* * *

Тағы ике көн йөрөнөм мин әсәйем менән бесән йыйырға. Икенсе, өсөнсө көндәренә бесән, бакуйҙарҙың башын әйләндермәһәң дә, кипкәйне инде. Мин хәҙер әсәйем артынса ҡалдыҡ-боҫтоҡ бесәнде йыйып йөрөү менән генә сикләнмәйем, ҡыҫҡараҡ бакуйҙарҙы ла тәгәрләтәм. Шулай ҙа өсөнсө көнөнә ныҡ арыным, ауылға саҡ ҡайтып еттем. Өйгә инеү менән, йыуынып та тормаҫтан, башымды мендәргә төрткәйнем, үҙем дә һиҙмәҫтән, йоҡлап киткәнмен. Әсәйем уятҡанда, төн үтеп, яңы көн тыуғайны инде.

Борон башҡорттарҙа ырыу берҙәмлеге билдәләренең береһе оран булған. Батырҙар, азамат ирҙәр ҡан ҡәрҙәштәрен, йорт-илде яуға, көрәшкә, донъяуи ҙур эшкә саҡырып оран һалған. Урал батыр, Һәүбән, Салауат, Әхмәтзәки... Ил ағаларының ялҡынлы һүҙҙәре, ҡайнар өндәмәләре йөрәктәрҙе ҡуҙғытҡан, халыҡты бер уй, ниәт менән беректереп, изге эшкә ҡуҙғатҡан. Бөгөн дә бөтә башҡорт халҡына оран ташлар хәлдәр, яр ҡысҡырып иғлан итер хәбәрҙәр бар. Уларҙың иң-иң мөһимдәренең береһе - өйләнеү, ғаилә ҡороу, нәҫел-нәсәпте ишәйтеү.

Бөгөнгө заманда күптәр өсөн ныҡ, тулы, ышаныслы ғаилә ҡороу ауыр мәсьәләгә әйләнә бар. Социаль иҫәпләүҙәр буйынса, айырылышыуҙарҙың 75 проценты һуңғы йылдарға тура килә. Был тенденция демографик хәүеф кенә тыуҙырмай, ә киләсәктә беҙҙең этносҡа юғалыу ҡурҡынысы менән дә янай. Шуға күрә әлеге хәлде тиҙ арала үҙгәртергә кәрәк. Ләкин быларҙың барыһы ла эҙемтәләр генә, һәм беҙгә килеп тыуған хәлдең сығанағына мөрәжәғәт итергә кәрәк.

"Ғаилә ҡоро"ноң бөгөнгө ҡунаҡтары Иглин районы Һарт-Лабау ауылында йәшәүсе Әлфиә менән Илдар НУРИЕВтар. Уларҙың матур ғаиләһендә алты бала тәрбиәләнә. Илдар ауылдың Шәйхулла мәсете имам-хатибы, Әлфиә - уҡытыусы. Нуриевтар ғаиләһе "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе" асыҡ республика конкурсының төбәк этабында "Ғаилә йолалары һәм ҡиммәттәре" номинацияһы еңеүселәре лә. Әңгәмәбеҙ ғаилә ҡиммәттәре, тәрбиә, йолалар тураһында.

Башҡорт халҡында борондан уҡ формалашҡан ғаилә ҡиммәттәре лә бөгөнгө заман елдәре тәьҫирендә үҙгәрештәргә дусар була. Ир баш булған ғаиләлә ҡатынға уңғанлыҡ, бөтмөрлөк, донъя көтә белеү кеүек сифаттар менән бер рәттән, баҫалҡылыҡ, иреңдең туғандарына ихтирам менән ҡарау ҙа яҙылмаған ҡанун иҫәпләнгән. Бөгөн иһә күп кенә йәш ғаиләләрҙең ата-әсәһе, ҡайны-ҡәйнәһе менән дөрөҫ мөнәсәбәт ҡора алмауына ла шаһит булырға тура килә. Ошондай хәлгә ҡалған йәш кейәү һәм килендәргә нимә эшләргә? Әгәр ҙә үҙ ата-әсәйең ғаилә эсенә урынһыҙ тығыла икән, нисек сиктәрҙе билдәләргә? Ғөмүмән, бында кем ғәйепле? Психолог Гүзәл ТӨХВӘТУЛЛИНА менән ошо теманы асырға тырышасаҡбыҙ.

Черниковка - баш ҡаланың эшселәр районы булараҡ билдәле. 48-се Башҡорт лицейы - райондың милли-мәҙәни үҙәктәренең иң мөһиме булып һанала, сөнки ул ошо территорияла йәшәгән башҡорттарҙың балаларының әсә телендә белем алыу, уның мәҙәниәтен, тарихын әсә телендә өйрәнеү хоҡуғын тормошҡа ашыра. Киләһе 2023-2024 уҡыу йылында лицейҙың барлыҡҡа килеүенә теүәл сирек быуат була. Ошо ваҡыт эсендә белем усағы ниндәй уңыштарға өлгәшкән? Лицей директоры Оксана МӨХӘМӘТЙӘНОВА менән әңгәмәне шул һорауҙан башланыҡ.

Бер-беребеҙгә ярҙам итеү, кәрәк саҡта иңеңде ҡуя белеү, терәк-таяныс булыу - халҡыбыҙҙың иң матур ғәҙәттәренең береһе. Элек-электән холҡобоҙҙағы ошо сифаттар матур йолаларыбыҙға нигеҙ булған: бергәләшеп өй күтәреү, бесән әҙерләү, һуғым һуйыу, тула баҫыу, ауылдарыбыҙҙың тирә-яғын, йылға-күлдәребеҙҙе таҙартып тороу кеүек күмәк көс менән башҡарыла торған эштәр халҡыбыҙҙы берләштергән, илһөйәрлек, ерһөйәрлек сифаттары ла изге ғәмәлдәр аша тәрбиәләнгән.

Рәсәй Хәрби Көстәр командалығы тарафынан Украинаның тыныс халыҡ йәшәгән ҡалаларына зыян килтермәү, фәҡәт хунтаның хәрби инфраструктураһы: хәрби аэродромдар, авиация, һауа һөжүменә ҡаршы оборона объекттарын ғына эшлектән сығарыу маҡсаты хаҡында алдан иғлан ителә килде һәм шул йүнәлеш әлегә тиклем һаҡлана.

Күпселектең яңы башҡортто, әгәр ҙә бында яңырыуға йөҙ борған кеше хаҡында һүҙ барһа, "яңы урыҫ"тың күсермәһе рәүешендә ниндәйҙер мөғжизә менән сереп байыған кеше итеп күрергә теләүе аптырата. "Яңы башҡорт" "яңы урыҫ" түгел.

Шәп әртис үҫеп килә! Салауат башҡорт дәүләт драма театры актеры, Башҡортостандың халыҡ артисы Юнир Ғәйнуллиндың киләсәген уҡытыусыһы бала саҡта тап шулай тип фаразлай. Юрағаны юш килә уның. Малайҙың тәүге тапҡыр сәхнәгә атаһының ҙур быймаларын кейеп, "Шалҡан" әкиәтен ҡуйыуҙан башлаған сәнғәткә оло юлы ошо бәләкәй һуҡмаҡтан башлана.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Гитлер фашистарын еңеүҙә әҙәбиәттең роле баһалап бөткөһөҙ ҙур була. Нәфис һүҙ халыҡта тыуған илгә тәрән һөйөү, яуыз дошманға көйҙөргөс нәфрәт тойғоһон көслөрәк итеп тоҡандыра, халыҡҡа рухи көс бирә. Был йәһәттән башҡорт әҙиптәренең ижады айырым урын биләп тора, сөнки һәр һүҙ улар күңеле аша ихлас урғылып сыға. Улай ғына түгел, байтағы ҡулына ҡорал ала, алғы һыҙыҡта тиңһеҙ алышта һәләк була. Хатта фронтҡа китә алмағандары ла, асылда, көрәштән туҡтамай. Рәшит Ниғмәтиҙең тиңһеҙ алыштың тәүге көндәрендә үк яҙылған "Тыуған илем өсөн!", "Үс ал, патриот!", Баязит Бикбайҙың "Ҡоралға, иптәштәр!" шиғырҙары бик күптәргә ышаныс, көс бирә.

Әсәйемдең тәфсирләп өйрәтеүенә көлөмһөрәй биреп ҡарап торам. Һәй, эшме ни инде шул бесән әйләндереү, тип уйлайым күңелемдән. Аңламаҫлыҡ нимәһе бар?
Тирә-яғыма күҙ һалам: яланға, әйтерһең, ҡаймалап һырылған ҙур балаҫ түшәп ҡуйғандар. Хатта ошо бакуйҙарҙы йыйып алһаң, әле һырланып-тулҡынланып ятҡан сабынлыҡтың йәме китер ҙә ҡуйыр төҫлө. Күңелде ҡытыҡлап, танауға әскелтем бесән еҫе килеп бәрелә, күңелгә рәхәт булып ҡала. Мин дәртләнеп эшкә тотонам. Ләкин бакуй аҫтына тыҡҡан һәнәгемдең осо ергә ҡаҙала. Ипләберәк яңынан ҡабатлайым, һәнәк осо йәнә тупраҡҡа төртөлә. Асыуланып, һәнәгемде көс менән өҫкә күтәргәйнем, бер яҡҡа туҙышып бесән ырғыны, һәнәк осона йәбешкән тупраҡ күҙемә һирпелде.

Быйыл илебеҙ 78-се Еңеү яҙын ҡаршылай. Миллионлаған ҡорбандар биреп яуланған өсөн дә ул һәр кем өсөн ҡәҙерле. Совет халҡының һәр ғаиләһе, һәр кешеһе йөрәге аша үткәнгә ул шулай баһалап бөткөһөҙ ҡиммәтле беҙгә. Йылдан-йыл ошо дәһшәтле һуғыш шаһиттары кәмей бара, тыл ветерандары, һуғыш балалары, тигән исемде йөрөтөүселәр сафтары ла һирәгәйә. Улар менән бергә хәтер ҙә китә. Еңеүселәр, улар хаҡында иҫтәлектәр китаптарҙа, фильмдарҙа йәшәй йәшәүен. Ләкин XX быуаттың иң оло афәтенең ғибрәте онотола. Еңгәндәр ҙә, еңелгәндәр ҙә онота уны - быны беҙ бөтөн донъяла барған һуңғы ваҡиғаларға ҡарап та аңлайбыҙ. Бына шуның өсөн дә һуғыш, ул килтергән михнәттәр хаҡында уларҙы күргән-белгәндәр һөйләргә тейеш. Сөнки хәтер шулай йәшәй. Тик, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, шундай хәтирәләрҙе һөйләй алыусылар сафтары ла һирәгәйә бара. Ә шулай ҙа гәзитебеҙ биттәрендә быға тиклем донъя күргән, ошо темаға арналған сығыштарҙың (авторҙарҙың ҡайһы берҙәре был донъяла юҡ инде, ауыр тупраҡтары еңел булһын) ҡайһы берҙәрен яңыртайыҡ әле.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Археология материалдары Көньяҡ Урал ҡәүемдәренең сәйәси һәм мәҙәни тормошо үҫешенең темпы һәм характеры Кангюй мәнфәғәттәренең төньяҡ сиктәрендәге әүҙемлеге менән бәйле булыуын күрһәтә. Беҙҙең эраның беренсе быуаттарында йәшәгән Боронғо Ҡытай тарихсылары яҙмаларында Кангюйҙың Янь иленән яһаҡ рәүешендә ҡиммәтле мех тиреләр сығарыуы хаҡында иҫкә алына. Улар "Кангюй Давандән (хәҙерге Коканд) төньяҡ-көнбайышҡа табан 2000 ли тиерлек алыҫлыҡта ята", ә "Кангюйҙан төньяҡ-көнбайышҡа 2000 ли йыраҡлығында Яньцай дәүләте урынлашҡан, уның 100 меңләп ғәскәре бар һәм ул йәшәйешендә Кангюйға оҡшаш. Ул бөйөк күл буйына йәнәш ята, уның ярҙары тәпәш. Был төньяҡ диңгеҙе", - тип яҙа. Хәҙерге заман комментаторҙарының берҙәм уртаҡ фекеренә ярашлы, Боронғо Ҡытай тарихсылары иҫкә алған төньяҡ диңгеҙе - Каспий диңгеҙе һәм, шулай булғас, Яньцай иле биләмәләренә Төньяҡ Каспий буйындағы сак-усунь-гун ерҙәре ингән.

Батырҙарын, арҙаҡлы шәхестәрен күтәргән милләттең киләсәге бар, тип юҡҡа әйтмәйҙәр. Республикала был йәһәттән ҙур эштәр башҡарыла. Ошо көндәрҙә Өфөлә билдәле тарихсы, тарих фәндәре докторы, башҡорт археологияһына нигеҙ һалыусы ғалим Нияз Мәжитов йәшәгән йортта иҫтәлекле таҡтаташ асылды. Тантанала уның яҡындары, коллегалары, уҡыусылары, яҡташтары йыйылды.

"Әгәр тыл ярҙам итмәһә, беҙ һуғышта еңә алмаҫ инек", - тигән маршал Жуков. Һикһән йылға яҡын ваҡыт үтһә лә, был һүҙҙәр әле лә көнүҙәк булып ҡала.

Иҫәндәрме-һауҙарғынамыһығыҙ! Сәләмәт-имен ҡаршыларға яҙһын һәр иртәбеҙҙе барсабыҙға ла. Иң ҙур байлыҡтың һаулыҡ икәнлегенә һәм уның үҙебеҙҙән, яҡындарыбыҙҙан башҡа бер кемгә лә кәрәк түгеллегенә көндән-көн нығыраҡ инанаһың.

Хәшиә Әхмәдей ҡыҙы ҒИНИӘТОВА һуғыштың бөтөн ауырлығын бала көйө генә үҙ иңдәрендә кисергән кеше. Аталары Әхмәдей Ғайсин, колхоздың беренсе тракторисы, һуғышҡа киткәндә Хәшиә апайға - 7, өлкән апайы Асияға 10 йәш була. Уларҙан тыш, ғаиләлә тағы ла 2 бәләкәй бала була. Тағы 2 бала һуғыштан һуң тыуа. Әбйәлил районы Ҡырҙас ауылында тыуған, ошонда уҡ тормошҡа сығып, балалар үҫтергән, әле килене Таңсулпан менән улы Илшаттың ишле ғаиләһендә йәшәгән Хәшиә апайға һуғыш осоро хәтирәләре менән уртаҡлашыуын һорап мөрәғәжәт иттек.

"Арғымаҡ ат юл башлар, Аҡыллы егет ил башлар, Батыр егет яу башлар, Сәсән егет дау башлар", - тигән әйтеме бар башҡорт халҡының. Юл башларҙай арғымаҡ аттар һирәк ҡалған заманда илде артынан эйәртерҙәй, уның мәнфәғәттәрен яҡлап яуға сығырҙай, даулашырҙай ир-егеттәребеҙ бармы икән? Был һорауҙы үҙебеҙгә һәр саҡ бирәбеҙ, йәштәр менән әңгәмәләшкәндә уға яуап табырға тырышабыҙ. Бөйөк Еңеү көнө алдынан тағы бер тапҡыр ошо турала һүҙ күтәреп, Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты уҡыусыһы Ирхан Хисаметдинов, Волга буйы федераль округының Рәсәй Геройы А.В. Доставалов исемендәге Башҡорт кадет корпусы уҡыусылары Булат Алсынбаев, Рамаҙан Ишемғолов һәм Арыҫлан Фәйзуллин менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ошо көндәрҙә Хәбибулла Ибраһимовтың "Еҙнәкәй" музыкаль комедияһы М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрында йәнә яңырыу кисерҙе. Был спектакль тәүге тапҡыр Вәли Ғәлимов тарафынан 1946 йылда, унан һуң 1953 йылда - Арыҫлан Мөбәрәков, 1983 йылда Вәзих Сәйфуллин режиссерлығында сәхнәгә сығарыла. Бына 40 йыл үткәс, музыкаль комедияны режиссер, Ш. Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһы лауреаты Илсур Ҡаҙаҡбаев баш ҡала тамашасыларына тәҡдим итте. Сағыу кейемдәр, кәмит ролдәр һәм йыр-мәҙәккә бай диалогтарға шығырым тулы тамаша залы ихлас көлөп, бер быуат элек булған хәл-ваҡиғаларҙың бөгөн дә ниндәйҙер кимәлдә актуаллеген һис юғалтмауына, кинәйә-ишараларға хайран ҡалып, ҡәнәғәт ҡайтты. Шәп тамашаның ҡуйыусы режиссеры Илсур Юлай улының үҙе менән премьеранан һуң әңгәмәләшергә форсат таптыҡ.