Башҡорттарға баҫалҡылыҡ хас икәнен ураған һайын ҡабатлап тормағанда ла, был сифат һәр саҡ үҙен һиҙҙертә. Тәүҙә уларҙы әңгәмәгә ризалатып булмай, һуңынан бөтә нәмә тураһында һөйләргә ризалар, әммә үҙҙәре, ғаиләләре тураһында һөйләүҙән ҡырҡа баш тарталар. Бөгөнгө әңгәмәсем дә республикала билдәле, былтыр илдәге 54 аграр вуз ректоры араһында "Йыл ректоры" исеменә лайыҡ булған шәхес. "Был минең генә түгел, ә коллективымдың ҡаҙанышы", - тип кенә һүҙҙе икенсегә бора һала. Шул уҡ ваҡытта ул - профессор, техник фәндәр докторы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре, РФ ауыл хужалығы министрлығының Волга буйы федераль округы вуздарының ректорҙар советы рәйесе, әүҙем дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. Хәйер, алма ағасынан йыраҡ төшмәй - уның атаһы ла республикала билдәле шәхес бит. Шулай итеп, редакциябыҙҙың бөгөнгө ҡунағы - Башҡорт дәүләт аграр университеты ректоры Илдар Исмәғил улы ҒӘБИТОВ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Ырымбур өлкәһенең көньяғында 1987-1988 йылдарҙа А.Х. Пшеничнюк тарафынан ҡаҙып асылған Филиппов ҡурғаны ошо дөйөм ҡағиҙәнән айырылып тора. Уның диаметры 100 м, бейеклеге 9 метрҙан ашыу, ул байтаҡ киң ҡәбер (21x19м, тәрәнлеге 2м) өҫтөнә өйөлгән, бер стенаһында ерләү өсөн соҡоп эшләнгән ҡәбер урыны була. Моғайын, ошо киң ерләү камераһының ағас иҙәнле бүрәнә бураһы һәм түбәһе, ә өҫтә, ерҙең боронғо өҫкө ҡатламы кимәлендә, бер нисә ҡатлы бүрәнә түшәме булғандыр.

Өфө башҡорттары ҡоролтайы "Киске Өфө" гәзите, Өфө тарихы музейы менән берлектә Рәсәйҙә иғлан ителгән "Педагог һәм остаз" йылына арналған сараларҙы түңәрәк ҡор менән башлап ебәрҙе. Унда баш ҡала мәғарифы өлкәһендә оҙаҡ йылдар эшләүсе тәжрибәле спикерҙар - Өфө күп профилле профессиональ колледжы директоры, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре, педагогия фәндәре кандидаты Сынтимер Биктимер улы Баязитов, Өфө фән һәм технологиялар университетының Башҡорт филологияһы, көнсығыш телдәр һәм журналистика факультеты деканы, филология фәндәре докторы, профессор Гөлфирә Риф ҡыҙы Абдуллина, филология фәндәре кандидаты Фәнзил Бүләк улы Санъяров "Кем ул остаз? Остаз булыу еңелме? Оло йәштәге һәр кем остаз тип атала аламы?" тигән һорауҙарға яуап эҙләп, баш ҡаланың башҡорт гимназиялары, лицейҙары уҡытыусылары, уҡыусылары, студенттары менән фекер алышты.

Ҡыштың һуңғы көнө - 28 февраль ҡояшы, үҙ буранына сәсәй-сәсәй, тоноҡ, ҡараңғы офоғона тәгәрәй ине. Сәғәткә ҡарағас, аһ итем! Өлгөрмәйем! Башҡорт асыҡ КВН лигаһының Ҙур фестивале башланырға ярты ғына сәғәт ҡалған! Такси саҡыртырғамы, автобусҡа ултырырғамы? Маршрут таксиһы - иң шәбе! Туҡталышҡа барып еттем дә, тоҡос автобустарҙың береһенә инеп тә ҡунаҡланым...

Бөгөн ҡала халҡына, фатирым бар, тип ирәйеп йәшәргә тура килмәй, сөнки кеше өсөн төп йәшәү шарты булып хеҙмәт иткән "баш осондағы был ҡыйыҡ" бер ҡасан булмағанса ғәййәт ҡиммәткә төшә һәм етди проблемаға әүерелә башланы. Юҡҡа ғына үҙәк матбуғат эксперттары фатир өсөн тотонолған сығымдарҙы һәм коммуналь "һалым"дарҙы кеше кеҫәһен хаяһыҙ рәүештә талау тип атамайҙыр.

Ҡыш буйына ҡыҫылып, өйҙә генә ултырғандан һуң, халыҡҡа бер аҙ яҙылып алырға ваҡыт та етте. Баҡса мәшәҡәттәре көтә беҙҙе алда, йәмәғәт! Ауыҙ өсөн көҙ яҡшы, яҙ ул күҙ өсөн генә яҡшы, тиһә лә халыҡ, көҙҙөң уңышын яҙҙан хәстәрләү мөһим. Ошоно иҫәпкә алып, бөгөн Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеү үҙәгенең Көньяҡ Урал ботаника баҡса-институты ғилми хеҙмәткәре, биология фәндәре кандидаты Ирина Нәғим ҡыҙы АЛЛАЯРОВАны редакцияға саҡырҙыҡ. Уның менән яҙ башындағы баҡса эштәре, үҫентеләр сәсеү, уларҙы тәрбиәләү хаҡында һүҙ алып барасаҡбыҙ.

Мин ғүмер буйы гәзит-журнал уҡып үҫкән быуын вәкилдәренең береһе булам. Бала саҡтан килә был яҡшы ғәҙәт. Ул замандарҙа матбуғат баҫмаһы алдырмаған ғаилә һирәк ине ауылдарҙа. Минекеләр кеүек, уҡытыусылармы атай-әсәйҙәребеҙ, әллә ябай колхозсылар, йә эшселәрме - бөтәһелә гәзит алдырып уҡырға әүәҫ инеләр. Уҡып ҡына ла ҡалмайҙар, аҙаҡ теге йә был мәҡәлә, унда күтәрелгән мәсьәләләр буйынса өйҙә лә, эштәрендә лә бергәләп һөйләшер, фекер алышыр булдылар.

Их, сергетыштары!

Бөрйән районы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзалары тергеҙгән "Бөрйән сергетышы" тигән бренд тауары, этнографик монаяты республиканың мәҙәни тормошонда айырым бер урын алыуға өлгәште инде.

Эштәребеҙ даими рәүештә һәр кимәлдәге күргәҙмәләрҙе биҙәй. Был йәһәттән "Кәрәҙ" халыҡ клубы ағзалары арлы-бирле ҡорама ҡорап, сергетыш йүрмәп, бөтә ҡомартҡының бәҫен ебәреүсе уртаҡулдарға төп традицияны боҙмау, сергетышты яңыртып эшләү яғынан матур өлгө күрһәтә килә.

Шундай сәйер ғәҙәтем бар: ҡатын-ҡыҙҙы бешергән ризығына ҡарап баһалайым. Хатта йәмғиәттәге иң шәп, уңышлы ханымдарҙы ла ошо ҡалыптарға индергән булам. Ҡайҙан беләһең уның нисек бешергәнен, өйөндә ҡунаҡ булғаның бармы, тиерһегеҙ. Һуң, интернет бар ҙаһа. Үҙҙәре ҡуя бит бар бешергән нәмәләрен кеше иғтибарына, бына мин бөгөн ҡоймаҡ бешерҙем, бөгөн бәлеш, тип яҙып ҡуя. Мода бит шундай, нимә ашағаныңды ла, шул-шул ризыҡтарҙы бешерә белгәнеңде кешегә "һөйләргә" кәрәк.

Аллаһы Тәғәләнең беҙгә төйәк итеп биргән һәр ере матур, йән һәм тән өсөн шифа. Шул ерҙәрҙе йәмләр, уға ҡот-бәрәкәт өҫтәр кешеләр булыуы менән беҙ ғорурланабыҙ. Халҡыма замандың төрлө һынауҙарын үтергә тура килә. Ләкин үҙенә булған ышанысы, тормошто яратыуы, донъяһын матур итеп ҡора белеүе уны һәр саҡ көслө һәм маҡсатлы иткән. Стәрлебаш районының Түбәнге Аллағыуат ауылы тураһында ла шулай тип кенә әйтергә була. Унда йолаларыбыҙҙы тотҡан, хеҙмәт менән дан алған егәрле һәм рухлы халыҡ көн итә.

Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы башланғысы менән республикала үткәрелә килгән "Айыҡ ауыл" бәйгеһе йылдан-йыл популярлыҡ яулай. Сәләмәт, айыҡ йәшәү рәүешен һайлаған биләмәләрҙең йәшәйешен башҡаларға күрһәтеү, уларҙы дәртләндереү йәһәтенән был сараның әһәмиәте ғәйәт ҙур. Бөгөнгө ҡунаҡтарыбыҙ - Хәйбулла районы хакимиәте башлығының социаль мәсьәләләр буйынса урынбаҫары Роза Раузат ҡыҙы РӘСЕМБӘТОВА, Әбүбәкер ауылы мәктәбе директоры Наилә Рәхимйән ҡыҙы БИЛАЛОВА, райондың Ғаилә хеҙмәте етәксеһе Динә Ревмир ҡыҙы АҠҠУЖИНА менән тап ошо конкурс, уның һөҙөмтәләре, ауыл тормошон йәнләндереүҙәге роле хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Ошо көндәрҙә М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт филологияһы факультеты үҙенең 30 йыллығын билдәләне. 1978 йылдан уҡ уҡыу йортонда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары әҙерләнһә лә, факультеттың тыуған көнө 1992 йылдың апреленән, айырым структура барлыҡҡа килгәндән, алып иҫәпләнә. Башҡорт теленә дәүләт статусы бирелгәс, шул уҡ ваҡытта ошо йүнәлештә уҡып йөрөгән студенттарҙың һан яғынан күп булыуы, яңы кафедралар барлыҡҡа килеүе ул ваҡыттағы институтта өр-яңы факультет формалаштырыу мөмкинлеге бирә лә инде. Был йүнәлештә иң төп эште башҡорт филологияһы кафедраһы мөдире булып эшләгән Фирҙәүес Хисамитдинова алып бара. Ошо кафедра нигеҙендә башҡорт филологияһы факультеты үҫеп сыға. Был юлы уҡыу йортоноң ошо 30 йыл эсендә башҡарған эштәре, проблемалар һәм киләсәк хаҡында факультет деканы, филология фәндәре докторы, профессор Ләйлә ХӨСӘЙЕНОВА, башҡорт теле һәм әҙәбиәте кафедраһы мөдире, педагогия фәндәре кандидаты, доцент Сәлимә ТАҺИРОВА, башҡорт теле һәм әҙәбиәте кафедраһы доценты, филология фәндәре кандидаты Зәки ӘЛИБАЕВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Дах-сак-массагеттарҙың һәм исседондарҙың йәмғиәт ҡоролошо һәм тарихи яҙмышы

Был мәсьәләләр тарих фәнендә әлегә бик аҙ өйрәнелгән, әммә уларҙы объектив реконструкциялау Көньяҡ Урал ҡәбиләләрендә артабанғы дәүерҙәрҙә, XVII-XVIII быуаттарға тиклем үк, йәмғиәти тормош үҫеше үҙенсәлектәрен аңлау өсөн үтә мөһим булып тора. Әле күптән түгел боронғо дәүер тарихсылары араһында дах-массагеттар йәшәгән төбәктәр ҡәбиләләре йәмғиәтенең типик ырыу-патриархаллеге хаҡындағы фекер таралған ине.

"Йәшәү бәхете - өмөт, хеҙмәттә.
Йәшәү бәхете - дуҫлыҡ, хаҡлыҡта.
Йәшәү бәхете - илең, халҡың өсөн
Көрәш аша тыуған шатлыҡта", тип яҙған Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Зәйнәб Биишева. Ә бына ошо көндәрҙә баш ҡаланың әҙибә исемен йөрөткән 140-сы башҡорт гимназияһында үткән "Зәйнәб Биишеваның тормошо һәм ижады" Республика ижади проекттар конкурсында ҡатнашып, йәшәү бәхете - лайыҡлы алмаш үҫтереүҙә лә булыуын күрҙек.

Күптән түгел булған Төркиә, Сүриәләге ер тетрәү фажиғәһе бөтә донъя халҡын тетрәтте. Емереклектәр аҫтында ҡалып, ҡырҡ алты мең тирәһе кешенең ғүмере ҡыйылыуы, әлбиттә, ҡот осмалы фажиғә.

Бындай хәлдәр донъяла элек-электән була килә шул. Мәҫәлән, 1948 йылда Төркмәнстандың Ашхабад ҡалаһындағы тетрәү мәлендә 110 меңдән ашыу кеше үлә. 1966 йылда ошондай фажиғәгә Ташкент ҡалаһы тарый, уның ныҡ емерелеүе хаҡында гәзиттәрҙә баҫылып сыҡҡаны бала сағымдан хәтеремдә ҡалған. Эпицентры ҡала уртаһына тап килеп, ун квадрат километр майҙандағы йорттар ер менән тигеҙләнә, 300 меңдән ашыу кеше торлаҡһыҙ ҡала, ә һәләк булғандар һаны хаҡында мәғлүмәт ишетмәнем (СССР дәүерендә ундай-бындай хәлдәрҙе артыҡ ныҡ яҡтыртмайҙар ине). Бөтә Союздан төҙөүселәр барып, Үзбәкстандың баш ҡалаһын сағыштырмаса тиҙ арала аяҡҡа баҫтырҙылар.

Февраль айында күптәр өсөн көтөлмәгән ваҡиға булды: 16-нда Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Думаһы "Рәсәй Федерацияһының дәүләт теле тураһында" Федераль закон"ға үҙгәрештәр индерҙе. Алты көн үтеүгә Федерация Советы уны ҡарап, ризалығын белдерҙе, шунан ил Президенты уны раҫлап та ҡуйҙы.

Үткән быуаттың 20-30-сы йылдарында "Ҡыҙыл Октябрь" кондитер фабрикаһы "Федератив кәнфиттәр" тигән атама менән тәмлекәстәр етештерә башлай. Кәнфит ҡағыҙының тышында милли кейемле төрлө милләт халыҡтары һүрәтләнгән була. Улар араһында - башҡорттар, татарҙар, ҡырғыҙҙар, тау халыҡтары, чечендар, мордвалар, яҡуттар... Хатта Рәсәйҙең төньяҡ Европа өлөшөндә йәшәүсе һәм фин-уғыр төркөмөнә ҡараған аҙ һанлы халыҡ - лопырҙар (лопарҙар, йәғни лапландтар) ҙа ҡалмаған кәнфит ҡағыҙында, ә бына был "карнавалда" рус халҡын йәшәгән губерналары буйынса "милләттәргә" бүлеп биргәндәр булып сыҡты, әйтәгүр: "Рязань халҡы", "Түбәнге Новгород халҡы", хатта "Пенза менән Курск милләттәре" лә һүрәтләнгән булған унда.

Филология фәндәре кандидаты, Өфө университетының Стәрлетамаҡ филиалы башҡорт һәм төрки филологияһы факультеты деканы Рәйсә Хәким ҡыҙы ИЛИШЕВА менән бөйөк апайҙарыбыҙҙың береһе, Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Зәйнәб апай Биишева ижады хаҡында, студент йәштәрҙең уны нисек ҡабул итеүе тураһында әңгәмәләшәбеҙ.

Ҡатын-ҡыҙҙы аңлап буламы инде, тигән була, ғәҙәттә, ир-егеттәр шаяртыу ҡатыш. Ә бөгөнгө замандың гүзәл заты үҙе үҙен аңлаймы һуң? Ниндәй беҙ, ниндәй уйҙар менән йәшәйбеҙ, нимә хаҡында хыялланабыҙ - байрам уңайынан ошондай һорауҙарға яуаптар эҙләп, журналист һәм психолог Гөлсинә ЙОСОПОВАға мөрәжәғәт иттек.

Кәсептәрҙе тергеҙәләр

Балаҫ һуғыу кәсебе башҡорт халҡының сал быуаттарҙан килгән бай матди мәҙәниәтенең сағыу өлгөһө булып тора. Беҙҙең Урал аръяғы райондарында һарыҡ йөнөн, кәзә ҡылын, дебетен иләп, төрлө төҫтәргә буяп, буй һәм биҙәкле балаҫтар һуҡҡандар. Ә бына сепрәктәрҙән һуғылған сағыу балаҫтарҙы йылайырҙар турпыша тип атай. Борон-борондан малсылыҡ менән шөғөлләнгән халҡыбыҙ көткән малының бер нәмәһен дә әрәм-шәрәмгә ебәрмәй, эшкәртеп ҡуйған. Туҡыманан тегелгән кейемдәр күбәйеп, туҙмай артып ҡала башлағас, оҫталар уларға ла яңы һулыш биреп, ҡырҡып, сиратып, турпыша-түшәк һуғып алғандар.