Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Кушнаренко мәҙәниәте ҡәбиләләре

VI-VIII быуаттарҙа Көньяҡ Уралда Кушнаренко ауылы биләмәһендәге ҡәберлектә табылған тәүге балсыҡ һауыт-һабалары буйынса шартлы рәүештә кушнаренко мәҙәниәте тип аталған ҡәбиләләрҙең ҙур бер төркөмө булыуы билдәләнде. Кушнаренко ҡәбиләләренең ҡомартҡылары әлегә етерлек кимәлдә өйрәнелмәгән, әммә тупланған материалдар улар мәҙәниәте буйынса бахмутлыларҙан һәм турбаҫлыларҙан ғына түгел, Көньяҡ Уралдың иртә урта быуаттарҙағы башҡа ҡәбиләләр төркөмдәренән дә ҡырҡа айырылып тороуын дәлилләй. Һуңғы йылдарҙа кушнаренко ҡәбиләләренең тарихы һәм мәҙәниәте буйынса элегерәк билдәле булған сығанаҡтар материалдарын тулыландырған ҡиммәтле ғилми мәҡәләләр баҫылып сығыуы хаҡында әйтеп үтергә кәрәк.

Ауыл йөрәге - мәктәп, тибеҙ. Сөнки мәктәп бөтһә, ауыл да яйлап һүнә, балаларҙың шат тауышы яңғырамаған төбәктә йәшәү йәме ҡалмай халыҡҡа. Шуға ауылдың хәлен белгегеҙ килһә, йәмәғәт, мәктәбенә күҙ һалығыҙ. Бына, әйтәйек, Өфө районы Шамонино ауылы мәктәбе - тораҡ пункттың йылдан-йыл үҫешеүенә бер дәлил. Был белем усағы тураһында уның директоры Зилә Заһир ҡыҙы НУРИЕВА менән әңгәмәләштек.

Был аҙнала Рәсәй Президенты Владимир Путин йыл һөҙөмтәләрен барланы. Был сара бер юлы матбуғат конференцияһы һәм тура бәйләнеш форматында үтте һәм унда федераль, төбәк, сит ил журналистары ҡатнашты. Дүрт сәғәткә һуҙылған осрашыуҙа Президент махсус операция, иҡтисад, тышҡы сәйәсәт тураһында һөйләне һәм төрлө һорауҙарға яуап бирҙе.

Рәсәйҙең эске һәм тышҡы сәйәси-иҡтисади эшмәкәрлеге һәм, ғөмүмән, һәр хәрәкәте, аҙымы Көнбайыш менән АҠШ-тың көнсөл һәм бәйләнсекле күҙәтеүе аҫтында.

Ул көндө Баймаҡ халыҡ ижады үҙәге йорто бал ҡортондай геүләп торҙо. Бында райондың "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһының балаҫ һуғыу оҫталары бәйге тотто. Абруйлы баһалама ағзалары ошо онотолоп ҡуя яҙған милли кәсепте тергеҙгән, уны артабан да үҫтереү өсөн күп көс һалған 29 конкурсант ағинәйҙең эштәренә баһа бирҙе.

- Миңә автобус туҡталышынан район үҙәгенә ун ике саҡрым тигәйнеләр. Кисәнән бирле шул араны өс мәртәбә атлағанымдыр, ә һеҙ йәнә ун тип тораһығыҙ.
- Ниндәй туҡталыш? Был тирәлә бер ниндәй ҙә туҡталыш юҡ. Һин һораған район үҙәгенә шул сама, - көтөүсе тауышында йәнә ҡәнәғәтһеҙлек сыңланы. Үҙенә ҡаршы әйткәнде яратмағаны күренеп тора ине. Бәлки, йоҡоһо ла бөтмәгәндер, кисә ныҡ ҡына төшөргәнгә лә оҡшай - йөҙө шеш. Мал менән йөрөп үҙе лә малға әйләнеп бөткән, күрәһең. Ул ҡулын ҡарайып, шуға ла шомло булып күренгән урман яғына һелтәне лә урынынан ҡуҙғалды һәм һайт-һайтлап байтаҡ йыйылған мал-тыуарҙы ҡыуа ла башланы. Шунан ҡапыл туҡтаны ла:

"Үҙебеҙсә рәхәтләнеп ҫөйләшәйек әле бөгөн! Әтеү ғүмер буйы ҫаҡау Дим буйҙары, тигәнгә ҡыйынҫындыҡ. Ә бит оялырға түгел, ҫөйләшебеҙ үҙенсәлекләрен ғорурланып ҡулланырға булған!" "Ҫөйләш" фестиваль-марафоны башланғандан алып ошондайыраҡ фекерҙәрҙе күп ишетергә тура килде. Башлыса оло быуын вәкилдәренең әйткәне күңелгә инә. Уларҙың берсә мәрәкәле, берсә аптыратырлыҡ хәтирәләрен тыңлап, тарихҡа күҙ һалабыҙ, телебеҙҙең һәм тыуған яҡ яҙмыштарының айырылғыһыҙ икәненә тағы бер инанабыҙ.

ҺОРАУ: Ғаиләлә атай, олатайҙың туған телгә һөйөү тәрбиәләүҙәге роле ниндәй?

Ниндәй була ул бәхетле бала саҡ? Хәҙерге заман ата-әсәләре ошо һорауҙы үҙҙәренә күп тапҡырҙар бирәлер һәм балаларына бер мохтажлыҡһыҙ тормош бүләк итеп, һәр теләктәрен бойомға ашырып, бәхетле итергә теләйҙер. Ә бына Шамонино ауылының "Ысыҡҡай" балалар баҡсаһы тәрбиәләнеүселәре Айтуған Баймырҙин, Әминә Ҡужина, Наҙгөл Вәхитова һәм Наил Кашапов менән әңгәмәнән һуң, бәхетле бала саҡ - ул һәр баланың үҙ туған мөхитендә тәрбиә алып үҫеүе, тип тә аңланыҡ. Һүҙ - кескәйҙәргә.

Башҡортостан тәбиғәтенең иҫ киткес матурлығы барыһын да хайран итә. Ҡуйы урмандар, икһеҙ-сикһеҙ дала, бейек ҡаялар, зәңгәр күлдәр, мәмерйә һәм башҡа тәбиғәт мөғжизәләре йәлләмәйенсә бүләк ителгән беҙгә.

Мәскәүҙә 4 ноябрҙә "Рәсәй" халыҡ-ара күргәҙмә-форумы асылғайны. Ул 161 көн - 2024 йылдың 12 апреленә - Халыҡтар берҙәмлеге көнөнән Космонавтика көнөнә тиклем дауам итәсәк. Үткән ялдарҙа күргәҙмәлә Башҡортостан көнө үтте. Республика менән танышырға теләүселәргә бай мәҙәни һәм күңел асыу программаһы тәҡдим ителде. "Рәсәй" күргәҙмәһендә төбәктең сәнәғәт, инвестиция, мәҙәни, туристик мөмкинлектәрен күрһәтәбеҙ. Бында халыҡ байрамдары үтә - барыһы ла бик сағыу һәм матур", - тине Радий Хәбиров сара тураһында.

XIX быуатта йәшәгән күренекле философ Фридрих Энгельс "Ғаиләнең, шәхси милекселектең һәм дәүләттең килеп сығышы" исемле киң билдәле хеҙмәтендә кешене хеҙмәт кеше иткән, тигән һығымтаға килә. Бөгөн беҙ, философ фекерен инҡар итмәйенсә, кешене туған теле кеше иткән, тип һис шикләнмәйенсә әйтә алабыҙ. Ысынлап та, донъя халыҡтары телдәре - кешелек үҫешенең асыҡтан-асыҡ сағылышы, уның иҫ киткес рухи-мәҙәни мираҫы һәм оло байлығы ул.

Баш ҡалала йәшәйем. Буш ваҡытымда китапханаға барып, гәзит-журнал уҡырға яратам. Үҙемә оҡшаған һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе һәм хатта мәҡәләләрҙе ҡуйын дәфтәренә күсереп алам. Беләм, бөгөнгө көн күҙлегенән ҡарағанда был сәйер кеүек тойола, ләкин миңә был шөғөл бик оҡшай.

Минскиҙа "Лiстапад" халыҡ-ара кино фестивале тамамланды. Был ваҡиға бик күп илдәрҙең кинематографистарын берләштерә. "Лiстападзiк" программаһына 36 илдең 15 анимация фильмы һайлап алынған.

Дөрөҫлөк яҡлы булыу - көнүҙәк бөгөн. Был сәнғәттә лә сағылыш таба хәҙер. Ошо көндәрҙә М. Горький исемендәге Ырымбур дәүләт төбәк драма театрының баш ҡалабыҙ халҡына тәҡдим иткән спектакле тап шундайҙарҙан булды. "Z осоро" ("Время Z") спектаклен М. Ғафури исемендәге БАДТ-тың Бәләкәй залында ҡуйҙылар.

Офисҡа ингәндә лә, сыҡҡанда ла вахта янын утлы кәртәнән үткән һымаҡ үтә Флорида. Бына нисәмә ай уны бер үк һорау борсой: "Ҡайҙан килеп ултырҙы ул был урынға?"
Быға тиклем һәүетемсә генә йәшәп, эшләп йөрөгән Флорида вахтала ултырған мөләйем ҡатын менән осрашмаҫ өсөн һуңғы ваҡытта хатта тәҙрәнән инергә лә әҙер бит. Ниндәй ғәрлек, түбәнселек! Оҙаҡ йылдар ойошмала эшләгән бүлек мөдире ошо ябай вахтерҙан шулай ҡурҡһын әле. Етәксеһенән дә улай шөрләмәй бит ул, ә бына Зилә, ябай хеҙмәткәр, ишек һаҡсыһы, уны көндән-көн нығыраҡ хәүефләндерә, борсолдора. Ни тиклем үҙен яҡшыға, ыңғайға көйләп ҡараһа ла, Зиләгә ҡарата мөнәсәбәтен бер нисек тә үҙгәртә алмай, уның бында эшләүе менән килешеп етмәй.

Лев Николаевич Толстойҙың башҡорттар араһында булыуы тураһында беҙ яҡшы хәбәрҙарбыҙ. Был турала фотолар ҙа бәйән итә. Ә бына арҙаҡлы яҙыусының улы Лев Львовичтың да бер нисә тапҡыр башҡорт ерҙәрендә булып китеүен күптәр белмәй. Уның фекерҙәре беҙҙең өсөн шулай уҡ ҡиммәт. Лев Львович беҙҙең тәбиғәт менән һоҡлана, шифалы ҡымыҙҙан ауыҙ итә. Хатта башта уны бөтөн ауырыуҙарҙан дауа тип ҡабул иткәндер, тигән уй ҙа килә башҡа. Һуңынан был ҡарашы үҙгәрә, әлбиттә. Ғөмүмән, Лев Львович тормошта үҙен эҙләгән һәм үҙен асып бөтә алмаған әҙәм балаһы булып күҙ алдына баҫа. Шулай ҙа хәтирәләре ул йәшәгән осорҙо, шул заман ауырлыҡтарын, идеалдарын аңларға ярҙам итә. Уның яҙмаларының беҙҙең өсөн әһәмиәтле урындарын тәҡдим итәбеҙ.

Кемдәр генә хыял итмәй икән ваҡыт тигән аттың ялынан матҡып тотоп, уны ебәрмәҫкә, берауыҡҡа булһа ла үҙендә ҡалдырырға... Юҡ шул, бар, тотоп ҡара ваҡытты, ҡыҫаларға кәпсәп индереп ҡара! Аллаһы Тәғәлә барыбер ижадсыларға ваҡыт мәлен берауыҡҡа ғына тотор-сағылдырыр, уларҙың хис-тойғоһо, һиҙемләүе, донъяны ҡабул итеүе аша башҡаларға ла шунан өлөш алыр, тәмен тойор, төҫөн күреп ҡыуаныр, күңелен үҫтерер форсат биргән.

Тәүҙә дәртле генә атлаған Әсләм яйлап арый башланы. Хәйер, ул физик арыу ҙа түгелдер, ә тәүге эмоциональ күтәренкелектең һүнә барыуылыр, судҡа һуңлауынан тыуған күңел төшөнкөлөгөлөр. Өр-яңы туфлиҙар кейгәйне, йәнәһе, тегендә матур күренә, аяҡтарын, бигерәк тә һул яҡ сыңарсай бармағын ҡыҫа, өйкәй башланы, етмәһә. Бәләкәйерәкте алған, ахыры. Был юлға аяҡтары күнеккән иҫкерәк нәмә кейһә булған да бит. Әйтәйек, кеды йәки сандалый. Асфальттан атламаҫын, урман юлынан барасағын белә ине. Юҡ, башы эшләмәне, еңел уйланы. Әсәһе лә өндәшмәне. Ул да, күркәм йөрөһөн, тип уйлағандыр. Сөнки гел генә, ағас күрке япраҡ, әҙәм күрке сепрәк, тип ҡабатларға ярата һәм бәләкәйҙән Әсләмдең бөхтә йөрөүен талап итте, әле лә талап итә.

20-21 ноябрҙә баш ҡалабыҙҙың "Торатау" Конгресс-холында бик фәһемле һәм күркәм сара уҙғарылды: "Боронғо дәүерҙә һәм урта быуаттарҙа Үҙәк Евразияның күсмә донъяһы" тип аталған III Халыҡ-ара фәнни-ғәмәли конференцияла (III Мәжитов уҡыуҙарында) Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән, Төркиәнән, Ҡаҙағстандан, Ҡырғыҙстандан, Үзбәкстандан, Әзербайжандан килгән ғалимдар ҡатнашты. Был сара күренекле башҡорт археологы, академик Нияз Абдулхаҡ улы Мәжитовтың тыуыуына 90 йыл тулыу айҡанлы ойошторолдо.