Пионер галстуктары таҡҡан тиңдәштәрем менән тигеҙ сафта тороп, дәртләнеп йырлай инек беҙ шундай йырҙарҙы: "Эх, хеҙмәт йыры, шаула, яңғыра бөтә ерҙәрҙә. Ҡала-ауылды осоп һин иңлә барлыҡ телдәрҙә!.." Һуңғы осорҙа мәктәп уҡыусылары өсөн хеҙмәт дәрестәрен ҡабаттан аяҡҡа баҫтырыу хаҡында хәбәрҙәр ишетелә башлағас, ярты быуаттан ашыу элек күңелемә ныҡ инеп оялаған ана шул йыр йышыраҡ иҫемә төшә. Ысынлап та, ҡәҙерле туғандар, ҡасандыр һәр кемебеҙгә яҡын булған "хеҙмәт" һүҙен инде байтаҡ йылдар лөғәтебеҙҙә (йырҙарыбыҙ хаҡында әйтеп тораһы ла юҡ) һирәгерәк ҡулланабыҙ һымаҡ. Илебеҙ халҡы эшһеҙлектән йонсомай, әлбиттә, ә шулай ҙа ошо төшөнсә тураһында бер аҙ фекерләп алмаҡсымын.

Уҙған йылдың декабрь аҙағында Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ратмир Мәүлиев матбуғат конференцияһы уҙғарҙы, унда республикабыҙҙың һәм баш ҡалабыҙҙың 20 киң мәғлүмәт саралары журналистары һәм 6 блогосфера вәкилдәре ҡатнашты. Осрашыу, һәр ваҡыттағыса, хакимиәттең Ҙур залы фойеһында түңәрәк өҫтәл форматында ойошторолдо. Әйткәндәй, Ратмир Мәүлиев, тиҙҙән ошо фойеға реконструкция эшләнеп, ҡала менән заманса идара итеү үҙәге булдырыласағы хаҡында белдерҙе. "Беҙҙең Өфө иң "аҡыллы" 3 ҡала иҫәбенә инә, шуға күрә беҙ ҙә заман менән бер ҡатар атларға тейешбеҙ", - тине ҡала етәксеһе. Артабан ул журналистарҙы 2023 йылдың ҡыҫҡаса йомғаҡтары менән таныштырҙы.

Яңы йылдың тәүге аҙнаһында донъя хәлдәре ниндәй һүрәтләнеш алды? Ғәҙәттәгесә, тәүге һүҙ һәм ваҡиғалар өйөрө, әлбиттә, МХО тирәләй бара. Был осор ике яҡ та бер-бер береһенең тыл объекттарын туҡтауһыҙ тип әйтерлек утҡа тотто. Рәсәй ғәскәрҙәре ҡаршы яҡ көстәрҙе төрлө йүнәлештәрҙә ҡыҫырыҡлауын дауам итә һәм боевиктар өҫтөнә ут яуҙыра, ә был иһә беҙҙең көстәрҙең Очеретино, Новокалиново, Бердычи һәм Петровское йүнәлештәрендә әүҙем хәрәкәтенә булышлыҡ итә. Ҡаршы яҡтың ҡорал ресурсы, атап әйткәндә, снаряд ҡытлығы килеп тыуҙы.

Яңы йыл байрамдары ла үтеп китте. Һәүетемсә, тип өҫтәге килә, ләкин тел әйләнмәй: беҙгә - байрам, ә тегендә, ут эсендәге уландарға нисектер? Улар тарафынан был көндәрҙә сәләм-хәбәрҙәр, видео-сәхифәләр ҙә булманы (бәлки, аҙағыраҡ килеп етер, моғайын). Ҡайҙандыр аҙашып, түше тулы орден-миҙал таҡҡан, үҙен "спецназ ветераны Кирилл" тип таныштырған хәрби операция яугирының видео-мөрәжәғәте генә килеп сыҡты Бәйләнешкә.

Владимир Путин "Рәсәй Федерацияһында мәғариф тураһында" Федераль законға үҙгәрештәр индереү тураһында" Федераль законға ҡул ҡуйҙы. Уға ярашлы, башланғыс һәм төп дөйөм белем биреү программалары дәүләт аккредитацияһы булған мәғариф ойошмаларының төп дөйөм белем биреү программаһына "Хеҙмәт" (технология) дәресе индерелә.

Тормош шулай ҡоролған, ул бер урында тормай. Үҙ ағышы менән һаман алға бара. Бына әле генә беҙ ҡуян йылына аяҡ баҫҡайныҡ. Йыл башында оҙон һымаҡ ине ул. Әммә ул, баҡтиһәң, үтеп тә бара икән. Уның һыуыҡ ҡышы, йылы яҙы, көтөп алған йылы йәйе, ямғырлы көҙө ней арала үтеп өлгөргәндер инде. Хәҙер беҙ ҡуян йылын оҙатырға тип мәж килеп йөрөйбөҙ. Мәйтәм, шуныһы һәйбәт, ҡуян йылы үтә. Әммә уның ҡуяны барыбер беҙҙең менән бергә ҡала. Шуға, әйҙәгеҙ әле, урман һәм даланың биҙәге булған ошо йомшаҡҡай менән яҡынданыраҡ танышайыҡ.

Ҡалҡынырға ниәтләнеп Әсләм башын күтәрҙе, тирә-яғына күҙ һирпте. Унан терһәктәренә таянды, күтәрелергә маташты, тик эсе һыҙлауы уны кире ятырға мәжбүр итте. Теге бәндә ныҡ һуҡҡан икән шул, аңғармайыраҡ ҡалды - һин дә мин ҡыҙыҡһынып һорашып торғас һис көтмәгәйне бындай аҫтыртын хөсөттө. Ҡайҙан килеп сыҡты ул бәндә? Артынан күҙәтеп килгәндер инде. Булып үткән ваҡиға тиҙ ҡайтты Әсләмдең иҫенә. Эйе, теге көндө төшөнә кергән әҙәм булды был - шул бит йылым аша һикереп сыҡтым тигәндә, әлеге ише эскә бәреп төшөргәйне.

Рубриканың сираттағы ҡунаҡтары - ысын мәғәнәһендә заман башҡорттары. Уларға ҡарап башҡорт булғы килә. Уларға ҡарап, милләтең өсөн ғорурлыҡ тойғоһо уяна. Сая рухлы булыуҙары менән бергә, донъяға йәштәрсә прагматик ҡарашлы улар, үҙҙәренең кем һәм ни өсөн йәшәгәнлектәрен яҡшы аңлайҙар. Иманлы, намыҫлылар. Йәшәү рәүештәре - айыҡ, маҡсаттары - аныҡ. Бер юлы бер нисә һөнәр үҙләштерә, бер нисә йүнәлештә эшләй алалар. Уңыш ғәли йәнәптәре улар менән Һеҙ тип һөйләшәлер ҙә, ниндәйҙер дәғүәләр белдерергә лә тартыналыр кеүек. Рухлы, заманса фекерләй белеүсе эшҡыуарҙар, алдынғы ҡарашлы милләттәштәребеҙ - Ислам ТӨХВӘТУЛЛИН Һәм Илнур НИҒМӘТУЛЛИН менән әңгәмә - эшҡыуарлыҡ һәм уның нигеҙҙәре хаҡында.

Боронғо төрки теле... тәү телгә илтә

Ҡашғари: "эр - ир кеше. Күплектә "эрэн" була тиҙәр, әммә был дөрөҫ түгел, сөнки күплек күрһәткесе -лар-ләр була"

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

Селенташ мәҙәниәте ҡәбиләләре

"Мыйыҡлы" ҡурғандар хаҡындағы материалдар авторҙары, уларҙың этномәҙәни булмышын һәм тәғәйенләнешен тулыраҡ асыҡлау маҡсатында, ҙур күләмдәге сағыштырмаса анализ эшләне. Улар ошо мәҙәниәткә ҡараған ҡәбиләләр йәшәгән территорияларҙың Урал һәм Ҡаҙағстан далалары менән генә сикләнгән түгеллеген, уларҙың аналогтары Волганың уң яры буйында (Ҡалмыҡстан), ә көнсығышта Монгол Алтайында һәм Көнбайыш Ҡытайҙа ла (Көньяҡ Синьцзян) булыуын ышаныслы рәүештә иҫбатланы. Уларҙың хеҙмәттәрендә "мыйыҡлы" ҡурғандарҙы төҙөү традицияһының төрки ҡағанаттары эпохаһында барлыҡҡа килеүе һәм таралыуы хаҡында ышаныслы аргументтар килтерелә.

Әйҙәләргә, аҡыл-кәңәш бирергә, фекерләшергә яратабыҙ инде беҙ. Һәм һәр Яңы йыл алдынан ошо изге әйҙәләүҙәрҙе тағы, тағы ҡабатлайбыҙ. Сөнки аҡ ҡағыҙға яҙылғандар барыбер күңелгә лә, хәтергә лә, аңға ла уйыла, онотолмай, тигәнгә инанғанбыҙ.

Һынауҙары ла, үкенес һәм ҡайғылары ла булды үтеп барған йылдың. Шулай ҙа тормош йылғаһы үҙ яйына ағыуын белә, ә уның юлында гел генә бер төрлө булманы, һирәкләп, ҡыуаныстарын-һөйөнөстәрен дә бүләк итте. Ә инде бөтөн ауырлыҡ һәм күңелһеҙлектәрҙе иҫке йыл үҙ ағымында ағыҙып алып китһен. Бының өсөн уға рәхмәттәребеҙҙе әйтеп, яңы йылды тик яҡшыға, изгегә юрап, ил-йортобоҙға именлек, тыныслыҡ һәм бәрәкәттәр теләп ҡаршылайыҡ. Ошо юрауҙарға ҡушылып, Көнсығыш йондоҙнамәһе лә үҙ һүҙен әйтмәксе. Уның күҙаллауҙары нисек кенә булмаһын, аҡыл, көс һәм хакимлыҡ сифаттарына эйә Йәшел Ағас Аждаһа (Лыу) йылы барыбер ҙә тормошобоҙ олонон йәшәртеп, йәш япраҡтарға күмеп, аҡылыбыҙға ҡеүәт үә көс биреп, кешелек аңын ыңғайға көйләп ебәрер, тип өмөт итәйек! Ә шулай ҙа нимәләр вәғәҙә итә Йәшел Аждаһа Көнсығыш йондоҙнамә тамғаларына?

Быйыл йәй Баймаҡ районында икенсе тапҡыр үткән "Башҡорт аты" фестивале ябай бәйге генә булманы. Ул үҙен йылҡысылыҡ, ҡымыҙ эшләү, халыҡ кәсептәрен, традицияларын һаҡлау һәм үҫтереү маҡсатында ойошторолған ҙур сара итеп танытты. Йылҡысылар, ошо тармаҡтағы ғалимдар, биҙәү-ҡулланма ижад оҫталары, һөнәрселәр, рәссамдар, халыҡ ижады өлкәһендәге белгестәр, фольклорсылар, этнографтар, халыҡ уйындарын һәм спорттың милли төрҙәрен үҙ итеүселәрҙе йыйған киң масштабтағы байрам булды ул.

Былтыр Ғафури районының Оло Үтәш ауылы "Айыҡ ауыл" республика конкурсында әүҙем ҡатнашып, маҡтаулы урынға лайыҡ булғайны. Быйыл иһә күптән инде бай йөкмәткеле спорт, рухи-мәҙәни саралар үткәреүе менән дан алған Яугилде ауылы, муниципаль этабында еңеү яулап, республика кимәленә сыҡты.

"Гитлер бит алды кәрәген, быныһы ла аласаҡ. Беҙҙең уландар еңеү менән ҡайтасаҡ, Алла бирһә! Бөйөк Ватан һуғышында бирешмәгәнде, хәҙер нишләп бирешеп торайыҡ, ти! Шундай көслө ил башлығы, яугирҙарға ярҙам итергә атлығып торған халҡыбыҙ бар", - тине Баймаҡ ҡалаһынан 95 йәшлек Мөбинә инәй Яхина һәм өс бармаҡлы бирсәткәһен бәйләй-бәйләй хәтирәләргә сумды...

Тормошобоҙҙо кино сәнғәтенән тыш күҙ алдына килтереүе, был һүҙ менән кемделер ғәжәпләндереүе лә ҡыйын. Шулай ҙа үҙебеҙҙә башҡортса тулы һәм ҡыҫҡа метражлы фильмдар сыға башлауы күренекле бер ваҡиға булды. Хәҙер инде туған телдә яңғыраған фильмдарҙы бармаҡ бөгөп кенә һанап сығыу ҙа мөмкин түгел. Әмир Абдразаҡов исемендәге "Башҡортостан" киностудияһы сығарған фильмдар мәҙәни тормоштоң яңы битен асты, тип тә әйтә алабыҙ. Бөгөн беҙ "Башҡортостан" киностудияһы директоры Юнир ӘМИНЕВҡа өс һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Әсләм һаҡ ҡына ҡалҡынды ла өй эсен байҡаны. Таң беленеп килә - ҙур тәҙрәгә яҡтылыҡ һарыла. Мөйөштәге карауатта икәү йоҡлай, уң стена буйындағы йәйелгән диванда шулай уҡ икәү булһа кәрәк. Зал уртаһындағы ҙур өҫтәлдәрҙе сығарғандар. Ҡайҙалыр сәғәт текелдәй, ихатала әтәс ҡысҡыра, эт өрөп ҡуя.

Оҙон көйҙә - беҙҙең тарих. Халыҡтың күргән-кисергәнен, аһ-зарын, өмөтөн, фатихаһын - барыһын да халыҡ йыры үҙенә һеңдергән, һәм ул быуаттарҙан быуаттарға аманат итеп ташырыла килгән. Оҙон көйҙө һаҡлаған, халыҡҡа еткергән ижад әһелдәре үтә лә яуаплы бурыс атҡара. Заман үҙгәрә, оҙон көйгә мөнәсәбәт үҙгәрәме? Уны тәләфләмәҫ, килер быуындарға еткерер өсөн беҙ нимә эшләйбеҙ? Ғүмерҙәрен халыҡтың рухи ҡомартҡыларын һаҡлауға һәм пропагандалауға арнаған ижадсылар өсөн был һорау һәр саҡ көнүҙәк булып ҡала. Бөгөнгө һөйләшеүҙә Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, йырсы Флүрә Әхмәтша ҡыҙы КИЛДЕЙӘРОВА һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, ҡурайсы Ишморат Ҡәйүм улы ИЛБӘКОВ менән ошо һорауҙарға яуап эҙләйбеҙ.

Боронғо төрки теле... тәү телгә илтә

Әл Ҡашғари: "Ич - һәр предметтың эске өлөшө. Ыштан бауы "ич кур" тип атала, был эске билбау тигәнде аңлата. Сер "ич сүз" тип йөрөтөлә, уның мәғәнәһе - "эске һүҙ". "Ич эт" - "бауыр янындағы йомшаҡ ит".

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

СЕЛЕНТАШ МӘҘӘНИӘТЕ ҠӘБИЛӘЛӘРЕ

Был бүлектә һүҙ Көньяҡ Уралдың дала өлөшөндәге (Башҡортостан, Силәбе һәм Ырымбур өлкәләре) һәм Ҡаҙағстандың йәнәш ятҡан төбәтәрендәге оригиналь, күп һанлы, әммә аҙ тикшерелгән ҡурғандар төркөмө хаҡында барасаҡ. Ҡурған өйөмдәре диаметры 7 - 14 м һәм бейеклеге 20 - 40 см тәшкил иткән ташлы япмаларҙан хасил булған. Ҡағиҙә булараҡ, ҡурғандар берәрләп, бик һирәк икешәрләп урынлашҡан. Оҙонлоғо 80 метрҙан 260 метрға тиклемге дуға рәүешле таш һыҙыҡтар ошо ҡурғандарға үҙенә күрә бер үҙенсәлек биреп тора; ошо һыҙыҡтар арҡаһында археологик әҙәбиәттә күрһәтелгән ҡурғандарҙы шартлы рәүештә "мыйыҡлы" ҡурғандар тип атайҙар.