Ҡатын-ҡыҙ асылы йән өрәме икән шағирәләргә, әллә донъяны иң тәүҙә ижадсы күҙлеге менән күрә-байҡаймы улар күңеле? Һайлау алдында ҡалһалар, ҡайһы булмыштарына өҫтөнлөк бирерҙәр ине икән? Һынылышлы мәлдәрендә артабан йәшәр өсөн көстө ҡайһы биләмә-дәүләттәренән эҙләйҙәр: ҡатын-ҡыҙ асылын раҫлаған биләмәләрендәме, әллә донъяға шағир булып баҡҡан дәүләттәренәнме? Ошо һорауҙарға яуап эҙләп, шағирә, Тамара Ғәниева исемендәге әҙәби премия лауреаты, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Ғәлиә КӘЛИМУЛЛИНАның күңел донъяһына бағабыҙ.

Был әҙибәләр - республикабыҙҙың төрлө райондарында, ауылдарҙа йәшәп, эшләп, донъя көтөп, балалар үҫтереп, РФ һәм БР Яҙыусылар берлеге ағзалары булған ижад кешеләре. Наилә ХӘМБӘЛИЕВА Учалы районы Яңы Байрамғол ауылында йәшәй. Һөнәре буйынса экономист - бухгалтер. Дүрт китап авторы. Ҡырмыҫҡалы районы Иҫке Бәпес ауылында йәшәүсе 5 китап авторы Фирүзә АБДУЛЛИНА рус теле уҡытыусыһы. Дүрт китап авторы Зөлфирә ҠАҘАҠБАЕВА Йылайыр районы Яманһаҙ ауылында йәшәй. Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы, Башҡортостан Президенты премияһы лауреаты, "Әсәлек даны" миҙалы менән бүләкләнгән. Миңзәлә ХӘЛИЛОВА Дәүләкән районы Ҡоръятмаҫ ауылында йәшәй, рус теле уҡытыусыһы, ике китап авторы. Әҙибәләр беҙҙең ситтән тороп ҡорған диалогта ҡатнашты һәм һорауҙарыбыҙға яуап бирҙе.

Донъяла егет менән ҡыҙ, ир менән ҡатын араһында "мөхәббәт" булыуы тураһында бала сағымдан ишетеп үҫтем. Ул хаҡта бихисап хикәйәлар уҡып, кинофильмдар ҡарап буй еткереүемә ана шул төшөнсә иң гүзәл бер хис булып, күңелемә инеп ояланы. Унһыҙ ғаилә ҡороуҙы күҙ алдыма ла килтерә алмай инем. Шул уҡ ваҡытта боронғо ата-бабаларыбыҙҙа мөхәббәтте бөтөнләйгә һанламаған "ҡырағай" дини йолалар ҙа булғанын ишетә торғайныҡ бит. Ана шул "кешелекһеҙ" ғөрөф-ғәҙәттәргә ярашлы, ҡыҙҙарҙы яратмаған кешеһенә үҙ ихтыярынан тыш кейәүгә биреүҙәре тураһында йыш һөйләнеләр беҙгә. Бына ошо хәлдә тик Ислам динен ғәйепләнеләр. Шундай фекерҙе аңыбыҙҙа нығытып ҡуйғас, барыбыҙ ҙа мөкиббән китеп быға ышана ла инек. Мин дә ышандым. Ә ҡыҙ менән егет алдан бер-береһен һөйөшөп, тормош ҡорған хәлдә, һис шикһеҙ, бәхетле буласаҡтарына хатта шикләнмәнем дә. Шуға күрә лә, үҙ-ара татыу йәшәмәгән күп кенә ғаиләләрҙе күреп, уларҙың барыһы ла мөхәббәтһеҙ тормош ҡорғандыр, моғайын, тигән инаныуҙа булдым.

Өфө ҡала хакимиәтенең сираттағы оператив кәңәшмәһендә башҡа көнүҙәк мәсьәләләр менән бер рәттән, уҙған аҙнала баш ҡалалағы криминоген хәл-торош һәм ҡар таҙартыу мәсьәләләре ҡаралды.

Бөгөн мине әсәй булараҡ, башҡорт балаларының үҙ туған телен белмәүе ныҡ хафаға һала. Башҡорт исемле балалар күбәйә, быныһы ҡыуаныс, әммә уларҙың күбеһе - "телһеҙ". Мин үҙем Учалы районының Бөйҙө тигән ҡасабаһында тыуып-үҫтем. Атайым - физика, әсәйем рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эшләнеләр һәм беҙ өйҙә башҡорт теленең үҙ төбәгебеҙгә хас диалектында һөйләшһәк тә, мин русса фекерләй инем. Шул тиклем бала саҡтан ижадҡа тартылыу көслө булды, әммә минең ошо һәләтем асылып китә алманы. Үҙемә ышанмай ҙа инем, эргәмдә ундай уҡытыусылар ҙа булманы. Һәләтһеҙ, көсһөҙ итеп тоя инем үҙемде.

Минең өсөн ҡатын-ҡыҙ өлгөһө - әсәйем. Ул үҙе эшлекле, үҙе сибәр, балаларын матур итеп тәрбиәләп үҫтергән әсәй, атайыма тоғро ҡатын булды. Кемдәр минең матур сифаттарыма иғтибар итә, әсә телендә лә һөйләшә белеүемде хуплап, маҡтап та ебәрә икән - был әсәйемдең тырышлығы.

"Өйҙөң йәме - ҡатын-ҡыҙ", ти. Ә бөгөн беҙ Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты йәме булған һылыу ҡыҙҙар Илгизә Йәрмөхәмәтова, Розалина Мөхәмәтйәнова, Алтынай Атанғолова менән заман һәм ҡатын-ҡыҙ, матурлыҡ тураһында әңгәмәләшәбеҙ.

Үткән аҙнала Башҡортостандың Милли музейында йәнле, дәртле-дарманлы, рухлы осрашыу - "Самауырлы ритайым" байрамы үтте. "Музейҙа матур осрашыу" проекты сиктәрендә уҙған сараға Өфөнән генә түгел, ә республиканың төрлө төбәгендә һәм хатта сит илдәрҙә йәшәгән милләттәштәребеҙ ҙә килде.

Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатында Башҡортостандың һәм Рәсәй Федерацияһының мәғариф алдынғыһы, Салауат Юлаев ордены, "Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында намыҫлы хеҙмәт өсөн" миҙалы кавалеры, Рәми Ғарипов исемендәге премия лауреаты, хеҙмәт ветераны Марат Мөхәмәтйән улы Хафизов менән тарих фәндәре кандидаты Юлай Марат улы Әбсәләмовтың "Һуғыш балалары" тигән китабының исем туйы булып үтте.

Халиҡ ҡарт һуңғы осорҙа китап уҡыуға әүәҫләнеп китте. Ятһа ла, торһа ла - ҡулында китап, хатта ашарға ултырғанда ла һалмай ул. Ҡарсығы тәүҙә өндәшеп ҡарағайны, һуңынан ҡартайған һайын еңмешләнгән хәләленә ҡаршы килмәне. Күп балалы татыу ғаиләлә үҫкән Мәҙинә әбей тауыш-тынһыҙ сәй эсеүҙе йәштән мөрхәтһенмәне. Бер-береңә эшләгән эше, бешергән ашы өсөн рәхмәт әйтеү, кәңәш-төңәш итеү, һис юғында, оҙон көн буйы күрешмәгәндән һуң яйлап һөйләшеп ултырыу сараһы һымаҡ күрә ине аш мәлдәрен. Бигерәк тә тәмле-татлы бешереп, киске аш ваҡытын көтөп ала ине. Унда инде бөтә ғаиләһе - биш улы, ире түңәрәк өҫтәл артына йыйыла.

Элегерәк балаһын мәктәпкә уҡырға алып барғанда атай-әсәйҙәрҙең: "Ите - һиңә, һөйәге - миңә", - тип әйтә торған йолаһы бар ине. "Өйҙәге биш-алты баланы тыңлатып булмай, ҡырҡ ата балаһын уҡытыусылар нисек тыңлата икән?" - тип, уҡытыусыларыбыҙҙың түҙемлек-сабырлығына хайран ҡалып, атай-әсәйҙәребеҙҙең үҙ-ара һөйләшкәндәре хәтерҙә ныҡ ҡына уйылып ҡалған. Ошондай һөйләшеүҙәр иҫкә төшкәндә: "Ай-һай, беҙҙең менән дә проблемалар булғандыр, юғиһә, атай-әсәйҙәребеҙ ауыҙынан бындай хәбәрҙәр сыҡмаған булыр ине", - тип уйланыла. Ысынлап та, проблемаһыҙ бала саҡ бөтөнләй булмайҙыр ҙа ул, әммә ниндәй айырма бар һуң ул беҙҙең быуын ата-әсәләренең проблемалары менән хәҙерге быуын ата-әсәләренеке араһында? Беҙҙең быуын балаларында өҫтөнлөк иткән шаянлыҡ-шуҡлыҡ ҙурыраҡ проблемамы, әллә алдашыу, яҡшатланыу, ошаҡлашыу ҡурҡынысыраҡ проблемамы? Ошо һорауыма яуап итеп, уҡытыусы булып эшләгән танышымдан ишеткән бер ваҡиғаны бәйән итеп китмәксемен.

Һуңғы бер нисә йылда ҡыуандыра бит замандаштарыбыҙ! Әле яңы ғына башҡорт теленең донъяның 200 теле араһында халыҡ-ара лингвистик проектҡа эләгеүенә шатланғайныҡ, хәҙер иһә үҙебеҙҙең башҡортса һөйләшкән колонкабыҙ буласаҡ, Аллаһ бойорһа, тип шатланабыҙ. Һәр хәлдә, был йүнәлештә тәүге һөҙөмтәләр бар һәм, башланған эш - бөткән эш күҙлегенән сығып ҡарағанда, тамамланыр ҙа. Һәм быларҙың барыһын да бер кеше -Бөрйән районының Иҫке Монасип ауылында тыуып, хәҙер инде баш ҡалала йәшәгән программист тормошҡа ашыра. "4-се класҡа тиклем - ауылда, артабан Белорет лицей-интернатында уҡыным. 10-11-се синыфта Хазанкиндың компьютер мәктәбендә белем алдым. Баш ҡалала Өфө дәүләт авиация-техник университетын тамамланым. Бәләкәй саҡта математика уҡытыусыһы булырға хыяллана инем. Компьютер мәктәбендә уҡығандан һуң программалар яҙыу ныҡ оҡшап ҡалды", - ти ул. Айгиз ҠУНАФИН - бөгөнгө ҡунағыбыҙ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Урта Азия территорияһында зороастризм бындағы дәүләттәрҙең рәсми дине статусын алһа, Ҡаҙағстан, Үҙәк Азия, Көньяҡ Себер, Көньяҡ Урал һәм Түбәнге Волга буйы күскенселәрендә зороастризмдың төп идеялары урындағы дини культтар менән тығыҙ үрелә барып, үҙенсәлекле төҫ ала. Шуға күрә ортодоксаль, йәғни рәсми зороастризмды уның маздеистик тип нарыҡланған периферия варианттарынан айырып ҡарайҙар. Ошо положениеға ярашлы, Көньяҡ Уралдың малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренең динен шулай уҡ маздеистик тип классификациялау яҡшыраҡ.

Халҡыбыҙҙа "Атанан күргән - уҡ юна, инәнән күргән - тун бесә" тиҙәр. Элегерәк ошо әйтемдең мәғәнәһенең төпкөлөнә әллә ни төшөп ҡарағаным юҡ ине. "Тун бесә" тигәне, әлбиттә, ҡыҙ баланың тормошта кәрәк була торған шөғөлдәрҙе башлыса әсәһенән өйрәнеүе хаҡында инде: бала ҡарау, аш бешереү булһынмы, иҙән, кер йыуыу йә иһә, әлеге әйтмешләй, ниҙер бесеү-тегеү - барыһы ла гүзәл заттарыбыҙға ғүмерлеккә бәйләнгән кәсеп бит инде ул. Һәр заманда ла. Ә бына "уҡ юныу"… Ни өсөн әлеге мәҡәлдә тап ана шул "уҡ" телгә алына? Ир (атай) кешенең иң төп кәсебе - ҡорал менән бәйләнешле булыуына ишара түгелме был? Икенсенән, был мәҡәл, башлыса, беҙҙең халыҡҡа ҡағылышлы булыуға ла оҡшай.

Ошо көндәрҙә Өфө фән һәм технологиялар университетында Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән Рәсәй халыҡтарының туған телдәре һәм әҙәбиәте буйынса II Федераль олимпиаданың йомғаҡлау этабы үтте. Унда республиканың төрлө район-ҡалаларынан 228 мәктәп уҡыусыһы ҡатнашты.

21 февралдә ил Президенты Владимир Путин сираттағы Мөрәжәғәтнамә менән сығыш яһаны.

Бер ямандың... бер "осо" килеп сыға шул ул. Заманына күрә әйтемдәрҙе лә үҙгәртеберәк бороп ебәрергә тура килә, шуға ла "яҡшыһы" тип әйтеүе бәғзе бер даирәләргә оҡшамауы ла бар. Унан һуң, кеше бәләһенә ҡыуанған һымағыраҡ та ҡабул ителер. Әммә был хаҡта өндәшмәй ҡалыу ҙа мөмкин түгел, сөнки, дөрөҫөн әйткәндә, Рәсәйҙән ситкә сығарылыусы ғәйәт ҙур суммаларҙағы капитал ағымы, асылда, ил байлығын талау менән бәрәбәр икәне һәр кемгә аңлашыла.

Һәр өлкәлә, һәр йәмғиәттә дөйөм эште башлап йөрөүселәр була. Ауылдарҙа, ғәҙәттә, ауыл мәҙәниәт йортонда эшләүселәр башлап йөрөй бар изге эштәрҙе. Һәр хәлдә, Көйөргәҙе районының "Айыҡ ауыл" конкурсында еңеп, башҡа еңеүҙәргә лә дәртле йүнәлеш алған Яҡут ауылында шулай: Рәмзиә һәм Рәүеф ӘБЙӘЛИЛОВтар оҙаҡ йылдар ошо ауылдың мәҙәниәт йортон ғына түгел, ғөмүмән, ауыл мөхитен йәнләндереп, тыуған төйәкте төрлө еңеүҙәргә, төрлө сараларға әйҙәгән лидерҙар булып тора. "Башҡорт ғаиләһе" көнө алдынан улар менән әңгәмә ҡороп алдыҡ.

Быйылғы йылды Педагог һәм остаз йылы тип атанылар. Уҡытыусы халҡы былай ҙа һәр саҡ иғтибарыбыҙ уртаһында инде, улар хаҡында күп кенә яҙалар. Ғүмер буйы ошо өлкәлә эшләгән ғалимдарыбыҙҙың юғары уҡыу йорттарында буласаҡ мөғәллимдәребеҙҙе уҡытыу эшендә ҡулланған алымдары ла бихисаптыр. Үҙем уҡытыусы һөнәренән бөтөнләйгә алыҫ торһам да, ошо хаҡта бер аҙ уй-хистәремде, күргән-белгәнемде, бер-ике кәңәшемде яҙып китергә булдым әле.

Бөгөнгө ҡунағыбыҙ - Рәсәй ҡораллы көстәренең Хәрби һауа флоты өлкән мичманы, тыумышы менән Баймаҡ районы Темәс ауылы ир-уҙаманы - Искәндәр Иршат улы ИСҠУЖИН. Уның йәшәйеш, хәрби хеҙмәт, бәхет, дуҫлыҡ тураһында фекерҙәре, уйланыуҙары уҡыусыға ҡыҙыҡ булыр, тип уйланыҡ.