Йорт һатып алырға теләүселәр менән көн һайын Нуғай биҫтәһе, Булгак, Осоргино, Шамонин урамдарынан буран туҙҙырып арҡырыһы-буйын ҡырҡ үтәм. Йөрөгән һайын бер ҡыҙыҡ ҡына күренеш күҙгә ташлана, һөйләһәң - һүҙ, төртһәң - күҙ, тигәндәй, һөйләмәһәм дә булманы инде.

Яҙыусыларҙың баҡсаһы булыуға күнеккәнбеҙ, уларға ижад итеү өсөн тынлыҡ, тыныслыҡ, яңғыҙлыҡ кәрәк. Бигерәк тә ижадының иң әүҙем осоро совет осорона тура килгән шәхестәребеҙҙең бер-береһенә күршеләш баҡсасы булыуҙары хаҡында күп ишеткәнбеҙ, уҡығанбыҙ, ошо йәһәттән күп кенә лаҡаптар ҙа тыуған. Әммә бына бейеүсенең, бейеүсенең дә ниндәйе - бөгөн 82 йәшендә лә матурлығын, һығылмалылығын, һөйкөмлөлөгөн юғалтмағаны шәп баҡсасы булыуына хатта күптәр ышанмаҫ та. Сәхнә өсөн генә яратылған был гүзәл ҡатын-ҡыҙ - РСФСР-ҙың атҡаҙанған, Башҡортостандың халыҡ артисы Рәшиҙә ТУЙСИНА менән уның ошо шөғөлө тураһында һөйләштек.

Салауат дәүләт башҡорт драма театры тарихы 1933 йылдан башлана. Ҡарамалы район клубы нигеҙендә ойошторолған Ауырғазы колхоз-совхоз театрының ҡасандыр Салауат ҡалаһына күсереләсәген бер кем дә күҙ алдына ла килтерә алмай, әлбиттә. Ә тарих былай була.

Күренекле әҙибә, Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты Таңсулпан Хизбулла ҡыҙы ҒАРИПОВАның үҙ ижади мөхите, иңгә-иң терәшеп йәшәр, шатлыҡ бүлешер, ҡайғы уртаҡлашыр, яра ялашыр дуҫтары, бер һүҙ менән әйткәндә, рухи ауылдаштары бар. Был әңгәмәбеҙ Таңсулпан ауылы тураһында барыр.

Башҡортостан Милли музейы филиалы булған Әхмәтзәки Вәлиди музейында билдәле яҡташыбыҙ, дәүләт эшмәкәре, Башҡортостан дәүләтселегенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе, бөтә донъяға билдәле ғалим-көнсығыш белгесенең йәшәү һәм эшләүен күрһәткән бай коллекция тупланған.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында
Иртә тимер быуатындағы Көньяҡ Урал ҡәбиләләре - башҡорт халҡының иң боронғо ата-бабалары

XX быуаттың 50-се йылдарында уҡ Башҡортостандың тарихи әҙәбиәтендә бер нисә тикшеренеүсе тарафынан иртә тимер быуатында Көньяҡ Урал ҡәбиләләренең башҡорт халҡы этногенезына нигеҙ биреүсе үҙәк (ядро) булараҡ формалашыуы хаҡындағы мәсьәлә ҡуйыла. Был мәсьәләнең инициаторҙары, башлыса, лингвистар була, шуға күрә тарихи күҙәтеүҙе тел аспектынан башлап ебәреү фарыз. Көньяҡ Уралдың иртә тимер эпохаһы һәм уға тиклемге дәүерҙәрҙәге ҡәбиләләре теле хаҡындағы мәсьәлә бик ҡатмарлы, һәм уны дала Евразияһы халыҡтарының ни рәүешле хасил булыуының дөйөм картинаһын иҫәпкә алмайынса хәл итеп булмаясаҡ.

Өфөлә тыуып үҫкән кеше булараҡ, миңә республиканың төрлө төбәктәренә сәйәхәт итеү сит илгә барып ҡайтҡандай тәьҫораттар тыуҙыра. Башҡортостандың тәбиғәтенә һоҡланып, район һәм ҡалаларҙың ни тиклем бер-береһенән айырылып торғанын күреп, төрлө урындарҙа халыҡтың нисек йәшәүен ҡарап кире Өфөгә ҡайтыу үҙе бер ғүмер.

Рәсәй Президенты Владимир Путин хәрби журналистар менән осрашты. Һөйләшеү фронт һыҙығындағы хәл, махсус хәрби операциялағыларға ярҙам һәм тәьмин итеү саралары, илдә хәрби хәл индереү кәрәклеге тураһында барҙы. Һөйләшеү башында Владимир Путин махсус хәрби операция маҡсаттарының үҙгәрешһеҙ ҡалыуын, уларҙың нигеҙле булыуын һыҙыҡ өҫтөнә алды. "Улар ағымдағы хәлгә ҡарап үҙгәрергә мөмкин, ләкин бер нәмәне лә үҙгәртмәйәсәкбеҙ", - тине Президент. Билдәле булыуынса, махсус хәрби операцияның маҡсаты - "Украинаны демилитаризациялау һәм денацификациялау".

Ошо арала күрше өлкәләрҙә йөҙгә яҡын кешенең "Мистер сидр" тип аталған алкоголь суррогаты менән ағыуланып, шуларҙың утыҙҙан ашыуының үлеме хаҡында шау-шыу бара. Был хәл бер нисә йыл элек энәлек төнәтмәһе менән булған ваҡиғаны хәтерләтеп ҡуя. Әлбиттә, был эсемлектәрҙең ярлығында айырма бар барлығын, әммә кеше үлеме - үлем булып ҡала инде. Тәнгә һөртә торған төнәтмәнең тышына уның эсергә ярамағанлығы һәм ғүмер өсөн хәүефле булыуы хаҡында яҙылған булһа, "Мистер сидр"ҙың тышында ундай яҙыуы ла юҡ, имеш. Иҫләүемсә, энәлек эсеп үлгән кешеләрҙең һаны (иҫкәртеүле яҙыуы булған хәлдә лә!) сидр ҡорбанынан хатта мәртәбәләргә күберәк ине. Урыҫта ошондай бер әйтем йөрөй: "Кто ищет, тот всегда найдет". Хәмер эскән кеше үҙенең эҙләгәнен барыбер таба инде ул…

Эйе, бөгөн дуҫ ҡәҙерен белер, икеләтә, өсләтә һынар, баһалар мәл, әйтерең бармы. Көнбайыш илдәр властары үҙҙәренең мәкерле санкция ҡоршауын Рәсәй муйынына кейҙереп, уны бөтөн мирҙан айырып, япа-яңғыҙ ҡалдырырға, иркен сикләп, ил тормошон тар-мар итергә, тамам тонсоҡторорға күпме генә тырышмаһын, ниәттәре барып сыҡманы: кемдер әйтеүенсә, был кире һөҙөмтәгә килтерә башланы һәм күбеһенсә Көнбайыштың үҙенә "баш ауырыуы" булып әүерелде. Дөрөҫ, Рәсәй өсөн донъя "дуҫтар" һәм "дуҫ түгелдәр"гә бүленде, ләкин Ер йөҙөндә илебеҙ яңғыҙ тороп ҡалманы: байтаҡ булып сыҡты улар - Көнбайыш залимлыҡ иткән ошо осорҙа үҙҙәренә ҡарата төбәләсәк санкция уҡтарынан ҡурҡмайынса, Рәсәй менән мөнәсәбәттәр ҡорорға йөрьәт иткән дуҫ илдәр. Ниһайәт, беҙ ошо илдәр вәкилдәрен генә түгел, хатта ҡайһы бер "дуҫ булмаған" тарафтарҙан да килеп еткән эшмәкәрҙәрҙе үҙебеҙҙең илдә күрҙек, сығыштарын, фекерҙәрен тыңланыҡ, ниндәйҙер һығымталар яһаныҡ.

2001 йылдың 24 майында ишембайҙарҙың күптән көтөлгән хыялы тормошҡа ашты. Быға биклем дубляж гәзите сифатында сығарылған "Торатау" ҡала Советы сессияһы ҡарары менән июль айынан башлап башҡорт телендә сығасаҡ айырым баҫма тип танылды һәм ошо уҡ сессияла ҡала депутаттары мине бер тауыштан яңы гәзиттең мөхәррире итеп тәғәйенләргә ризалыҡ бирҙе.

Йәй хәүефле ваҡыт та. Һыуға батып һәләк булыусылар араһында балаларҙың күп булыуы бигерәк аяныслы.

Ҡыяр үҫтереүҙең ниндәй ауырлығы бар инде ул, тиерһегеҙ. Шулай ҙа ҡыяр - йылы яратыусы йәшелсә. Көндөҙ 20-24, төнөн 16-18 градус йылыла ҡыяр яҡшы үҫә, һауа температураһы +12-нән саҡ ҡына түбәнәйә икән, сәскәләрен ҡоя, тупраҡтан файҙалы матдәләр алыуҙы туҡтата, +5 градуста иһә һәләк була. Уны иртә яҙҙан теплицала, парниктарҙа үҫтерәләр, асыҡ һауаға иһә ҡырауҙар ҡурҡынысы бөткәс кенә сәсергә була. Беҙҙең республикала был май аҙаҡтары - июнь баштарына тура килә. Гәзит уҡыусыларға минең тәжрибәм дә, бәлки, ҡыҙыҡлы булыр.

Әбйәлил районында йәшәгән журналист һәм блогер Рәхимә Мусинаның ҡулынан килмәгән эше юҡ! Йә ҡулына бәйләм ала, йә сәйләндән күҙҙең яуын алырлыҡ әйберҙәр эшләй, йә ҡаҡ ҡоя, помидор киптерә. Әле төрлө үлән һәм япраҡтарҙан сәй эшләү серҙәрен уртаҡлаша. Авторҙың яҙмаһын гәзит уҡыусыларыбыҙға тәҡдим итәбеҙ.

ҺОРАУ: Һабанда һайрашмаһаң, ырҙында ыңғырашырһың, ти халыҡ мәҡәле. Быйыл баҡсағыҙға нимәләр сәстегеҙ?

Яҙыусы, драматург, 60-ҡа яҡын пьеса, 5 роман, 15 повесть, 80-дән ашыу хикәйәләре ингән 26 китап авторы, Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәйҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге премия лауреаты Наил Ғәйетбаев 75 йәшлек ғүмер байрамын билдәләй. Заман һулышын яҡшы тойған драматургтың төрлө жанрҙағы сәхнә әҫәрҙәре Башҡортостан, Татарстан, Рәсәй, хатта сит ил театрҙары сәхнәләрендә лә ҡат-ҡат ҡуйыла. Оло юбилейын ул "Бабич" һәм "Йән" исемле яңы романдары менән ҡаршы алды. Юбилей йылы булһа ла, бер йылда ике китап сығырыу - бик һирәктәр генә татыр бәхет. Романдарҙың яҙылыу тарихы менән ҡыҙыҡһынып, беҙ яҙыусыға өс һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Шашты хәҙер Шәһит. Етенсене бөткәне бирле гел еңел-елпе эштә. Хәҙер ана завхоз булып алды. Артелдең бөтә малына хужа, кешенән бесәнде лә ул ҡабул итә. Урам буйында ла атынан төшмәй һыбай ғына йөрөй. Ат етешмәгәнлектән, бүтәндәр утын-бесәнде һөйрәп ташығанда, шул да булдымы һын? Олоно - оло, кесене - кесе тип тороу юҡ, екерә лә бойора. Әсәйем уға:

2021 йылда Башҡортостан Республикаһы Башлығының спорт төрөн үҫтереү буйынса өҫтәмә саралар тураһында Указы булды. Унда йыл һайын "Шашка буйынса донъя кубогын" (донъялағы хәл-торош бер аҙ үҙгәрештәр индерә: кубок атамаһы турнир тип үҙгәртелә) үткәреү тураһында пункт та бар. Ошо Указды тормошҡа ашырып, 5-13 июндә баш ҡалала ШОС һәм БРИКС илдәренең 1-се Халыҡ-ара шашка турниры үтте. Унда 15 илдең - Рәсәй, Әзербайжан, Әрмәнстан, Беларусь, Бразилия, Һиндостан, Иран, Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Ҡытай, Монголия, Пакистан, Тажикстан, Төркиә, Үзбәкстан спортсылары ҡатнашты. Башҡортостан данын титуллы спортсылар Тамара Танһыҡҡужина, Елена Мильшина, Александр Георгиев, Айнур Шәйбәков, Айгөл Иҙрисова һәм Муродулло Амриллаев яҡланы. Иң яҡшы уйынсылар исеме өсөн ун тапҡыр донъя чемпиондары булған Алексей Чижов һәм Александр Георгиев, ҡатын-ҡыҙҙар араһында әле донъя чемпионы Матрена Ноговицына, 2021 йылда Донъя кубогын яулаусылар Айгөл Иҙрисова һәм Александр Гетманский, Азия чемпионаттары еңеүселәре Ҡытайҙан Ли Женью һәм Жао Ханчин, Монголиянан Цогтбаатар Сухбат һәм Энхболд Хуслэн, Латин Америкаһының көслө шашкасыһы, Бразилия кешеһе Аллан Силва көрәште.
Ошо сара уңайынан республиканың билдәле шашкасылары, халыҡ-ара гроссмейстерҙар, Европа һәм донъя чемпиондары Айгөл ИҘРИСОВА һәм Айнур ШӘЙБӘКОВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ. Әңгәмәбеҙ башлыса шашка спорты, уға бигерәк тә балаларҙы йәлеп итеү тураһында бара.

Башҡортостандың Милли музейында күп төрлө ҡыҙыҡлы экспонаттар һаҡлана. Улар араһында боронғо ҡаҙылмалар ҙа байтаҡ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Урманлы дала һәм урман зонаһының ултыраҡ ҡәбиләләре

Б.э. тиклем VII-III быуаттарҙа көн иткән ананьин мәҙәниәте ҡәбиләләрен Көнбайыш Урал буйында (Ағиҙел һәм Урта Кама йылғалары бассейны) б.э. тиклем III-II быуаттар сигендә пьянобор мәҙәниәтенә (б.э. тиклем II быуат - б.э. II быуаты) ҡараған төркөмдәр алмаштыра. Уларҙы ананьинсыларҙың туранан-тура вариҫтары, тип иҫәпләйҙәр, әммә пьянобор ҡәбиләләре союзы һәм уларҙың мәҙәниәте формалашыуында ултыраҡ тормошҡа күскән күскенселәрҙең айырым бер төркөмдәренең ҡатнашыуын инҡар итеп булмай.