Өфө фән һәм технологиялар университетының Башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультетының киң мәғлүмәт саралары эшмәкәрлеге ҡыҙыҡһындырған йәштәре менән осрашып, уларҙың бөгөнгө һәм киләсәк тураһындағы уй-фекерҙәрен, йәмғиәттәге төрлө күренештәргә булған ҡараштарын белештек һәм "Бөгөнгө йәштәр ниндәй ынтылыш-хыялдар менән йәшәй?" тигән һорауға яуап эҙләнек.

Башҡортостан Республикаһы халҡы Беренсе Президентыбыҙ Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимовты һуңғы юлға оҙатты. Шәхес менән хушлашыу "Башҡортостан" дәүләт концерт залында иртәнге сәғәт 9-ҙа башланды. Мәрхүм менән хушлашырға шәхестең арҡаҙаштары, коллегалары ғына түгел, ябай халыҡ, баш ҡаланың һәм республиканың төрлө предприятиеларының хеҙмәт коллективтары вәкилдәре килде. Иртәнге 8-ҙән үк саҡрымға еткән сират һуҙылды.

Республикабыҙ ауыр юғалтыу кисерҙе. 2023 йылдың 11 ғинуарында күренекле дәүләт, сәйәсәт һәм йәмәғәт эшмәкәре, Башҡортостан Республикаһының Беренсе Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов 88 йәшендә вафат булды.

Ошо көндәрҙә баш ҡаланың Ғәли Ибраһимов исемендәге 2-се Башҡорт лицейының 5-се "Ш" һәм 6-сы "Ш" синыфы уҡыусыларын шайморатовсылар рәтенә ҡабул итеү тантанаһы уҙҙы. Балалар шайморатовсы исемен лайыҡлы йөрөтөргә, Башҡортостан һәм Рәсәйгә тоғро ул-ҡыҙҙар булып үҫергә ант итте.

Башҡорт ғаиләһендә Яңы йыл табыны ниндәй булырға тейеш? Яңы йыл табыны һыйҙан һығылып торорға тейеш, сөнки йылды нисек ҡаршы алаһың, ул шулай була, тигән ырымға ышанып йәшәй бит халыҡ. Әлбиттә, йәшерәк саҡта мин дә шулай уйлай инем, әммә хәҙер саҡ ҡына икенсерәк фекерҙәмен. Бөтә нәмәлә сама булыуы мөһим.

Тотороҡһоҙ, ни уйлағанын да белеп булмаған, тыштан тыныс күренһә лә, теләһә ниндәй минутта ҡорбанына ташланырға әҙер торған Юлбарыҫ, нисек кенә ажарланып, аҙау тешен күрһәтергә маташмаһын, шөкөр, уның китер мәле лә етте. Төрлөһө булды. Рәсәйҙе үҙҙәре теләгән рәүешкә бороп, үҙ шарттарын ҡуймаҡсы, ресурстарыбыҙ һәм илебеҙ яҙмышын ҡулға төшөрмәксе коллектив Көнбайышҡа ил ҡеүәтен ҡаршы ҡуйыу, Ватаныбыҙҙың үҙаллылығы һәм азатлығы хаҡына илһөйәрлек, ватанға тоғролоҡ традицияларын раҫлау өсөн кәрәк булған Махсус хәрби операция менән өлөшләтә мобилизацияны ла, ошо юлда йәндәрен фиҙа ҡылған арыҫландай улдарыбыҙ ҡайғыһын да кисерергә тура килде Юлбарыҫ йылында.

Минең ҡайным бик ҡыҙыҡ кеше ул. Ул һәр ваҡыт йылмайып, берәү әйтмешләй, ауыҙ сите менән генә көлөмһөрәп йөрөй. Ә үҙе һәр ваҡыт шат. Етмәһә, гел генә мөңгөрләп ниндәйҙер йыр көйләй. Әллә күңеле шулай моңло, әллә үҙе шулай йыр ярата, белмәҫһең уны. Ә бына уның асыуланған сағын бик һирәк күрәм. Дөрөҫөрәге, бөтөнләй күргәнем юҡ. Ә бына мин яман ныҡ асыуланам. Әйтеүе лә оят, хатта ваҡыты менән ҡысҡырып ҡуям. Ҡайһы ваҡыт кәләшкә шул хәтлем тауыш күтәрәм, хатта минең ошо баритон тауыш (әллә бас микән) ауылдың теге осонда ла ишетелә. Быны ишеткән кешеләр үҙҙәре һөйләй. Ауыл осона ишетелерлек тауыш сығарыу өсөн йәндә шул хәтлем көслө асыу, ә күкрәккә апаруҡ киңлек кәрәктер. Ә былай беҙҙең ауыл әллә ней ҙур түгел. Ваҡыты менән шыбырлап ҡына әйткән һүҙ ҙә ауылды йәшен тиҙлегендә урап сыға.

Өс аҙнаға яҡын сәйәхәттә йөрөгәндә Мир башҡаса Иоланта тураһында уйламаны. Әйтерһең, ундай кеше бөтөнләй булмаған. Һәр барған ерҙәрен ентекләп ҡараны, хәтерендә һаҡларға тырышты. Ҡайтҡас, ҡатынына, ҡыҙҙарына, колхоздағы иптәштәренә тәмләп, тәфсирләп һөйләр өсөн иҫендә ҡалдырырға тырышты. Ҡайҙа ғына булмаһын, тик бында ғына осраған сувенирҙар һатып алды, кемгәлер бүләк итер, ҡайһыларын ҡәҙерле иҫтәлек итеп, шкаф эсенә ҡуйыр. Ике көнгә Магдебург ҡалаһында туҡтаясаҡтарын белгәс, йөрәге йәнә талпынып китте. Таныш ерҙәр... Йәшлегенең бер осоро тороп ҡалған урындар... Автобуста ул гид ҡатын янына ултырҙы. Байтаҡ тыштағы тәбиғәт күренештәренә ҡарап килә биргәс, ябай ғына әйбер һорағандай әйтеп ҡуйҙы:

Күптәр Яңы йыл байрамын унан һуң башланасаҡ оҙайлы каникулдары өсөн дә ярата һәм көтөп ала. Үҙенә күрә был ял отпуск кеүек ҡабул ителә һәм ул, һис шикһеҙ, һиңә сикһеҙ бәхет тойғолары ғына бүләк итәсәк һымаҡ. Таяҡ ике осло булған кеүек, оҙайлы ялдарҙың да үҙенең нескәлектәре бар. Аҙна ахырына ял итеүҙән ҡәнәғәтлек тойғолары кисереү урынына - арыу, йәки ғаилә ағзалары менән һүҙгә килешеүҙән стресс кисереүегеҙ ҙә бар, тип иҫкәртә белгестәр. Ошолар хаҡында клиник психолог, психоаналитик Әлфиә Сәғит ҡыҙы БАЙРАМҒОЛОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Күптәр уны Башҡортостан Ҡыш бабайҙарының береһе тип белә. Үҙе әйтмешләй, бабай ҡарт булғас, республикала уны, башҡа Ҡыш бабайҙар кеүек үк, урынбаҫар итеп тәғәйенләгән. Шуға Яңы йыл етә башлаһа, ул арҡаһына бүләктәр менән тулы ҙууур тоғон аҫып, ейәнсәрен - Ҡарһылыуҙы етәкләп, балаларҙы ғына түгел, уларҙың ата-әсәһен ҡыуандырыу маршрутына сыға. Быйыл уның юлына саҡ ҡына үҙгәрештәр индереп, редакциябыҙға саҡырҙыҡ, сөнки ул беҙгә етеп килгән Ҡуян йылында тыуған. Һүҙ - Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры артисы Хәким МОРТАЗИНға.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Дах-массагеттарҙың мәҙәниәтен тулыраҡ күҙ алдына килтереү өсөн антик дәүер тарихсылары мәғлүмәттәре мөһим сығанаҡ булып тора. Массагеттарҙың тормошо һәм әхлаҡи һыҙаттары хаҡында Геродот шулай тип яҙа: "Массагеттар скифтарҙыҡына оҡшаш кейем кейә һәм шундай уҡ йәшәү рәүешен алып бара. Улар аттарҙа һәм йәйәүле стройҙа һуғыша (тегеләй ҙә, былай ҙа). Уларҙың, ғәҙәттәгесә, уҡ-һаҙаҡтары, һөңгөләре һәм һуғыш балталары бар. Уларҙа барса әйберҙәр алтындан һәм баҡырҙан. Әммә һөңгөләренең, уҡ башаҡтарының һәм һуғыш балталарының барса металл өлөштәрен баҡырҙан яһайҙар, ә баш кейемдәрен, билбауҙарын һәм бәйҙәрен алтын менән биҙәйҙәр. Шулай уҡ аттарына баҡыр панцирҙар кейҙерәләр, түшелдерек һымаҡ. Теҙгендәрен, ауыҙлыҡтарын һәм яңаҡ ҡаплағыстарын алтын менән инкрустациялайҙар... Алтын һәм баҡыр унда бик күп".

Беренсе һүҙ: "Беҙҙең йыл"

Тыуған ауылыбыҙ Буранбайҙа ара атамалары байтаҡ ҡына, әйтәйек, айыуҙар, ҡыйрауҙар, ҡыуыҡтар, иҫһеҙҙәр, һыуыҡ ҡаҙандар, байҙар, торналар. Ә бына беҙ, Үтәбайҙар - ҡуяндар!
Юҡ, ҡурҡаҡ булғастары ҡуян тип атағандар инде тип уйлай күрмәгеҙ. Ҡурҡаҡ түгелбеҙ. Шулай аталып йөрөтөлөүебеҙҙең ике аңлатмаһы бар. Тәүгеһе борон-борондан халҡыбыҙҙа йола кимәлендә нығынған һунарсылыҡ культына бәйле. Йәғни ата-бабаларыбыҙҙың һунар йәнлеге ҡуян һаналған. Беҙҙекеләр, әйтәйек, башҡаларҙың нәҫел малына һунар итә алмаған, үҙебеҙҙең йәнлеккә лә башҡаларҙы йоғондормаған. Бигерәк тә йот йылында был ҡанун изге һаналған. Һунар биләмәбеҙ хәҙерге Ҡуянтау ауылы янындағы тау булған. Нимә генә тимә, Ҡуянтау - Үтәбайҙарҙың баш ҡалаһы, урыҫтар уны Магнитогорскийға оҡшатып Зайчегорск тип атай!

Яңы йылды өй-урамдарҙы биҙәп, матур кейемдәр кейеп, изге теләктәр теләп ҡаршы алабыҙ, бөтөн хәсрәттәрҙе, борсолоуҙарҙы иҫке йылда ҡалдырырға тырышабыҙ. Яңы йыл - балаларҙың да иң көтөп алған байрамы. Улар байрамдың төп персонажы - Ҡыш бабайҙы тоҡ-тоҡ тәмле күстәнәстәре өсөн дә ярата. Биҙәлгән шыршы аҫтынан табып алынған, балалар баҡсаһында Ҡыш бабай таратҡан, беҙ эштән алып ҡайтып биргән һәм башҡа төрлө мөғжизәле ысулдар менән балаларға килеп эләккән кәнфиттәр, печеньелар, мармеладтар ҡыуаныс тыуҙыра ла ул, тик баланың сәләмәтлегенә зыян итмәһен ине, тигән ниәттән яҙам был юлдарҙы.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров Яңы йыл алдынан "Башинформ", Башҡортостан юлдаш телевидениеһы һәм "Башҡортостан" ДТРК-һы журналистары һорауҙарына яуап бирҙе. Түбәндә гәзит уҡыусыларға ҡыҫҡаса төп мәлдәр менән танышырға тәҡдим итәбеҙ.

Йылдың иң мөһим ваҡиғаһы

- Республика халҡының берләшеүе. Быға ир-егеттәребеҙҙең ил һағына баҫыуы этәргес булды, ә республика уларҙың ғаиләләренә ярҙам саралары системаһын киң йәйелдерҙе. Беҙ кешеләрҙең ниндәй икәнен аңлай башланыҡ.

Өс йылға һуҙылған, тәүҙә ҡоттарҙы осороп ябырылған тажзәхмәт сире, шунан тыныс тормошобоҙға үҙгәреш индергән махсус операция рәүешендәге һынауҙар осороноң тағы бер йылы тамамлана. Әлбиттә, яңы йылда был һынауҙар дауам итмәһен ине инде, тип теләйбеҙ ҙә ул. Ә шулай ҙа "Яҡшыға өмөтләнеп, насарына әҙер булырға кәрәк", тигән хәҡиҡәтте лә онотмайбыҙ.

М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры йәнә Нәжиб Асанбаевтың "Ҡыҙыл паша" пьесаһына мөрәжәғәт итте һәм әлегә ике тапҡыр ғына күрһәтелеп өлгөргән өр-яңы спектаклде меңдән ашыу кеше тамаша ҡылып, һоҡланыуҙарын белдерҙе.

1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы осоронда ла тыл фашист илбаҫарҙарын еңеүҙә ҙур роль уйнай. Ауыл халҡы фронтты бөтөн кәрәк-яраҡ менән тәьмин итә. Башҡорт АССР-ы хеҙмәтсәндәре, барлыҡ совет халҡы кеүек үк, Ҡыҙыл Армияны матди-техник яҡтан тәьмин итеүгә ҙур өлөш индерә. Башҡортостан Республикаһының Милли архивы фондтарында XX йөҙ йыллыҡтың иң аяуһыҙ һәм ҡанҡойғос һуғышы ваҡытында тылдағы тормошто сағылдырған документтар һәм материалдар бик күп һаҡлана.

Башҡортостандың Милли музейы боронғо дәүерҙән хәҙерге көнгә тиклем ошо төбәктең, республиканың, бында йәшәгән күп төрлө милләттәрҙең тарихын, мәҙәниәтен, тормош-көнкүрешен, ғөрөф-ғәҙәттәрен һәм кәсептәрен тулыһынса яҡтыртҡан бер үҙәк булып тора. Республиканың төп музейы шулай уҡ төрлө темаларға арналған, ҡыҙыҡлы, фәһемле һәм кәрәкле күргәҙмәләр майҙаны булараҡ та сығыш яһай. Күптән түгел Милли музейҙа биҙәү-ғәмәли сәнғәт оҫтаһы Зөлфиә Краснованың һәм башҡорт милли кейемдәрен тергеҙеүсе Флорид Вәхитовтың "Сығанаҡтарҙан бөгөнгөгә тиклем" ("От истоков к современности") тип аталған күргәҙмәһе эшләне.

Ҡайтыу

Ҡайтыр көнө ноябрь баштарында ине. Ҡара көҙҙөң һалҡын көнөндә армия сафына алынһа, өс йылын тултырып, Ҡотлоюлына ҡайтып төшкәндә ап-аҡ итеп ҡырпаҡ ҡар һалып ҡуйған ине. Аҡ донъя, аҡлыҡ-сафлыҡ... Уның ауыр уйҙары ла, бушҡа ғына көйәләнгәндәй, иреп юҡҡа сыҡты. Бәлки, һары сәсле, зәңгәр күҙле ҡыҙ булмағандыр ҙа уның тормошонда? Бәлки, ул төш кенә күргәндер, йә зәңгәр күккә төбәлеп шәмәхә күҙҙәр хаҡында хыялланып ятҡандыр? Ауылда бөтәһе лә ябай, аңлайышлы... Ябай аш-һыу, алсаҡ һөйләшеүҙәр, ҡыланмай ғына ихлас итеп йырлашып бал эсеүҙәр...

Был гүзәл зат ҡулындағы иң көслө ҡорал

"Матур ҡатын, ҡояш кеүек, бар донъяға нур сәсергә теләй", тигән бер тапҡыр һүҙле кеше. Был һүҙҙәрҙә йөҙ, буй-һын сибәрлеге тураһында ғына түгел, тәү сиратта гүзәл заттың күңел торошона бәйле ынтылышы сағылыш тапҡандыр һымаҡ. М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрынан килгән ҡунаҡтарыбыҙ - Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған, Башҡортостан һәм Татарстандың халыҡ артисы Илсөйәр Ибраһим ҡыҙы ҒӘзетдинова һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Сара Абдулхай ҡыҙы Буранбаева менән әңгәмә ҡорғанда матурлыҡ темаһы, әлбиттә, үҙәктә булды.