләрҙең ғүмерен һаҡлап ҡалыр өсөн үҙенең йәнен фиҙа ҡыла. Быларҙың барыһы ла Таңсулпан Хизбулла ҡыҙының хәтирәләрендә.

Яҙ байрамдарының иң сағыу биҙәктәре - күҙҙең яуын алып торған, мең биҙәкле аллы-гөллө сәскәләр. Бигерәк тә 9 майҙа - Бөйөк Еңеү байрамында кешеләрҙең ҡулдарында сәскәләр күп була. Был көндө гөлләмәләрҙең аҡтарына һәм ҡыҙылдарына, күберәк ҡәнәферҙәргә өҫтөнлөк бирелә. Бер уйлаһаң, ҡәберҙәргә, һәйкәлдәргә, башҡа иҫтәлекле урындарға тере сәскәләр һалыу тәбиғәттең гуманлылыҡ ҡанундарына һыймай кеүек. Шулай булғас, ниңә өҙәләр һуң сәскәләрҙе, тигән һорау ҙа тыуа. Иҫтәлекле байрам көндө кемгәлер бүләк итерлек, ҡайҙалыр һалырлыҡ башҡа төрлө нәмә тапмағандармы икән? Ғөмүмән, унда нимәлер һалырға кәрәкме һуң? Бәлки, аптырағандың көнөнән сәскәне ҡорбан итәләрҙер. Республикала ҡабатланып торған "Умырзая" операцияһы был йәһәттән бик ваҡытлы һәм урынлы башланған сара кеүек.