Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Дах-сак-массагет ҡәбиләләренең йәшәү рәүеше һәм мәҙәниәте

Көньяҡ Урал халыҡтарының яҙма сығанаҡтар аша билдәле булған ҡатмарлы составы археология ҡомартҡыларында аныҡ сағылыш таба. Диаметры 20-50 м, бейеклеге 0,5 метрҙан 2-6 метрға еткән ер ҡурғандар ҡомартҡылар араһында иң күп һанлы төркөмдө тәшкил итә. Көньяҡ Уралда, урманлы дала райондары менән ҡуша алғанда, ошондай ҡурғандар киң таралыу тапҡан. Бында байтаҡ ҡына йылға атамаларында Ыҡ (Даик) һүҙе булыуын иҫәпкә алғанда, ошо бик киң таралған ҡурғандар тибының дахтарҙан (дай, даих) ҡалғанлығы хаҡында фараз итеп була.

Өфөнөң Совет майҙанында Салауат Юлаев исемендәге өсөнсө ирекле башҡорт батальонын оҙатыу тантанаһы уҙҙы. Батальон хәрби бүлексәләр ветерандары башланғысы менән ойошторолдо. Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров был идеяны хупланы. Батальон айырым хәрби берәмек булараҡ Рәсәй гвардияһы составына инде.

Берәй кеше хәмер менән ағыуланып, һәләк булып ҡала икән, "ул бахмурҙан үлде" тип әйтеү ғәҙәткә ингән. Әммә "араҡы эсеп үлде" тиеүселәр һирәк. Йәнәһе лә, хәмер эсеү - ифрат та ғәҙәти хәл, тик самалап эсеү генә кәрәк, ә артығыраҡ еффәрҙең икән, "бахмур" яһау зарур… Бына шулай, үкенескә, күптәрҙең әле булһа араҡыға тел тейҙергеһе килмәүе һиҙелә. "Саманан тыш артыҡ эсеү" тигән төшөнсәне лә лөғәтебеҙгә индереп алғанбыҙ, йәмәғәт. Әйтерһең дә, шул шайтан эсемлегенең ниндәйҙер бер аныҡ дозаһы бар.

"Киске Өфө" гәзитен күптән алдырам. Бер һүҙен дә ҡалдырмай уҡыйым, күршеләргә һөйләйем. Бәхәстәр, әңгәмәләр, диалогтар оҡшай. Бәхәстәрҙе ҡурҡмай, тартынмай бирергә кәрәк, тием. Ул уҡыусыларҙы әүҙемләштерә.

Яратҡан гәзитем "Киске Өфө"нө 20 йыллыҡ матур юбилейы менән ҡотлайым, тип ҡулға ҡәләм алдым да, уның айырым баҫма булып сығасаҡ тигәнен тәүгә ишеткәнемде иҫкә төшөрөп, ныҡ тулҡынланыу кисереп ултырам. Ул ваҡыт уйҙарыбыҙҙы аныҡ итеп, ҡурҡмай уҡыусыға еткереү, гәзит уҡыусының уйҙары менән тап килерлек фекерҙәр яҙыу осоро ине. Яңы гәзит бына тап шулай тура, аҡыллы һүҙле булып, беҙ өмөт иткәндән дә яҡшыраҡ булып сыҡты, шөкөр.

Күптән түгел Өфөлә "Башҡортостан" дәүләт концерт залында йылдың иң сағыу тамашаларының береһе - "Байыҡ" бейеү конкурсының 15 йыллыҡ юбилей гала-концерты үтте. Ысын мәғәнәһендә рух байрамы булды ул! Халҡыбыҙҙың яугирлығы ла, саялығы, шаянлығы ла, һүнмәҫ дәрте лә сағылды бейеүҙәребеҙҙә.

Беҙгә, журналистарға, йыш ҡына гәзит уҡыусыларыбыҙға төрлө ярҙам күрһәтергә тура килә. Юрист та булабыҙ ҡайһы ваҡыт, психолог та. Ҡайһы берәүҙәре ниндәй ҙә булһа мәсьәләне хәл итеүҙе үтенә, икенселәре һеҙгә ҡыҙыҡлы тема булыр, тип, үҙе тарыған ғәжәп ваҡиға, әкәмәт хәл тураһында бәйән итеп, шул уҡ ваҡытта проблема күтәрә, ҡайғы-хәсрәте менән уртаҡлаша. Өсөнсөләр редакцияға күңелен бушатырға килә. Билдәле инде, күптәр ғәҙеллек, дөрөҫлөк эҙләп мөрәжәғәт итә. Улар йәшәйешебеҙҙең төрлө өлкәһенә ҡағыла. Кемдер ғаилә, күрше, хеҙмәттәштәре мөнәсәбәттәрендә хәҡиҡәт эҙләй, икенселәр власть эшмәкәрлеге, ҡабул ителгән закондарҙың кешелек ҡанундарына тура килмәүе менән риза түгел. Телефондан да шылтыраталар, хат менән дә мөрәжәғәт итәләр.

Беҙҙең бала саҡ һуғыштан һуңғы яңы аяҡҡа баҫып килгән осорға тура килде. Ҡартатайҙар һуғышта ятып ҡалған, өләсәйҙәр тол, әсәйҙәр етем. Яңы-яңы һуғыш тамамланып, әҙәмдең тамағы икмәккә туйыр-туймаҫ ҡына саҡта ла әле донъя ауырлығы төшмәгән ҡатын-ҡыҙ иңенән, уларҙы йыйып, урман ҡырҡырға оҙатҡандар. Әсәйҙәргә ошо яҙмыш та яҙған...

Мир был уйҙарынан тулҡынланып китә, йөрәге ашҡынып дөпөлдәп тибергә керешә... Тальяны көтә, әсәһе, бәлки, Мөғлифә лә көтә торғандыр. Ниндәй икән ул хәҙер? Район үҙәгендә һатыусыға уҡып йөрөйөм тип яҙғайны бер хатында, ҙур ерҙә үҙгәргәндер, матур итеп кейенә башлағандыр, еткән ҡыҙ булғандыр инде... Ә Иоланта-Миләүшә? Ул ни эшләр икән? Сентябрь уртаһынан ул Магдебургта белем эстәй башланы, әммә аҙна һайын тыуған йортона ҡайтып йөрөй. Мир Коссмандарға ярҙамға бармаған булһа, йүгереп гарнизон янына килеп етә, теге ярыҡ буйында көнө буйы көтөп ултыра. Ҡыҙ ҙа ҡапыл үҙгәрҙе: буйға тартылды, сәстәрен дә ҡыҫҡа ғына итеп киҫтерҙе, битенә, күҙҙәренә буяҡ һөртөп, иренен ҡыҙартып ала. Мөләйем генә үҙе.

15-20 йыллап элек Матбуғат йортонда эшләүселәр гәзит сыҡҡан көндәрҙә арҡаһына биштәрен аҫҡан олпат кәүҙәле ағайҙың редакцияларға ҡояштай балҡып килеп ингәнен күрә торғайны. Революция урамындағы "Киске Өфө" гәзите редакцияһына ла шулай килеп инә ине ҡояш-ағай. Килеп инә лә, яңы ғына сыҡҡан гәзит һандарын күмәртәләп һатып алып, нурын ҡалдырып сығып та китә. Таң менән шулай электричкала баш ҡалаға килеп, матбуғат баҫмаларын йыйып, кемдәргәлер үҙе яҙған мәҡәләләрҙе лә ҡалдырып китеүсе кеше - ул Белорет районының Манышты ауылы мәктәбе директоры Миһранов Нурулла Мөхөтдин улы ине.
Баҡтиһәң, ул Өфөлә уҡыған ул-ҡыҙҙарына ошо рәүешле ауыл күстәнәсе менән бергә башҡортса баҫмаларҙы ла алып барып ҡыуандырған булған икән. Ул бынамын тигән дүрт уланды, өс ҡыҙҙы тәрбиәләгән ҡаһарман атай, бының өсөн "Атай ҡаһарманлығы" тигән йәмәғәт наградаһына лайыҡ. Ҡаһарман атайҙың тырышлығы бушҡа китмәгәнен, уларҙан итәғәтлек, милли рух урғылып торғанын уның улдары менән ҡорған әңгәмәлә тойорһоғоҙ. Әңгәмәне аталары башлап ебәрер ҙә, Рөстәм, Нәзир, Раян улдары күтәреп алыр. Ҡайҙа кемгә уҡыуҙарын, хәҙер ҡайҙа кем булып эшләүҙәрен уларҙың үҙҙәренән белешәйек.

Октябрь революцияһы урамында барған ҡаҙыныу эштәре барышында 18-19-сы быуатҡа ҡараған ҡомартҡылар табылған. Эштәрҙе М.Аҡмулла исемендәге БДПУ-ның Тарих, хоҡуҡ һәм социаль-гуманитар белем биреү институты педагогтары, студенттары һәм аспиранттары алып барған.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Ошо турала археологияла байтаҡ ҡына бәхәсһеҙ дәлилдәр бар. Мәҫәлән, иртә тимер быуатында ла Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйына Көньяҡ Урал баҡыры күпләп килтерелә.

Башҡортостан халҡы дәррәү билдәләгән матур байрамдарыбыҙ бихисап. Шулар араһында 2015 йылдан йәмәғәтселек көстәре менән ойошторола килеп, 2019 йылда Башҡортостан Башлығы Радий Хәбировтың Указына ярашлы рәсми билдәләнгән Башҡорт теле көнө лә бар. Был әһәмиәтле дата 14 декабргә, башҡорт халҡының бөйөк уланы, шағир-мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулланың тыуған көнөнә тура килә һәм йыл да төрлө ярыштар, шиғри флешмобтар, кисәләр, осрашыуҙар, түңәрәк ҡорҙар, сағыу саралар ярҙамында олоһон да, йәшен дә берләштерә. Быйыл да тап шулай булды.

15 декабрҙә Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтайҙың 49-сы ултырышы сиктәрендә парламентарийҙарға сираттағы Мөрәжәғәтнамә менән сығыш яһаны.

Һуңғы осор әле социаль селтәрҙәрҙә, әле гәзит биттәрендә коррупция һәм ришүәтселектә ғәйепләнеп ҡулға алыныусы төрлө дәрәжә чиновниктар хаҡында хәбәрҙәр йышайҙы. Бының берәй ғилләһе бармы, әллә сираттағы кампанияларҙың береһенә старт бирелдеме?

Иҫәпләүҙәр буйынса, донъяла яҡынса 200 меңдән ашыу спорт төрө бар һәм белгестәр әйтеүенсә, был һан көн һайын тиерлек арта бара. Спорттың шахбокс спорт төрө улар араһында сағыштырмаса "йәш" булһа ла, спорт яратыусылар араһында ул киң билдәлелек яулаған. Шахмат һәм бокс кеүек ике төрлө спортты үҙенә берләштергән шахбокс буйынса рәсми ярыштар 2003 йылдан уҙғарыла. Яңыраҡ Төркиәнең Алания ҡалаһында шахбоксты үҙ итеүсе спортсылар араһында Донъя чемпионаты үтте. Ғафури районы Ҡауарҙы ауылы егете Илсур ИСХАҠОВ чемпионатта мәртәбәле исем - Шахбокс буйынса Донъя чемпионы исемен яуланы. Һүҙ - чемпионға.

14 декабрҙә, Башҡорт теле көнөндә, М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрында бөйөк башҡорт шағиры һәм мәғрифәтсеһе Мифтахетдин Аҡмулла тураһындағы спектаклдең премьераһы көтөлә. Уның режиссеры Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Ш. Бабич исемендәге дәүләт йәштәр премияһы лауреаты Рөстәм Хәкимов. Ә билдәле драматург, сценарист, Башҡортостан Кинематографистары берлеге рәйесе, яҙыусы, С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Зөһрә Бураҡаева - пьеса авторы. Әңгәмәбеҙ - уның менән.

Беҙҙең Учалы районы ағинәйҙәре үҙҙәренең дәрте, энтузиазмы, ойошторған саралары менән аптыратыуҙан, һоҡландырыуҙан туҡтамай. "Көҙгө ҡатыҡ" байрамы ойоштороп, һыйыр ағынан әллә күпме ризык әҙерләп була икәнен, башҡорттоң борон-борондан бынамын тигән туҡланыу рәүеше барлығын раҫлаусылар - улар. Онотола башлаған ер-һыу атамалары тураһындағы хәтерҙе сүпләп йыйып, хәҙер инде бер китаплыҡ итеп туплаусылар - улар. Аяҡ аҫтыбыҙҙа үҫкән дарыу үләндәре белгестәрен, халыҡ дауалары менән шөғөлләнеүселәрҙе йыйып, ата-бабаларҙың халыҡ медицинаһы серҙәрен иҫкә төшөрөүселәр - улар. Башҡорт ҡатын-ҡыҙының ҡорама ҡорау тигән кәсебен тергеҙеүселәр ҙә - улар. Учалы районында йәшәүсе табын ырыуы башҡорттарының милли кейемдәрен, милли биҙәүестәрен тергеҙеү менән дә иң әүҙем шөғөлләнеүселәр - улар. Һанай китһәң, ағинәйҙәр эшләмәгән, улар ҡатнашмаған берәй сара бармы икән беҙҙең төбәктә?

Шағирә Миңлегөл Хисамова мәктәп йылдарында уҡ ижад итә башлай. Шиғриәте ихлас, улар күңелдә тыуа, шунда йәшәй, кәрәк саҡта ҡағыҙға төшә. Бына шулай ижад итә Миңлегөл Сәлимйән ҡыҙы. Уның хистәр менән тулышҡан лирик шиғриәтен үҙ итеүселәр бихисап. Ысынлап та, Миңлегөл Сәлимйән ҡыҙының шиғырҙарын уҡып, күңел дауаһы ла, йыуанысы ла табырға була. Был юлы өс һорауыбыҙҙы уға төбәнек.

Шулай ҙа Юрген ҡарттың ярҙам итергә саҡырыуынан, командирҙар рөхсәт иткәс, баш тарта алманы өлкән сержант Зиннәтуллин. Бесән мәлендә үҙенең отделениеһынан эш мәнеһе белгән бер нисә һалдатын алып барып, күбәләшеп бирҙеләр. Хәйер, етеш йәшәгән ҡарттың аттары ла, иген-бесән эшләрлек ҡорамалдары ла етерлек. Аттарын ҡушарлап егеп, игенде лә үҙе саба, үҙе тырмата, игенен үҙе һуға, елгәрә. Әлбиттә, бер үҙе түгел, сезонлы эшкә кешеләр яллай. Уларҙа өмә менән, бушҡа ғына ярҙам итешеү юҡ икән. Ә һалдаттар, беләктәрендә көстәре ташып торған өрлөктәй егеттәр, ауыл эшен, колхоз-совхоздарҙа үткән бесән өмәләрен һағынған йәштәр, емертеп эшләнеләр, туғай һайт-һайтлап ҡысҡырған тауыштан гөрләп торҙо.