Бөгөн Яңы йыл алдынан Миңъямал апаһы менән Хисам еҙнәһе ял йортонан ҡайтып етергә тейештәр. Зарифа уларҙың өйҙәренә күҙ-ҡолаҡ. Урбаш ауылына килеп төшөүенә аҙна-ун көн үтеп китте. Хужалыҡта бер нисә дебет кәзәһе бар. Бына шуларҙы ҡарай Зарифа. Улы Динарға ылаҡтар менән уйнау оҡшай. Улар менән ҡуша ырғый-һикерә, һөҙөшә. Зарифа ла ҡәнәғәт, әүрәһен балаҡайы, хәрәкәттә - бәрәкәт. Яңы йыл... Зарифа өсөн ул хәҙер иҫ китерлек шатлыҡлы көн түгел. Бары улына ниндәйҙер байрам яһарға кәрәк. Ҡатын яһалма шыршыны тағы ла бер тапҡыр уратып ҡарап сыҡты. Матур! Төбөнә бүләкте һалаһы ғына ҡалды шикелле. Ҡыш бабай бүләген. Тып итеп эргәһенә улы килеп баҫты.

Уҙған 2023 йыл бик күп яңылыҡтары менән тарихҡа инде. Матди һәм матди булмаған ҡаҙаныштар араһында башҡорт халҡы өсөн, шағир әйтмешләй, аҫыл хазина булып торған башҡорт теле лә яңы үрҙәр яулауға өлгәште. 2022 йылда ул, рус теле менән бер рәттән, донъяның 200 теле исемлегенә инһә, 2023 йылда ошо нигеҙҙә "Һомай" аҡыллы колонкаһы эшләнде. Бында башҡорт телен үҫтереү буйынса ҙур эштәр башҡарған ирекмәндәрҙең эшмәкәрлеген билдәләп китмәй булмай. Бөгөн шуларҙың береһе - РУВИКИ яңы интернет-энциклопедияһының Рәсәй халыҡтары телдәре бүлеге етәксеһе Рөстәм ҒАТАУЛЛИН менән түңәрәк ҡорҙа гәпләшәбеҙ.

Боронғо төрки теле... тәү телгә илтә

Әл Ҡашғари: "Ir - был һүҙ "оят" тигәнде аңлата. Әйтәләр: "Эр ир болди" - ир оялды".

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Бахмут мәҙәниәте ҡәбиләләре

Үрҙә бәйән ителгән ваҡиғалар б.э. V-VIII быуаттарында ултыраҡ тормошта йәшәгән иртә бахмут мәҙәниәте вариҫтарының йәшәү рәүешендә һәм мәҙәниәтендә етди үҙгәрештәргә килтерә. Уҙған быуаттарҙағы кеүек үк, Ағиҙелдең барса һул яры буйындағы ерҙәр, уның тауҙар араһынан ағып сыҡҡан урынынан тамағына тиклем, турбаҫлы һәм кушнаренко мәҙәниәттәренә ҡараған ҡәбиләләрҙең биләмәләре булған.

Пионер галстуктары таҡҡан тиңдәштәрем менән тигеҙ сафта тороп, дәртләнеп йырлай инек беҙ шундай йырҙарҙы: "Эх, хеҙмәт йыры, шаула, яңғыра бөтә ерҙәрҙә. Ҡала-ауылды осоп һин иңлә барлыҡ телдәрҙә!.." Һуңғы осорҙа мәктәп уҡыусылары өсөн хеҙмәт дәрестәрен ҡабаттан аяҡҡа баҫтырыу хаҡында хәбәрҙәр ишетелә башлағас, ярты быуаттан ашыу элек күңелемә ныҡ инеп оялаған ана шул йыр йышыраҡ иҫемә төшә. Ысынлап та, ҡәҙерле туғандар, ҡасандыр һәр кемебеҙгә яҡын булған "хеҙмәт" һүҙен инде байтаҡ йылдар лөғәтебеҙҙә (йырҙарыбыҙ хаҡында әйтеп тораһы ла юҡ) һирәгерәк ҡулланабыҙ һымаҡ. Илебеҙ халҡы эшһеҙлектән йонсомай, әлбиттә, ә шулай ҙа ошо төшөнсә тураһында бер аҙ фекерләп алмаҡсымын.

Уҙған йылдың декабрь аҙағында Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ратмир Мәүлиев матбуғат конференцияһы уҙғарҙы, унда республикабыҙҙың һәм баш ҡалабыҙҙың 20 киң мәғлүмәт саралары журналистары һәм 6 блогосфера вәкилдәре ҡатнашты. Осрашыу, һәр ваҡыттағыса, хакимиәттең Ҙур залы фойеһында түңәрәк өҫтәл форматында ойошторолдо. Әйткәндәй, Ратмир Мәүлиев, тиҙҙән ошо фойеға реконструкция эшләнеп, ҡала менән заманса идара итеү үҙәге булдырыласағы хаҡында белдерҙе. "Беҙҙең Өфө иң "аҡыллы" 3 ҡала иҫәбенә инә, шуға күрә беҙ ҙә заман менән бер ҡатар атларға тейешбеҙ", - тине ҡала етәксеһе. Артабан ул журналистарҙы 2023 йылдың ҡыҫҡаса йомғаҡтары менән таныштырҙы.

Яңы йылдың тәүге аҙнаһында донъя хәлдәре ниндәй һүрәтләнеш алды? Ғәҙәттәгесә, тәүге һүҙ һәм ваҡиғалар өйөрө, әлбиттә, МХО тирәләй бара. Был осор ике яҡ та бер-бер береһенең тыл объекттарын туҡтауһыҙ тип әйтерлек утҡа тотто. Рәсәй ғәскәрҙәре ҡаршы яҡ көстәрҙе төрлө йүнәлештәрҙә ҡыҫырыҡлауын дауам итә һәм боевиктар өҫтөнә ут яуҙыра, ә был иһә беҙҙең көстәрҙең Очеретино, Новокалиново, Бердычи һәм Петровское йүнәлештәрендә әүҙем хәрәкәтенә булышлыҡ итә. Ҡаршы яҡтың ҡорал ресурсы, атап әйткәндә, снаряд ҡытлығы килеп тыуҙы.

Яңы йыл байрамдары ла үтеп китте. Һәүетемсә, тип өҫтәге килә, ләкин тел әйләнмәй: беҙгә - байрам, ә тегендә, ут эсендәге уландарға нисектер? Улар тарафынан был көндәрҙә сәләм-хәбәрҙәр, видео-сәхифәләр ҙә булманы (бәлки, аҙағыраҡ килеп етер, моғайын). Ҡайҙандыр аҙашып, түше тулы орден-миҙал таҡҡан, үҙен "спецназ ветераны Кирилл" тип таныштырған хәрби операция яугирының видео-мөрәжәғәте генә килеп сыҡты Бәйләнешкә.

Владимир Путин "Рәсәй Федерацияһында мәғариф тураһында" Федераль законға үҙгәрештәр индереү тураһында" Федераль законға ҡул ҡуйҙы. Уға ярашлы, башланғыс һәм төп дөйөм белем биреү программалары дәүләт аккредитацияһы булған мәғариф ойошмаларының төп дөйөм белем биреү программаһына "Хеҙмәт" (технология) дәресе индерелә.

Тормош шулай ҡоролған, ул бер урында тормай. Үҙ ағышы менән һаман алға бара. Бына әле генә беҙ ҡуян йылына аяҡ баҫҡайныҡ. Йыл башында оҙон һымаҡ ине ул. Әммә ул, баҡтиһәң, үтеп тә бара икән. Уның һыуыҡ ҡышы, йылы яҙы, көтөп алған йылы йәйе, ямғырлы көҙө ней арала үтеп өлгөргәндер инде. Хәҙер беҙ ҡуян йылын оҙатырға тип мәж килеп йөрөйбөҙ. Мәйтәм, шуныһы һәйбәт, ҡуян йылы үтә. Әммә уның ҡуяны барыбер беҙҙең менән бергә ҡала. Шуға, әйҙәгеҙ әле, урман һәм даланың биҙәге булған ошо йомшаҡҡай менән яҡынданыраҡ танышайыҡ.

Ҡалҡынырға ниәтләнеп Әсләм башын күтәрҙе, тирә-яғына күҙ һирпте. Унан терһәктәренә таянды, күтәрелергә маташты, тик эсе һыҙлауы уны кире ятырға мәжбүр итте. Теге бәндә ныҡ һуҡҡан икән шул, аңғармайыраҡ ҡалды - һин дә мин ҡыҙыҡһынып һорашып торғас һис көтмәгәйне бындай аҫтыртын хөсөттө. Ҡайҙан килеп сыҡты ул бәндә? Артынан күҙәтеп килгәндер инде. Булып үткән ваҡиға тиҙ ҡайтты Әсләмдең иҫенә. Эйе, теге көндө төшөнә кергән әҙәм булды был - шул бит йылым аша һикереп сыҡтым тигәндә, әлеге ише эскә бәреп төшөргәйне.

Рубриканың сираттағы ҡунаҡтары - ысын мәғәнәһендә заман башҡорттары. Уларға ҡарап башҡорт булғы килә. Уларға ҡарап, милләтең өсөн ғорурлыҡ тойғоһо уяна. Сая рухлы булыуҙары менән бергә, донъяға йәштәрсә прагматик ҡарашлы улар, үҙҙәренең кем һәм ни өсөн йәшәгәнлектәрен яҡшы аңлайҙар. Иманлы, намыҫлылар. Йәшәү рәүештәре - айыҡ, маҡсаттары - аныҡ. Бер юлы бер нисә һөнәр үҙләштерә, бер нисә йүнәлештә эшләй алалар. Уңыш ғәли йәнәптәре улар менән Һеҙ тип һөйләшәлер ҙә, ниндәйҙер дәғүәләр белдерергә лә тартыналыр кеүек. Рухлы, заманса фекерләй белеүсе эшҡыуарҙар, алдынғы ҡарашлы милләттәштәребеҙ - Ислам ТӨХВӘТУЛЛИН Һәм Илнур НИҒМӘТУЛЛИН менән әңгәмә - эшҡыуарлыҡ һәм уның нигеҙҙәре хаҡында.

Боронғо төрки теле... тәү телгә илтә

Ҡашғари: "эр - ир кеше. Күплектә "эрэн" була тиҙәр, әммә был дөрөҫ түгел, сөнки күплек күрһәткесе -лар-ләр була"

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Селенташ мәҙәниәте ҡәбиләләре

"Мыйыҡлы" ҡурғандар хаҡындағы материалдар авторҙары, уларҙың этномәҙәни булмышын һәм тәғәйенләнешен тулыраҡ асыҡлау маҡсатында, ҙур күләмдәге сағыштырмаса анализ эшләне. Улар ошо мәҙәниәткә ҡараған ҡәбиләләр йәшәгән территорияларҙың Урал һәм Ҡаҙағстан далалары менән генә сикләнгән түгеллеген, уларҙың аналогтары Волганың уң яры буйында (Ҡалмыҡстан), ә көнсығышта Монгол Алтайында һәм Көнбайыш Ҡытайҙа ла (Көньяҡ Синьцзян) булыуын ышаныслы рәүештә иҫбатланы. Уларҙың хеҙмәттәрендә "мыйыҡлы" ҡурғандарҙы төҙөү традицияһының төрки ҡағанаттары эпохаһында барлыҡҡа килеүе һәм таралыуы хаҡында ышаныслы аргументтар килтерелә.

Әйҙәләргә, аҡыл-кәңәш бирергә, фекерләшергә яратабыҙ инде беҙ. Һәм һәр Яңы йыл алдынан ошо изге әйҙәләүҙәрҙе тағы, тағы ҡабатлайбыҙ. Сөнки аҡ ҡағыҙға яҙылғандар барыбер күңелгә лә, хәтергә лә, аңға ла уйыла, онотолмай, тигәнгә инанғанбыҙ.

Һынауҙары ла, үкенес һәм ҡайғылары ла булды үтеп барған йылдың. Шулай ҙа тормош йылғаһы үҙ яйына ағыуын белә, ә уның юлында гел генә бер төрлө булманы, һирәкләп, ҡыуаныстарын-һөйөнөстәрен дә бүләк итте. Ә инде бөтөн ауырлыҡ һәм күңелһеҙлектәрҙе иҫке йыл үҙ ағымында ағыҙып алып китһен. Бының өсөн уға рәхмәттәребеҙҙе әйтеп, яңы йылды тик яҡшыға, изгегә юрап, ил-йортобоҙға именлек, тыныслыҡ һәм бәрәкәттәр теләп ҡаршылайыҡ. Ошо юрауҙарға ҡушылып, Көнсығыш йондоҙнамәһе лә үҙ һүҙен әйтмәксе. Уның күҙаллауҙары нисек кенә булмаһын, аҡыл, көс һәм хакимлыҡ сифаттарына эйә Йәшел Ағас Аждаһа (Лыу) йылы барыбер ҙә тормошобоҙ олонон йәшәртеп, йәш япраҡтарға күмеп, аҡылыбыҙға ҡеүәт үә көс биреп, кешелек аңын ыңғайға көйләп ебәрер, тип өмөт итәйек! Ә шулай ҙа нимәләр вәғәҙә итә Йәшел Аждаһа Көнсығыш йондоҙнамә тамғаларына?

Быйыл йәй Баймаҡ районында икенсе тапҡыр үткән "Башҡорт аты" фестивале ябай бәйге генә булманы. Ул үҙен йылҡысылыҡ, ҡымыҙ эшләү, халыҡ кәсептәрен, традицияларын һаҡлау һәм үҫтереү маҡсатында ойошторолған ҙур сара итеп танытты. Йылҡысылар, ошо тармаҡтағы ғалимдар, биҙәү-ҡулланма ижад оҫталары, һөнәрселәр, рәссамдар, халыҡ ижады өлкәһендәге белгестәр, фольклорсылар, этнографтар, халыҡ уйындарын һәм спорттың милли төрҙәрен үҙ итеүселәрҙе йыйған киң масштабтағы байрам булды ул.

Былтыр Ғафури районының Оло Үтәш ауылы "Айыҡ ауыл" республика конкурсында әүҙем ҡатнашып, маҡтаулы урынға лайыҡ булғайны. Быйыл иһә күптән инде бай йөкмәткеле спорт, рухи-мәҙәни саралар үткәреүе менән дан алған Яугилде ауылы, муниципаль этабында еңеү яулап, республика кимәленә сыҡты.

"Гитлер бит алды кәрәген, быныһы ла аласаҡ. Беҙҙең уландар еңеү менән ҡайтасаҡ, Алла бирһә! Бөйөк Ватан һуғышында бирешмәгәнде, хәҙер нишләп бирешеп торайыҡ, ти! Шундай көслө ил башлығы, яугирҙарға ярҙам итергә атлығып торған халҡыбыҙ бар", - тине Баймаҡ ҡалаһынан 95 йәшлек Мөбинә инәй Яхина һәм өс бармаҡлы бирсәткәһен бәйләй-бәйләй хәтирәләргә сумды...

Тормошобоҙҙо кино сәнғәтенән тыш күҙ алдына килтереүе, был һүҙ менән кемделер ғәжәпләндереүе лә ҡыйын. Шулай ҙа үҙебеҙҙә башҡортса тулы һәм ҡыҫҡа метражлы фильмдар сыға башлауы күренекле бер ваҡиға булды. Хәҙер инде туған телдә яңғыраған фильмдарҙы бармаҡ бөгөп кенә һанап сығыу ҙа мөмкин түгел. Әмир Абдразаҡов исемендәге "Башҡортостан" киностудияһы сығарған фильмдар мәҙәни тормоштоң яңы битен асты, тип тә әйтә алабыҙ. Бөгөн беҙ "Башҡортостан" киностудияһы директоры Юнир ӘМИНЕВҡа өс һорау менән мөрәжәғәт иттек.