Башҡорт аты - башҡорт балы менән бер рәттән, халҡыбыҙҙың ғорурлығы булып тора. Беҙҙең ата-бабаларыбыҙ бик боронғо замандарҙа Көньяҡ Уралда йәшәгән ҡырағай аттарҙы ҡулға эйәләштереп, йылҡы малы башҡорт халҡының көнкүренешендә төп урын биләгән йорт хайуанына әүерелгән.

Ишеттегеҙме әле? 2024 йылда Рәсәй мәктәптәрендә уҡыусыларҙың дәрескә кейә торған кейеме (форма) ГОСТ талаптары менән етештерелә башлаясаҡ, имеш!

Магазиндарҙа һирәк-һаяҡ осраған ҡымыҙ эсемлеген күрһәм йә уны ҡайҙалыр ауыҙ итергә тура килһә, байтаҡ йылдар элек булған бер ваҡиға йәнемде әрнетеп иҫкә төшә. Онотолмай ҙа, хәтерҙән дә сыҡмай, сөнки ул үткәндәр менән генә бәйле түгел, ә бөгөнгө тормошобоҙҙоң да сағылышы.

Ошо һүҙбәйләнештәге "... булһаң" тигәндең алдынан кешенең сифаттарынмы, ғәмәлдәренме белдергән бик күп һүҙҙәр ҡуйырға мөмкин: мәҫәлән, "Аңлы булһаң", "Илһөйәр булһаң", "Телһөйәр булһаң", "Ғәмле булһаң" һәм башҡалар. Әйткәндәрем менән ысынлап та гәзит, журнал, китаптан айырылған милләттәштең сәмен уятмаҡсымын әле: эйе, аңлы, илһөйәр, телһөйәр булһаң, һин "Киске Өфө"нө, шулай уҡ башҡорт телендә сыҡҡан башҡа баҫмаларҙы ла уҡыр инең. Хәйер, был ишара әлеге ваҡытта "Киске Өфө"нән айырылмаған уҡыусыларыбыҙға төбәлмәй, әйтелгәндәрҙе үҙ адресығыҙға ҡабул итеп ҡуймағыҙ берүк.

"Һәр төбәктең һәм илдең үҙ визит карточкаһы - яҡшы сифатлы оригиналь продукцияһы була. Донбасс өсөн - ул ташкүмер, Үзбәкстандыҡы - мамыҡ, Төмәндеке - нефть. Башҡортостандың визит карточкаһы - нефть, башҡорт балы һәм, әлбиттә, ҡымыҙ. Ҡымыҙҙы башҡорт тоҡомло бейәләрҙең һөтөнән яһайҙар. Башҡорт атының яҙмышы иһә, башҡорт халҡының яҙмышынан айырылғыһыҙ..." - бар тормошон башҡорт атына бағышлаған күренекле ғалимә, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһы ағза-корреспонденты, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһының Малсылыҡ буйынса Ғилми советы рәйесе, ауыл хужалығы фәндәре докторы, профессор, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре Ираида Әбүбәкер ҡыҙы ӘХӘТОВАның "Башҡорт аты һәм уны ҡулланыу технологияһы" тигән китабы ошо юлдар менән башлана. Уның менән әңгәмәбеҙ башҡорт аты тураһында барыр.

Йыл һайын Учалы районы Ҡотой ауылында "Олотау йыйыны" була. Быйыл был фестивалдә һигеҙ йөҙҙән ашыу кеше ҡатнашҡан. Бишенсе йыл рәттән уҙғарылып килгән был йыйында мини-футбол буйынса ярыштар уҙғарыла, етеҙҙәр, хәрәкәт һөйөүселәр, еңеү дәрте ташып торғандар бер-береһен уҙыуҙа көс һынаша. Уйындарҙың шарты үтә лә ябай: командалағы ярышсылар бер ауыл кешеләре булырға тейеш. Ябай шарт, әммә ошо ябайлыҡҡа тәрән мәғәнә һалынған - уйынсылар тыуған ауылының данын яҡларға тейеш. Бына ҡайҙа ул дәрт-дарман!

11 августан 13-нә тиклем Баймаҡ районы Граф күле буйында икенсе тапҡыр "Башҡорт аты" Халыҡ-ара фестивале уҙғарыласаҡ. Ул республика Башлығы Радий Хәбиров башланғысы менән йылҡысылыҡ, ҡымыҙ бешеү һәм һөнәрселек традицияларын һаҡлау һәм үҫтереү, башҡорт тоҡомло аттарҙы үрсетеү һәм популярлаштырыу маҡсатында ойошторола.

Тотош халыҡты, милләтте, айырым кешене юҡ итәм тиһәң, иң тәүҙә уның Хәтеренә балта сабыу кәрәк, тигән Хәҡиҡәт Сәйәсәт ғәле йәнәптәре тарафынан һәр заманда, һәр тарафта иң шәп ҡорал булараҡ файҙаланылған. Беҙ быны тарихтан да, хәҙерге ваҡиғаларҙан да яҡшы беләбеҙ булыр.

I

1942 йылдың авгусы. Колхоздың йылҡы көтөүсеһе Ғилмишәриф менән ошоғаса Суртан приискыһында старателдәрҙән алтын ҡабул итеүсе булып эшләгән "Мәте" ҡушаматлы Заһретдин бер купеға эләкте. Армияға алыныусыларҙы теплушкаларға тейәп оҙатһалар ҙа, былар нишләптер ултырып, хатта ятып бара торған вагонға тура килде. Ғилмишәриф, ҡайыш менән уратып быуылған һары сумаҙанын көскә вагонға һөйрәп инеп килеүсе ауылдашын күргәс тә шатлығынан:

Мәшһүр шағирыбыҙ Әнғәм Атнабаевтың шиғырҙарын йәш сағымдан яратып уҡыйым. Уның төрлө тормош нескәлектәренә иғтибар итеп, уларҙы асыҡ сағылдырған әҫәрҙәрен күп осраҡта тыныс ҡына уҡып та булмай. Халыҡтар дуҫлығы, Тыуған илгә тоғро хеҙмәт, туған тел, ғаилә мөнәсәбәттәре, йәш быуынды тәрбиәләү темаларын һәр саҡ алғы планға ҡуйған был шәхестең ижады илебеҙгә, милләтебеҙ тормошона тәрән һөйөү рухы менән һуғарылған. Уның "Ҡара икмәк" тип аталған шиғырын яттан белмәүселәр һирәктер. "Әсәй миңә ҡара икмәк сәйнәп, имеҙлеккә һалып биргән дә, үҙе киткән ураҡ урырға. Илағанмын, ләкин сыҙағанмын. Икмәк менән була торорға…" Икмәктең ниндәй көс түгеп табылғанлығы, уның ҡәҙерен белеү мотлаҡлығы хаҡында яҙылған был шиғыр.

Әлеге ваҡытта Балыҡтар дәүеренең Һыуғояр дәүеренә күсеү осоро бара һәм ул 2021-2023 йылдарҙа дауам итә, ти ошо өлкәне өйрәнеүселәр. "Һыуғоярҙар эраһы - ул белемле, мәҙәни, мәғрифәтле, мөхәббәтле кешеләр заманы. Һыуғоярҙар дәүере кешеләре әйләнә-тирәһендә тәртип булдыра, үҙенең ғүмере, йәшәйеше, хатта Ер шарындағы именлек өсөн яуаплылыҡ ала, бар кешелеккә Һөйөү энергияһын йүнәлтә. Осраҡлылыҡтар булмай икәнен белеп, барыһын да белеменә, аңына, Һөйөү менән һуғарылған асылына таянып эшләй", - тип яҙғайныҡ гәзитебеҙҙең былтырғы һуңғы һанында. Бөгөн ошо темаға һөйләшеүҙе космоэнергетика прогрессоры Рауфан МОРТАЗИН менән дауам итәбеҙ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер. Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында Килтерелгән факттар ошо проблема буйынса С. И. Руденко, С. Е. Малов, Ж. Ғ.Кейекбаев һәм К. Ф. Смирновтарҙың ғилми һығымталарының принципиаль яҡтан хаҡлы булыуын раҫлай. Улар, үҙ ҡарамағында үтә сикләнгән материалдар ғына булыуына ҡарамаҫтан, башҡорт халҡы этногенезеның Көньяҡ Уралдың дах-массагет һәм башҡа малсылыҡ менән шөғөлләнгән синхрон ҡәбиләләренең тарихы, мәҙәниәте һәм теле менән туранан-тура бәйле булыуы хаҡында һығымтаға килә.

Евразия ҡитғаһында башҡорттар иң боронғо халыҡтарҙың береһе. Тарихты сәйәсәт менән бутамаған, уны ғәҙел өйрәнгән һәр профессиональ тарихсы быны күрә һәм билдәләп китә. Бик боронғо дәүерҙәрҙән беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып килеп еткән халҡыбыҙҙың яҙмышы ҡыҙыҡ та, ҡыҙғаныс, аяныслы ла.

Өфө кеүек ҙур мегаполистарҙа йәшәүселәр әүҙем ял итә алыу урындарына мохтажлыҡ кисерә. Әлбиттә, Өфөлә элек-электән парктар күп булды, әммә күпселек халыҡ уларҙан ситтәрәк йәшәгәс, тәбиғәт ҡосағында ял итер өсөн йәмәғәт транспортына ултырып барырға тура килә ине.

Борон-борондан һәр халыҡтың милли кейемендә, хужалыҡ итеү ысулында ғына түгел, ә йорт ҡороу, уны йыһазландырыуҙа ла үҙенсәлектәр булған. Замандар алышыныу менән был үҙенсәлектәр әкренләп юғала бара. 19-сы, 20-се быуаттарҙа башҡорт йортона хас булған әйберҙәр бөгөнгө көндә замана йыһаздары менән алыштырыла. Элекке башҡорт йортона хас атамалар ҙа әкренләп халыҡ теленән китә.

Иршат менән Зәлиә Садикҡа бер яҡтан һоҡланып, икенсе яҡтан көнләшеп ҡараны. Бына һиңә йәйләүҙә йәшәүсе Садиҡ тигән малай. "Глонас", "ЖПС" тигән программаларҙы яп-ябай һәм дөрөҫ итеп аңлатты ла бирҙе. Бына һиңә йәйләү малайы, хатта иң һуңғы Интернет программалар хаҡында ла белә, белә генә түгел, улар менән һин дә мин эш итә. Ябай рогатка кеүек. Нисек инде уға көнләшмәҫһең.

Етәкселәрҙең вазифаһы юғарыраҡ булған һайын, беҙ уларҙың шәхси тормошо тураһында аҙыраҡ беләбеҙ. Бының артыҡ зыяны ла юҡтыр, бәлки, ә бына уларҙың шәхсән фекерҙәрен, уй-хистәрен белеү араларҙы яҡынайта, төрлө уйҙырмаларҙан, имеш-мимештәрҙән ҡурсалай түгелме? Ни тиһәң дә, тышҡы ҡиәфәт, йәмәғәт урындарында кешенең үҙен нисек тотоуы уның эске донъяһына, кисерештәренә бөтөнләй тап килмәҫкә лә мөмкин. Сибай институты директоры Илдар Сәлихйән улы ХӘМИТОВ менән булған һөйләшеүҙә уның тураһында күп нәмәләр белдем һәм әңгәмәсемдең ябайлығына һәм ихласлығына хайран ҡалдым.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Тикшеренеүселәр, Геродот яҙғанса, таҙ башлы аргиппейҙарҙың ниндәйҙер ағас емешенән (бәлки, сейәлер - ?) яһалған һутты "асхи" тип атауҙарын иғтибарға алып, ошо һүҙҙе боронғо төрки сығышлы, тип фараз итә. Был һүҙ башҡортса "асы", татарса "ачы" тигән һүҙҙәрҙең мәғәнәһенә тура килә. Геродоттың аргиппейҙарҙы таҙҙар (тазлар) тип атауы ла уларҙың төрки телле булыуына ишара. Хәҙерге заман лингвистары (мәҫәлән, Ж. Кейекбаев) Геродот яҙмаларындағы таҙ башлы кешеләрҙең тап тазлар этнонимына тура килеүен иғтибарға ала, ошо атама тик төрки халыҡтарына ғына хас. Сак-массагеттар дәүерендә был этнонимдың бик киң территорияла таралған булыуын хәҙерге заманда Алтайҙан Карпатҡа тиклем йәшәгән төрки сығышлы халыҡтарҙа уның бер боронғо реликт рәүешендә һаҡланып ҡалыуынан белеп була.

Быйыл Ырымбур өлкәһе Нуғай даруғаһы Бошман-Ҡыпсаҡ улысы башҡорт старшинаһы, абыҙ, 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыусы һәм уны Башҡортостанда ойоштороусыларҙың береһе Кинйә Арыҫлановтың тыуыуына 300 йыл тула. Ул әлеге ваҡытта Көйөргәҙе районына ҡараған Кинйә-Абыҙ ауылына нигеҙ һалыусы. Билдәле шәхестең юбилейына ҡарата һәм уның исемен мәңгеләштереү буйынса районда ниндәй эштәр башҡарыла, Кинйә абыҙ нигеҙ һалған ауыл бөгөнгө көндә нисек йәшәй? Ошондай һәм башҡа һорауҙар менән Көйөргәҙе районы хакимиәте башлығы Юлай Талха улы ИЛЬЯСОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Дәүләт дауаланыуға һәм медикаменттар һатып алыуға, ДМС килешеүе төҙөүгә, белем алыуға, ирекле пенсия страховкалауына һәм ғүмерҙе ирекле страховкалауға, физкультура-һауыҡтырыу хеҙмәттәренә тотонолған аҡсаның бер өлөшөн кире ҡайтара ала. Мәҫәлән, һалым ҡайтармаһы үҙең һәм балаң өсөн бассейнға йәки фитнес-клубҡа абонемент һатып алған осраҡта ла ғәмәлдә.