Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Ошондайыраҡ кире ҡараштарҙы күҙ уңында тотоп, китабыбыҙҙың 1994 йылғы вариантында Арҡайым кеүек тораҡтарҙың планировкаһы буйынса Хорезм һәм Бактрияның ҡала-ҡәлғәләрен хәтерләтеүе хаҡындағы фекеребеҙҙе белдергән инек. Ул саҡта беҙ Афғанстандың төньяғындағы, Арҡайым кеүек үк, түңәрәк планировкалы Дашлы-3 тип аталған күренекле Бактрия ҡалаһын иҫкә алғайныҡ: цитадель терәк башнялары булған ике рәт стена менән уратып алынған, ә уның тирәләй тағы ла ике ҡәлғә стеналары төҙөлөп, улар барлыҡҡа килтергән арауыҡты тулыһынса торлаҡ һәм хужалыҡ ҡоролмалары биләгән.

Бер ваҡыт Аллаһы Тәғәләгә бер ҡатын килгән. Арҡаһындағы ауыр тоҡто саҡ-саҡ күтәреп тора икән үҙе.
- Арыныңмы, һылыу? - тип борсолоуын белдергән Аллаһ. - Тоғоңдо төшөрөп тор, бер аҙ ултырып ял ит.

Ошо көндәрҙә Рәсәй Дәүләт Думаһына традицион булмаған енси мөнәсәбәттәрҙе киң матбуғат сараларында, интернетта, рекламала, әҙәбиәттә һәм кинола пропагандалау һәм аҡлауҙы тыйыу хаҡындағы закон проекты индерелде. Тәү ҡарауға беҙҙең ижтимағи мөхит өсөн бер ни тиклем сәйерерәк тойолған проблема ни өсөн уны дәүләтебеҙҙә закон ҡабул итеү юлы менән хәл итеү кимәленә күтәрелде һуң?

"Киске Өфө" гәзитен даими рәүештә яҙҙырып, уҡып барам, бик оҡшай. Халҡыбыҙ тарихы, туған тел мәсьәләләре, күп балалы өлгөлө башҡорт ғаиләләре, билдәле шәхестәр, заман башҡорттары хаҡындағы мәҡәләләр бик фәһемле һәм ундай материалдарҙы башҡа мәғлүмәт сығанаҡтарынан табыуы ауыр, сөнки күп гәзиттәр ваҡ-төйәк хәбәрҙәр, ниндәйҙер ғәҙәттән тыш ғибрәтле, сенсацион хәлдәр хаҡында яҙырға әүәҫләнде, ә ҡайһы бер баҫмалар күбеһенсә бигерәк ҡоро тел менән яҙылған рәсми әйберҙәрҙән тора.

Республикабыҙҙың баш ҡалаһы миңә үҙенең матурлығы, йәшеллеге, үҙенә генә хас булған ығы-зығыһы, мәшәҡәттәре һәм йәшәйеше менән оҡшай. Көн һайын иртән эшкә ашыҡҡан һәм кисен өйҙәренә табан юлланған кешеләр ағымы күңелемә яҡын. Уҡыу мәле етеп, балалар мәктәпкә, студенттар уҡыу йорттарына йөрөй башлағас, Өфөнөң ҙур икәнлеге айырыуса күҙгә салынды.

Хәҙерге заман театры һәм уның тамашасыһы ниндәй, йәки улар бер-береһенең һулышын тоямы? Нәҡ шул һорауға яуап эҙләнеләр ошо көндәрҙә Өфөлә үткәрелгән "Замандаш" театраль белем биреү майҙансығы сиктәрендә ойошторолған саралар барышында. Драматургия өлкәһендә яңы исемдәр асыуға, театр әһелдәре менән тығыҙ бәйләнештәр булдырырға ярҙам итеүгә һәм, әлбиттә, тәжрибә уртаҡлашыуға, ижади үҫеш йүнәлеше биреүгә ҡоролған был әһәмиәтле майҙансыҡ дүрт көн дауам итте.

Йәшәйештә бер ҡандан яралмаған, әммә йәндәре, күңелдәре береккәндәр, уй-хыялдары тап килгәндәр була. Яҡын күргән, үҙ иткән, иң терәгән ике ағайым булды. Рауил Бикбаев һәм Зиннур Йәрмөхәмәтов. Икеһе лә милләтебеҙ ғорурлығы, дәүер шәхестәре, ҙур кешеләр. Уҙамандар, ил ағаһы икәнлектәре минең өсөн оло ҡыуаныс ине, мәгәр уларҙы иң әүәл күңел тартҡан кеше, яҡын ағайҙар булараҡ ҡабул иттем. Һис ҡасан бөйөклөктәренән бейеклек, юғары, танылған абруйҙарынан үҙемә файҙа, ҡулай мәлдә арттарына йәшенерлек ышыҡ эҙләмәнем.

Билдәле шағирә, драматург, тәржемәсе һәм журналист Лилиә Һаҡмар студент йылдарынан әүҙем ижад итте һәм ошоға тиклем ижадтан айырылғаны юҡ. Әҙибә төрлө темаға берҙәй еңел яҙа, ниндәй эшкә тотонһа ла аҙағына тиклем алып барып еткерә. Үҙенең шиғриәте аша уҡыусыға кеше күңеле менән ҡуша Йыһан киңлеген дә асып күрһәтеүгә өлгәшә һәм уҡыусыһын юғарылыҡҡа әйҙәй. Шул уҡ ваҡытта Лилиәнең ватансылыҡ хисе ижадының алтын ебе булып һуҙыла. Шуғалыр ҙа, тыуған ергә булған һөйөүе йыр булып та башҡаларҙың йөрәгенә үтеп инә. Лилиә Һаҡмарға - өс һорау.

Әрмеләрҙә йөрөп сәс еткерҙем...

Шверин - немецтар күҙлегенән ҡарағанда бәләкәй, ә беҙҙең һалдаттар өсөн бик ҙур ҡала. Үҙҙәренең ауылынан йә район үҙәгенән ары китмәгән малай-шалай өсөн бигерәк тә күркәм ер. Уларҙың гарнизоны ҡаланан алыҫ түгел урман араһында, оло юлға яҡын ғына урынлашҡан. Күбеһенсә имән, ҡарағай, шыршы үҫкән урмандар, юл ситтәрендә хужаһыҙ үҫеп, мул уңыш биргән алмағастар менән грушалар, тип-тигеҙ юлдар, тап-таҙа урамдар ауыл батҡағынан яңы сыҡҡан Мир кеүек һалдаттарға иҫ киткес тәьҫир итте.

Бөгөн был иң көнүҙәк тема: патриотлыҡ, йәғни беҙ уны хәҙер башҡортсаға ауҙарып, илһөйәрлек, тибеҙ. Был тема телдән төшкәне лә булманы, әлбиттә. Ә шулай ҙа ул быйыл бөтөн етдилегендә, бөтөн асылында күтәрелә: яңы дәүерҙә, яңы шарттарҙа ватандаштарҙың ошо сифаты - патриотлығы илгә янаған ҡурҡынысҡа ҡаршы торорға тейеш икәне ҡапыл иҫебеҙгә төшөп, ойой яҙған аңды уятҡандай булды. Гәзитебеҙҙәге күп материалдар, сығыштар ошо илһөйәрлек темаһы менән һуғарылған булһа ла, беҙ артабан да ул хаҡтағы һүҙҙе һыҙыҡ аҫтына алып ҡуйыртмаҡсыбыҙ. Әлегә һорауҙарыбыҙҙы Учалы районында йәшәп ижад итеүсе зыялы, илһөйәр шағирәбеҙ Наилә ХӘМБӘЛИЕВАға юлланыҡ. Ошондай уҡ һорауҙар өҫтөндә башҡа авторҙарыбыҙ һәм уҡыусыларыбыҙ ҙа уйланып, яуаптарын яҙып ебәрә ала. Әйҙәгеҙ, фекер алышайыҡ әле.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Андронов ҡәбиләләре ҡәберҙәрендә тотош кеше һөлдәһе урынына уның айырым өлөштәре генә: баш һөйәге, башһыҙ һөлдәләр, кәүҙәһенең яртыһы табылыуы осраҡтары бик күп. Бындай өлөшләтә ерләүҙе, үлгән кешенең мәйетен ер өҫтөндә ҡалдырып, уның һөйәктәрен таҙартыу йолаһы һөҙөмтәһе итеп ҡарауға ныҡлы ерлек бар. Үлгән кешенең ижтимағи хәленә (көслө, бай булыуы һ.б.) ҡарап, ырыуҙаштары уның һөйәктәренең төрлө магик сифаттарға эйә булыуына инанған, һәм улар үҙенсәлекле талисман ролен үтәгән, амулет, йәғни бетеү итеп тотолған. Бындай осраҡта кеше һөйәктәре эргәлә ҡалдырылған, бер ни тиклем ваҡыттар уҙғас, уларҙы ерләүҙәре лә мөмкин булған. Мәйеттән тороп ҡалған һөйәктәрҙе айырымлап, өлөшләтә ерләү абашев һәм бура мәҙәниәте ҡәбиләләре ҡәберлектәре өсөн ғәҙәти күренеш була; үрҙәрәк билдәләп үтелгәнсә, ям мәҙәниәтендә лә ошондай уҡ ерләү йолаһы күпләп күҙәтелә. Бынан инде ошондай һығымта яһап була: энеолит һәм бронза эпохаларында Көньяҡ Урал һәм уға сиктәш территорияларҙа йәшәгән халыҡтарҙың дини ҡараштары уртаҡ нигеҙҙә формалашҡан.

Балаларҙың электрон сигареттар менән мауығыуы нимәгә килтереүе ихтимал? Вейптар, электрон сигареттар, айкостар күптән түгел модаға инде. Күптәр уларҙы бөтөн урындарҙа ла, хатта бинала ла көйрәтеүе уңайлы булған өсөн һатып ала.

Ниһайәт, көс йыйҙыҡ, оборонанан һөжүмгә күсергә тырышабыҙ. Ҡаланы ҡамауға алдыҡ тиерлек. Беҙҙең диверсион разведка төркөмө дошман тылына үтеп кереп, уның оборонаһының "тишек" урындарын ҡапшарға кереште. Бер төркөм икенсеһен алмаштыра - ял итеү, ашау, һуғыш кәрәк-яраҡтары туплау мөмкинлеге бирә.

Һуңғы йылдарҙа, һүҙ ҙә юҡ, баш ҡалабыҙ Өфөлә бында йәшәгәндәр һәм ҡунаҡҡа килгәндәр өсөн уңайлыҡтар булдырыу, ял итеү һәм спорт менән шөғөлләнеү өсөн шарттар тыуҙырыуға ҙур иғтибар бирелә. Бигерәк тә ҡала парктарын заманға ярашлы үҙгәртеп ҡороу, буш ятҡан урындарҙа скверҙар төҙөү, "Башҡортостан ихаталары" проектын дауам итеү, спорт майҙансыҡтары эшләп йыһазландырыу, Башҡортостаныбыҙҙың билдәле шәхестәренә һәйкәлдәр асыу һәм башҡа төҙөкләндереү саралары ҡала йөҙөн нурландырып, йәнләндереп ебәрҙе.

"Киске Өфө"бөҙгә 20 йыл да булып киткән икән! Тәү ҡарашҡа әҙ тойолған кеүек, ләкин ошо ике тиҫтә йыл эсендә әллә күпме хәл-ваҡиғалар булды, яратып уҡыған гәзитебеҙ ҙә үҫте, нығынды. Өфөләрҙең генә түгел, ә тотош республиканың һәм хатта ил кимәлендә ихтирам яулаған баҫмаға әйләнде. Интернетты әрләһәләр ҙә, уның республиканан ситтә йәшәүселәргә ошондай милли баҫмаларыбыҙҙы уҡырға мөмкинлек биреүен билдәләп үтергә кәрәктер.

Ҙур ҡалала уңайлыҡтар тыуҙырыу еңелдән түгел. Был бигерәк тә юлдарға ҡағыла, сөнки күп кеше йәшәгән ерҙә автомобилдәр һаны ла бик күп була. Был, үҙ сиратында, ҙур тығындарға килтерә. Миллионлы ҡала булараҡ, Өфө лә тығындар "тотҡонона" йыш эләгә. Ләкин республика һәм баш ҡала етәкселеге тарафынан өфөләргә һәм ҡала ҡунаҡтарына был йәһәттән уңайлыҡтар тыуҙырыу буйынса алып барылған эштәрҙе күрмәйенсә лә мөмкин түгел.

Ошо көндәрҙә Ҡаҙан ҡалаһында үткән билбау көрәше буйынса донъя беренселегендә Белорет районы Абҙаҡ ауылы ҡыҙы Эвелина Йомағолова еңеү яулап ҡайтты. Ул Абҙаҡ урта мәктәбендә унынсы синыфта белем ала, Салауат Дауытов етәкселегендә спорт түңәрәгендә шөғөлләнә һәм Башҡортостан йыйылма командаһы составына ингән.

Ауылыбыҙҙа Сибай театр-концерт берекмәһенең "Сулпан" балалар театры А.П.Чеховтың "Каштанка" хикәйәһе буйынса сәхнәләштерелгән спектакль менән сығыш яһаны. Иҫке Монасип ауыл биләмәһенә ҡараған өс ауылдың уҡыусылары менән зал шығырым тулды. Хатта балалар баҡсаһынан 2 генә йәшлектәренән алып береһе лә ҡалмай йыбырлашып килеп тамаша ҡылдылар.

Аллаһыҙ-муллаһыҙ заманда үҫкәндәр...

Һуңғы ваҡытта эскелек тураһында яҙмаған матбуғат баҫмаһы, уның насар эҙемтәләре хаҡында һөйләмәгән радио-телевидениеның бер генә көнө һәм тапшырыуы ла ҡалмағандыр. Һөйләйбеҙ, яҙабыҙ, дәүләт төрлө-төрлө ҡарарҙар ҡабул итә, тыя, "Айыҡ ауыл" конкурстары үткәрә, штрафтар һала - әммә был афәтте туҡтата алмайбыҙ. Кем эскән - һаман эсә бирә, кем иҫерткес һатып аҡса эшләй - әле лә кеҫәһен ҡалынайта, кем эскелеккә ҡаршы көрәшә - көрәшеп маташа. Ел тирмәне менән алышҡан Дон Кихот кеүек булһалар ҙа, эҙмә-эҙлекле айыҡ тормошто пропагандалаған, һүҙе менән, үҙ үрнәге менән сәләмәт йәшәү рәүешен күрһәткән кешеләр барлығы ғына күңелде йылыта йылытыуын...

"Ашҡаҙар" радиоһы республиканың Халыҡ ижады үҙәге менән берлектә "Ашҡаҙар моңдары" башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы үҙешмәкәр йырсыларҙың I Республика конкурсын үткәрәсәктәре тураһында иғлан биргән саҡта, әлбиттә, уның күпселек тарафынан хуплап ҡаршы алынырына шик юҡ ине. Башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы яңы талантлы йырсыларҙы табыу һәм асыу, билдәле һәм һирәк башҡарылған халыҡ йырҙарын һаҡлап алып ҡалыу һәр саҡ көнүҙәк булып ҡала килә.