Халҡыбыҙҙа "Күп белһәң - тиҙ ҡартайырһың" тип әйткәндәрен ишетмәгән кеше юҡтыр. Берәй әҙәм нимә менәндер артыҡ ҡыҙыҡһына башлаһа, уға ҡарата "Һиңә уны белеү кәрәкмәй" тигән мәғәнәлә ҡулланалар был әйтемде. Икенселәр уны "Уҡырға яратмаған ялҡау кешеләрҙең һүҙе был" тип тә һанай. Үҙенең һөйләшендә бәғзе ваҡыт ошо әйтемде ҡулланған кешеләргә ҡырын ҡараусылар, уларҙың һүҙен хупламаусылар ҙа күп кенәлер…

Был аҙнала Өфөлә Полилингваль белем биреү буйынса халыҡ-ара форум булып уҙҙы. Был сара юҡҡа ғына республикала үткәрелмәй - Башҡортостанда Өфөлә, Нефтекамала, Стәрлетамаҡта, Учалыла, Сибайҙа, Мишкә районы Мишкә ауылында һәм Хәйбулла районы Аҡъяр ауылында полилингваль мәктәптәр эшләй. Бынан тыш республика буйынса полилингваль кластар ҙа байтаҡ ҡына. Дөйөм алғанда, был белем усаҡтарында 7500 уҡыусы белем ала, уларҙың 1091-е - беренсе класта уҡый.

Заманалар үҙгәрешендә лә ата-бабаларыбыҙҙың "Һәр кеше үҙенең ете быуынын, ауылының, халҡының тарихын белергә тейеш" тигән мәңгелек аманатына тоғролоғон иҫбатлағандай, һуңғы йылдарҙа боронғоларҙың алтын һүҙҙәренә таянып, йыйындар туплау изге йолаға әүерелде.

Күренекле урыҫ яҙыусыһы Лев Толстойҙың бер хикәйәһе шулай тип атала. Һамар губернаһы башҡорттарына ҡымыҙ эсеп, ял итергә килгән осорҙа шул ерҙәрҙе төйәк иткән эскерһеҙ, ябай халыҡ менән таныша был әҙип, уларҙың тормошон өйрәнә. Башҡорттар хаҡындағы иң яҡшы уй-фекерҙәрен һуңынан сағылдырған әҫәрҙәренең береһе ул. Пахом исемле бер урта хәлле крәҫтиәндең башҡорттарҙан нисек ер һатып алыуы хаҡында. Киң ялан, урмандар биләгән, өйөр-өйөр йылҡылар көткән шул халыҡтың ҡунаҡсыл һәм ғәйәт йомарт булыуы тураһында хәбәрҙар булған бер кешенең байығыу ниәте менән "башкирец"тарға килеүе һәм уның сәйәхәте нимә менән тамамланыуы бәйән ителгән хикәйәне мин бәләкәйҙән беләм. Ғәйәт ҡыҙыҡ, тормошсан был әҫәр менән беҙҙе Баймаҡ интернат мәктәбендә башҡорт теле уҡытыусыһы Ғарифә Мораҙый ҡыҙы кластан тыш уҡыу дәресендә таныштырғайны.

Ғилмишәрифте атҡа атланған көйө күргеләре килде. Уны фотоға төшөрҙөләр. Китәһе көнө йөҙөнә: "С этой боевой шашкой отважный кавалерист Яуымбаев с боями прошел от Сталинграда до Бранденбурга", - тип яҙылған, суҡлы ебәк эфеслы ялтлап торған өр-яңы ҡылыс тапшырҙылар. Эскадрон командиры, ҡыҫҡа ғына телмәр һөйләп, полк командованиеһының иҫтәлекле яҙыуын уҡығас, Ғилмишәрифтең тамам күңеле тулды, йәнә күҙенә йәш эркелде.

Яҙмышты һайлап, үҙгәртеп буламы икән? Кемдер берәү, уйлап та тормайынса, була, тиер. Кемдер өндәшмәҫ. Юҡ, булмай, тип, моңһоу ғына әйтеүселәр ҙә табылыр. Ә бит Әҙәм балалары күберәген, маңлайға яҙылғанды күрербеҙ, ти. Минеңсә, үҙгәртеп үк булмаһа ла, өлөшкә төшкәнде яҡтыртып, нурландырып, матур эшләп, йәшәп булалыр. Бына, мәҫәлән, һин һөнәрең буйынса театр актеры булып эшләйһең. Был яҙмышмы, әллә һинең ирекле һайлауыңмы? Һәр минуты, секунды маңлайыңа яҙылғанмы, әллә һин үҙең хужамы ваҡиғалар барышына? Һөнәрҙе үҙем һайланым, тиһеңдер ҙә ул, ә, бәлки, тәҡдирең шулайҙыр? Сибай дәүләт башҡорт драма театрының мэтрҙары, башҡаларға өлгө булған әйҙәүсе сәхнә оҫталары, Башҡортостандың халыҡ, Рәсәйҙең атҡаҙанған артисы Риф Ғәли улы СӘЙФУЛЛИН һәм Башҡортостандың халыҡ артисы Зифа Ғаяз ҡыҙы БАЯЗИТОВА менән һөйләшкәндә ниңәлер яҙмыш төшөнсәһе нығыраҡ борсоно. Улар ғүмерҙәренең ярты быуатын тик бер генә, тыуған өйҙәрендәй күргән Сибай драма театрына арнағандар. Яҙмышмы был? Әллә? Әңгәмәне һорауһыҙ-ниһеҙ артистарҙың тормошо, яҙмышы, һайлаған һөнәрҙәренә тоғролоғо тураһындағы монолог рәүешендә тәҡдим итәбеҙ:

Санкт-Петербург университетының ғалим-лихенологтары (мүктәрҙе өйрәнеүсе белгестәр), йәй айҙарында Башҡортостанға экспедицияға килеп, Турахан һәм Хөсәйенбәк кәшәнәләрендә үҫкән мүктәрҙе (лишайниктарҙы) өйрәнде.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Бишенсе бүлек. Көньяҡ Урал IV - VIII быуаттарҙа

III - IV быуаттарҙа Көньяҡ Урал далаларындағы тарихи шарттар

Әлеге ваҡытта яҡынса II - IV быуаттарға ҡараған бер нисә тиҫтә ҡурған билдәле. Территориаль яҡтан улар Көньяҡ Уралға ҡарай (Урал аръяғын да индереп). Улар ҙурҙарҙан түгел, диаметрҙары 10 - 15 метрҙан артыҡ түгел, бейеклеге - 0,5 м. Ер өйөмдәре башлыса тупраҡтан, ҡәберҙәре тәрән, әммә формалары буйынса күп төрлөләр. Улар араһында төбөнән 30 - 50 см бейеклектә ҡәберҙең аҫҡы яғын ҡыҫҡа таҡталар менән ябыу өсөн баҫҡыслылары (киртләслеләре), оҙон стенаһы буйында квадрат йәиһә ябай оҙонса ҡыуышлылары бар.

26-27 октябрҙә баш ҡалабыҙҙа Полилингваль белем биреү халыҡ-ара форумы уҙғарыласаҡ. Унда Рәсәйҙең барлыҡ төбәктәренән һәм күрше сит илдәрҙән полилингваль белем биреү өлкәһендә эшләгән мәғариф хеҙмәткәрҙәре ғалимдар, директорҙар, уҡытыусылар, мәктәпкә тиклем белем биреү учреждениелары белгестәре йыйыласаҡ. Форум һәм ил мәғарифындағы яңы төр белем биреү учреждениеларының эшмәкәрлеге тураһында 2-се "СМАРТ" республика полилингваль күп профилле гимназия директоры Наил ӘМИНЕВ менән әңгәмәләштек.

Һүҙҙе тәүҙә Өфөлә уҙғарыласаҡ сара тураһында башлайыҡ: ул ниндәй маҡсаттарҙа ойошторола?

Һәр заманда ил-йортҡа ауырлыҡ ишерелгәндә йә ниндәйҙер ҡатмарлы мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк булғанда майҙанға зыялылар сыҡҡан. Уларҙың аҡылы, ялҡынлы телмәре яуға күтәргән, урынһыҙ сәбәләнеүҙәрҙән төңөлдөргән, ярһыуҙарҙы баҫҡан йә тоҡандырған. Бөгөнгө еңел булмаған осорҙа замандаш зыялыларҙың үҙ халҡына әйтер һүҙе ниндәй булыр?

Бына бит донъя хәлдәре ниндәй көтөлмәгән боролош ала. Рәсәйҙе ташлап, Израилгә күсеп киткәндәр ни эшләр хәҙер?

Эйе, ҡарттарҙы беҙҙә яратмайҙар: үкенескә, бының трагизмын, бөтөн яҡтан да ҡотолғоһоҙлоғон үҙең өлкәнәйгәс кенә аңлайһың... Ә йәш саҡта бер заман ундай көн килерен белгән хәлдә лә, бик иҫең китмәй: эшләйһең, донъя көтәһең, балалар үҫтерәһең - ҡыҫҡаһы, ҡартайырға һис ашыҡмайһың, дөрөҫөрәге, был хаҡта уйланырға ваҡытың да, теләгең дә юҡ. Һәм был дөрөҫ тә, сөнки ул тәбиғәт тарафынан кешегә бирелгән һаҡланыу инстинкты, үҙенә күрә страховка, сөнки, әгәр йәштәр ҡартлығын уйлап, бойоғоп ултырһа, донъяһын кем көтөр, үҙенә алмашты кем үҫтерер?

Ҡағыҙға баҫылған гәзит күп быуаттарҙы үҙ эсенә алған тарихҡа эйә. Нәҡ улар ярҙамында кеше яңылыҡтарҙы белгән һәм башҡа мәғлүмәт менән танышҡан. Бөгөнгө көндә лә, тормошобоҙҙа электрон сығанаҡтар күп урынды алһа ла, аҡҡа ҡара менән яҙылған гәзит һәм журналдар көнүҙәклеген юғалтмай. Республикабыҙҙа ла бихисап ваҡытлы матбуғат баҫмалары донъя күрә. Уларҙың һәр ҡайһыныһы үҙ урынында кәрәкле һәм һәр береһе үҙ уҡыусыһын күптән тапҡан. Ошо күптөрлөлөк араһында ла башҡаларҙан айырылып торған гәзит бар - ул минең яратҡан баҫмам "Киске Өфө".

Спектакль бер көндә тыумай. Иң тәүҙә пьеса кәрәк, артабан ролдәр бүленә, репетициялар башлана, декорация, костюмдар һәм башҡаһы. Тәү ҡарамаҡҡа ваҡ тойолған һәр деталь мөһим. Әле Арыҫлан Мөбәрәков исемендәге Сибай дәүләт башҡорт драма театры ошондай хәстәр менән йәшәй. Билдәле режиссер Илсур Юлай улы ҠАҘАҠБАЕВ Анна Батуринаның "Фронтовичка" пьесаһы буйынса спектакль әҙерләй. Эш барышы тураһында һорашып, уға мөрәжәғәт иттек:

Ошо көндәрҙә Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһының Ҙур залында республика филармониялары фестивале булып уҙҙы. Учалы, Сибай, Нефтекама, Стәрлетамаҡ һәм Өфө ҡалаларының талантлы артистары ошо фестиваль сиктәрендә һуңғы осорҙа йыр-бейеү сәнғәтендә өлгәшкән ҡаҙаныштарын Өфө тамашасалары иғтибарына тәҡдим итте.

Быйыл йәй республика район һәм ҡалаларында кеше араһына сыҡҡан айыуҙар шул тиклем күп булды, уларҙың хатта Өфө урамдарында йөрөп ятыуына ла хәҙер бер кем дә аптырамай, буғай. Социаль селтәрҙәрҙә урман хужаһын видеоға төшөргән роликтарҙың да ниндәйе генә юҡ. Һәм был хәл Башҡортостанда ғына түгел, тотош Рәсәй буйлап күҙәтелә.

Бик ҡыҙыҡ заманда йәшәйбеҙ. Хәҙер юҡ ҡына нәмәне лә ҙур яңылыҡ итеп һөйләргә, хатта ошо рәүешле аҡса эшләргә була. Мәҫәлән, үтә модалы юрғандар бар икән. Эсенә ҡарабойҙай орлоғо ҡабығы, быяла шарҙар, полипропилен гранулалар, тоҙ, кремний диоксиды һалып ауырайтылған юрғандарҙың хаҡы уртаса 10-12 мең, 25 меңгә еткәндәре лә бар. Был ауыр юрғандар йоҡоно яҡшырта икән. Ошо урында өләсәйҙәрегеҙҙең үҙ ҡулдары менән эшләгән һырылған юрғандары иҫегеҙгә төшмәнеме?

Әҙәм балаһы ауырлыҡ килгәндә Аллаһы Тәғәләгә мөрәжәғәт итеп, ярлыҡау һорай, яҡлау эҙләй. Махсус хәрби операциялағы ир-егеттәр ҙә рухи терәккә, йылы һүҙгә, күңелдәрендә ҡайнаған борсоулы һорауҙарына яуап табыуға мохтаж икәнен яҡшы аңлайбыҙ. Ошоно аңлаған өсөн дә Мәләүездән Рәфис САФИН Махсус хәрби операция зонаһына ирекмән булараҡ юлланып, унда ике ай самаһы йөрөп ҡайта. Уның менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Өс аҙнанан һуң төрлө ыҙалар сигеп, әллә нисә төрлө кордондар аша үтеп, үҙенең кавалерия полкын эҙләп йонсоуҙан үлер сиккә еткән Ғилмишәриф тураһында икенсе приказ сыҡты. "Рядового Яуымбаева Гилмишарифа полагать с 27 апреля 1943 г. прибывшим в часть по излечении после ранения из госпиталя, поставить на все виды довольствия и откомандировать в распоряжение командира первого эскадрона". Бер нисә аҙнанан һуң сафҡа теҙелгән атлы полк алдында Әүхәҙиенә атланған Ғилмишәрифкә "...ҡыйыу эш итеүе менән бөтә эскадронды үҙ артынан әйҙәгәне һәм ошо бойҙа ҙур батырлыҡ күрһәтеп, ике фашисты дөмөктөргәне өсөн" "Ҡыҙыл Йондоҙ" ордены тапшырҙылар.

Сикәләренә, танау тирәләренә сыҡҡан һәр төрлө һытҡылар (прыщ, угорь) һәм сиҡандар (чирей) кемдәрҙе генә борсомай икән! Гормональ үҙгәрештәр арҡаһында барлыҡҡа килгән бындай һытҡылар башлыса йәш үҫмерҙәрҙе хафаға һала.