Әсләм һаҡ ҡына ҡалҡынды ла өй эсен байҡаны. Таң беленеп килә - ҙур тәҙрәгә яҡтылыҡ һарыла. Мөйөштәге карауатта икәү йоҡлай, уң стена буйындағы йәйелгән диванда шулай уҡ икәү булһа кәрәк. Зал уртаһындағы ҙур өҫтәлдәрҙе сығарғандар. Ҡайҙалыр сәғәт текелдәй, ихатала әтәс ҡысҡыра, эт өрөп ҡуя.

Оҙон көйҙә - беҙҙең тарих. Халыҡтың күргән-кисергәнен, аһ-зарын, өмөтөн, фатихаһын - барыһын да халыҡ йыры үҙенә һеңдергән, һәм ул быуаттарҙан быуаттарға аманат итеп ташырыла килгән. Оҙон көйҙө һаҡлаған, халыҡҡа еткергән ижад әһелдәре үтә лә яуаплы бурыс атҡара. Заман үҙгәрә, оҙон көйгә мөнәсәбәт үҙгәрәме? Уны тәләфләмәҫ, килер быуындарға еткерер өсөн беҙ нимә эшләйбеҙ? Ғүмерҙәрен халыҡтың рухи ҡомартҡыларын һаҡлауға һәм пропагандалауға арнаған ижадсылар өсөн был һорау һәр саҡ көнүҙәк булып ҡала. Бөгөнгө һөйләшеүҙә Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, йырсы Флүрә Әхмәтша ҡыҙы КИЛДЕЙӘРОВА һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, ҡурайсы Ишморат Ҡәйүм улы ИЛБӘКОВ менән ошо һорауҙарға яуап эҙләйбеҙ.

Боронғо төрки теле... тәү телгә илтә

Әл Ҡашғари: "Ич - һәр предметтың эске өлөшө. Ыштан бауы "ич кур" тип атала, был эске билбау тигәнде аңлата. Сер "ич сүз" тип йөрөтөлә, уның мәғәнәһе - "эске һүҙ". "Ич эт" - "бауыр янындағы йомшаҡ ит".

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

СЕЛЕНТАШ МӘҘӘНИӘТЕ ҠӘБИЛӘЛӘРЕ

Был бүлектә һүҙ Көньяҡ Уралдың дала өлөшөндәге (Башҡортостан, Силәбе һәм Ырымбур өлкәләре) һәм Ҡаҙағстандың йәнәш ятҡан төбәтәрендәге оригиналь, күп һанлы, әммә аҙ тикшерелгән ҡурғандар төркөмө хаҡында барасаҡ. Ҡурған өйөмдәре диаметры 7 - 14 м һәм бейеклеге 20 - 40 см тәшкил иткән ташлы япмаларҙан хасил булған. Ҡағиҙә булараҡ, ҡурғандар берәрләп, бик һирәк икешәрләп урынлашҡан. Оҙонлоғо 80 метрҙан 260 метрға тиклемге дуға рәүешле таш һыҙыҡтар ошо ҡурғандарға үҙенә күрә бер үҙенсәлек биреп тора; ошо һыҙыҡтар арҡаһында археологик әҙәбиәттә күрһәтелгән ҡурғандарҙы шартлы рәүештә "мыйыҡлы" ҡурғандар тип атайҙар.

Ут - борондан ҡот, йылылыҡ, йәшәү сығанағы иҫәпләнһә лә, уның хәүефле яғын да оноторға ярамай. "Уғрынан ҡалыр, уттан ҡалмаҫ", тип халыҡ бушҡа ғына әйтмәй. Дөрөҫ ҡуллана белмәһәң, ул мөлкәтеңде лә, хатта ғүмереңде лә юҡҡа сығара ала. Өфө ҡала округының Янғын хәүефһеҙлеге идаралығы рәйесенең янғын һүндереү буйынса урынбаҫары Рәсим Мидәхәт улы АБДУЛЛИН һәм янғындарҙы иҫкәртеү буйынса урынбаҫары Рөстәм Рәис улы МӨХӘМӘТШИН менән бөгөн ошолар хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтайға мөрәжәғәт менән сығыш яһап, быйылғы йылға йомғаҡтар яһаны һәм киләһе йылға яңы бурыстар билдәләне. 2024 йылда республиканың идара итеүсе командаһы 3 тармаҡта ныҡлы эшләргә тейешлеген билдәләне ул.

Һәр заманда ил-йортҡа ауырлыҡ ишерелгәндә йә ниндәйҙер ҡатмарлы мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк булғанда майҙанға зыялылар сыҡҡан. Уларҙың аҡылы, ялҡынлы телмәре яуға күтәргән, урынһыҙ сәбәләнеүҙәрҙән төңөлдөргән, ярһыуҙарҙы баҫҡан йә тоҡандырған. Бөгөнгө еңел булмаған осорҙа замандаш зыялыларҙың үҙ халҡына әйтер һүҙе ниндәй булыр?

Беҙҙең халыҡтың ҡыйыулығына һоҡланырғамы, аптырарғамы - белмәйем. Һоҡтан күҙ тейеүе ихтимал, шуға күрә һоҡланмай ғына күпселектең иммунитет көсөнә шатланырға ғына кәрәктер был көндәрҙә. Ни өсөн тигәндә, һаулығы шәп кешеләр былтырғы тажзәхмәт менән грипп осоронда уҡ йәмәғәт транспортында ла, магазин-баҙарҙарҙа ла бышҡырып-сөскөргән хәлдәрендә лә битлекһеҙ-ниһеҙ, иркен йөрөргә өйрәнде.

Декабрь айында Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың яңы Конституцияларын ҡабул итеүгә 30 йыл тулды. Дәүләт ҡоролошоноң төп принциптарын һәм ҡанундарын билдәләп, кеше һәм граждан хоҡуҡтарын ғәмәлгә ашырыуҙың төп ҡануни нигеҙе булараҡ, Конституцияның йәшәйешебеҙҙәге әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ.

Өфөнән KurAI (Ҡурай) программистар командаһы Up Great Милли технологик башланғыстарҙың "Ашығыс эҙләү" конкурсында еңеү яуланы һәм 100 млн һум аҡсалата бүләк алды. Йәштәр юғалған кешеләрҙе тиҙ арала эҙләп табыу системаһын уйлап сығарған һәм эшләгән. Командала - Башҡортостан вуздарын тамамлаған Сәлим Байгилдин, Илназ Фәтҡуллин һәм Тимур Иҙрисов.

Өфөлә "Рәсәй рәссамдары ижадында эпостар һәм иртәктәр" күргәҙмәһе асылды. Күргәҙмә киләсәктә асыласаҡ Күсмә цивилизациялар Евразия музейының фонды өсөн махсус төшөрөлгән картиналарҙан тора. Был - "Турахан" этно-художестволы симпозиумда ҡатнашҡан замандаш рәссамдарҙың ижады.

Ошо көндәрҙә "Башҡортостан" телерадиокомпанияһының "Юлдаш" радиоһы "ЮлдашХит" йыр фестиваленә йомғаҡ яһаны. "Башҡортостан" дәүләт концерт залында уҙған йыр-моң байрамында популяр йырҙар яңғыраны, һәр айҙың хит-парады еңеүселәре билдәләнде, башҡорт эстрадаһы йондоҙҙары бүләкләнде, төрлө бүләктәр уйнатылды, "Теге өсәү" - Филүс Ҡасимов, Йәмил Ишмөхәмәтов һәм Айбулат Сисәнбаев концертты күңелле итеп барҙы.

Мәҡәләнең исемен уҡығас, ҡайһы берәүҙәр, тамға тураһында яҙмаһа ла була инде, был турала беҙ былай ҙа беләбеҙ, тип әйтеп ҡуйыр. Әлбиттә, был фекер менән килешмәйенсә булмай. Күптәр тамға тураһында белә. Уға хөрмәт менән ҡарай. Сит яҡтарҙан килгән ҡунаҡтарға ҡарағай олонона һуғылған тамғаны күрһәтергә онотмай. Ә һөйләй башлаһа... күптәр яңылыш һөйләй ҙә ҡуя.

Әсләм ҡулын күлдәгенең түш кеҫәһенә тыҡты: салбар кеҫәһенән сығарып биргән аҡсаһы, ысынлап та, шунда ята ине. Ышанмай сығарып иҫәпләне - теп-теүәл! Торғаны бер фокус! Аҡсаһын нисек уға һиҙҙермәй генә һалыуына бер аптыраһа, икенсе аптырауы егеттең уның "эшен" төплө белеүендә ине. Хатта тегеләрҙе белә! Ҡайҙан шул тиклем мәғлүмәт эскесе ауыл егетендә?

Башҡортостандың дәүләт власы органдарында һәм муниципалитеттарҙа етәксе вазифалар биләгән ҡатын-ҡыҙҙар әллә ни күп түгел. Күп йылдар буйына ҡала һәм район хакимиәттәре башлыҡтары постарына тик ирҙәр генә тәғәйенләнде йә иһә һайланды. Ошо йәһәттән Ҡыйғы районы хакимиәте башлығы Зөһрә Мәүлитбай ҡыҙы ГОРДИЕНКОны тәүге ҡарлуғас, тип нарыҡларға була. Уҡыусыларыбыҙҙы уның тормош юлы, эшмәкәрлеге һәм ижтимағи-сәйәси ҡараштары менән таныштырабыҙ.

Ҡашғари: "От" - малға ашата торған һәр төрлө аҙыҡ. Әйтәләр: atqa ot bergil - "атҡа аҙыҡ бир". Әлбиттә, ат үлән менән туҡлана, әммә боронғо төркиҙәр малға ашата торған аҙыҡтарҙы - бесәнде, һолоно, һаламды ла ошо уҡ "от" һүҙе менән атай башлаған. Бында беҙ һүҙҙең формаһын үҙгәртмәйенсә генә уны яңы мәғәнәлә ҡулланыу осрағын күрәбеҙ.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Кушнаренко мәҙәниәте ҡәбиләләре

VI-VIII быуаттарҙа Көньяҡ Уралда Кушнаренко ауылы биләмәһендәге ҡәберлектә табылған тәүге балсыҡ һауыт-һабалары буйынса шартлы рәүештә кушнаренко мәҙәниәте тип аталған ҡәбиләләрҙең ҙур бер төркөмө булыуы билдәләнде. Кушнаренко ҡәбиләләренең ҡомартҡылары әлегә етерлек кимәлдә өйрәнелмәгән, әммә тупланған материалдар улар мәҙәниәте буйынса бахмутлыларҙан һәм турбаҫлыларҙан ғына түгел, Көньяҡ Уралдың иртә урта быуаттарҙағы башҡа ҡәбиләләр төркөмдәренән дә ҡырҡа айырылып тороуын дәлилләй. Һуңғы йылдарҙа кушнаренко ҡәбиләләренең тарихы һәм мәҙәниәте буйынса элегерәк билдәле булған сығанаҡтар материалдарын тулыландырған ҡиммәтле ғилми мәҡәләләр баҫылып сығыуы хаҡында әйтеп үтергә кәрәк.

Ауыл йөрәге - мәктәп, тибеҙ. Сөнки мәктәп бөтһә, ауыл да яйлап һүнә, балаларҙың шат тауышы яңғырамаған төбәктә йәшәү йәме ҡалмай халыҡҡа. Шуға ауылдың хәлен белгегеҙ килһә, йәмәғәт, мәктәбенә күҙ һалығыҙ. Бына, әйтәйек, Өфө районы Шамонино ауылы мәктәбе - тораҡ пункттың йылдан-йыл үҫешеүенә бер дәлил. Был белем усағы тураһында уның директоры Зилә Заһир ҡыҙы НУРИЕВА менән әңгәмәләштек.

Был аҙнала Рәсәй Президенты Владимир Путин йыл һөҙөмтәләрен барланы. Был сара бер юлы матбуғат конференцияһы һәм тура бәйләнеш форматында үтте һәм унда федераль, төбәк, сит ил журналистары ҡатнашты. Дүрт сәғәткә һуҙылған осрашыуҙа Президент махсус операция, иҡтисад, тышҡы сәйәсәт тураһында һөйләне һәм төрлө һорауҙарға яуап бирҙе.

Рәсәйҙең эске һәм тышҡы сәйәси-иҡтисади эшмәкәрлеге һәм, ғөмүмән, һәр хәрәкәте, аҙымы Көнбайыш менән АҠШ-тың көнсөл һәм бәйләнсекле күҙәтеүе аҫтында.