Мир бабай йомшаҡ көрән тышлы ҡалын фотоальбомды ҡарап бөткәс тә, оҙаҡ ҡына һыйпап, ҡулында тотоп ултырҙы. "Бар ғүмерем бер альбомға ғына һыйған да ҡуйған икән", - тип көрһөндө ул ғүмеренең иң иҫтә ҡалған, хәтер сөңгөлдәрендә ваҡыты-ваҡыты менән үҙенең барлығын иҫкә төшөрөп торған ҡыуаныслы ла, һағышлы ла мәлдәрен күҙ алдынан үткәреп. Унан альбом эсенән төрлө төҫтәге бик күп маркалар йәбештерелгән, немец телендә яҙылған бер хат алды ла, ҡытыршы устары менән, иркәләгәндәй итеп, ипләп кенә һыйпап-һыпырып ҡуйҙы...

Бер кеше үҙен судта яҡларлыҡ яҡшы адвокат эҙләгәс, уға кандидатура тәҡдим итеүсе: "Мин һиңә бер адвокатты тәҡдим итәм, ул аяғын эт тешләүсе кешенең үҙе этте нисек итеп тешләүен иҫбат итте", - тигән. Тағы ла бер адвокат судта юлда кешене бәрҙереп китеүсе водителдең ғәйепһеҙ булыуын иҫбат итә алған. Йәнәһе, уның дәлиле шулай яңғыраған: "Сәғәтенә 240 километр тиҙлектә барғанда водитель 40 километрлыҡ тиҙлек сикләүе билдәһен бер нисек тә аңғара алмай..." Әлбиттә, миҫал итеп килтерелгән был хәлдәр бер ҡасан да булмаған, улар адвокаттар тураһындағы киң билдәле лаҡап-көләмәстәр генә. Шуға күрә ошо ике лаҡапты уҡып, йылмайып-көлөп алығыҙ ҙа, артабан етди һөйләшеүгә күсәйек. Икенсенән, көлөп-йылмайырға ла сәбәп бар: быйыл сентябрь айында Башҡортостан Адвокатураһы үҙенең 100 йыллыҡ юбилейын билдәләп үтте. Шулай итеп, беҙҙә ҡунаҡта: Башҡортостан Республикаһы Адвокаттар коллегияһының Октябрь районы филиалы етәксеһе Салауат Фазыл улы АБЫҘГИЛДИН һәм Калинин районы филиалы етәксеһе урынбаҫары Эльмира Валерий ҡыҙы БАЯЗИТОВА.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Икенсе бер факт та шулай уҡ бик ҡыҙыҡлы. Һынташты ҡәберлеген ҡаҙыған саҡта ҡәбергә үлгән кешенең мәйете түгел, ә йомшаҡ матдәләренән, кимерсәктәре һәм тарамыштарынан таҙартылған һөйәктәре һалыныуы теркәлгән, һәм был бәхәсһеҙ факт. Ҡайһы берҙә һөйәктәрҙән, ыҡсым ғына итеп, оҙонсараҡ формалағы өйөм яһалған, баш һөйәге айырым ҡуйылған. Был ер шарында мәйеттәрҙе урынлаштырыуҙың иң боронғо, универсаль формаһы булып тора: мәйеттәр юғарыраҡ урындарға (махсус эшләнгән баҫма-һәндерәләр, ағастар, тау түбәләре) илтеп һалынған, уларҙы ҡоштар, йәнлектәр йә иһә сысҡандар соҡоп-кимереп, йомшаҡ иттәренән таҙартып бөткәс, һөйәктәре генә ерләнгән. Андроновсыларҙан һуң мең йыл ваҡыт үтеп киткәс тә Иран, Урта Азия халыҡтары ла ошондай йоланы ҡулланған.

Борон төрлө һуғыштарҙа, алыҫ походтар ваҡытында башҡорт ғәскәрҙәре менән абруйлы ил азаматтары - тархан, старшиналар, кантон башлыҡтары етәкселек итер булған. Мәҫәлән, 1756-1763 йылдарҙағы Ете йыллыҡ (Рәсәй менән Пруссия араһында) һуғыш ваҡытында башҡорт ғәскәре менән атаҡлы башҡорт тарханы, баш старшина Ҡыҙрас Муллаҡаев командалыҡ итә. 1772 йылда Польшаға походҡа барған өс меңлек башҡорт ғәскәренең башында Ҡыр-Танып улысы башҡорт старшинаһы Ҡолой Балтасов була. Уны һуңынан оҙаҡ ҡына ваҡыт "главный начальник", тип йөрөткәндәр. Әйткәндәй, башҡорттар үҙҙәренең абруйлы етәкселәрен, сардарҙарҙы түрә тип йөрөтөр булған. Мәҫәлән, 1812 йылғы Ватан һуғышында йөҙбашы булған Ҡасим Мырҙашев бөтәбеҙгә лә Ҡаһым түрә булараҡ билдәле.

Республика Башлығы Радий Хәбиров, Өфө ҡала Советы рәйесе Марат Вәсимов, Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ратмир Мәүлиев Дим районындағы яңыртылған парк менән танышып, халыҡ менән аралашты. Был объект Өфө ҡәлғәһе төҙөлөүҙең 450 йыллығына бағышлана.

Баш ҡалабыҙ тағы бер иҫтәлекле урынға байыны - Өфөнөң Киров районында, көньяҡтан инеү урыны эргәһендә 20 метр бейеклектәге "Өфө - хеҙмәт ҡаһарманлығы ҡалаһы" стелаһы асылды.

Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры ҡайнап йәшәй. Был әүҙемлек театрға иғтибарлы тамашасының зауығына, ихтыяжына тап килеү маҡсаты менән генә үлсәнмәй. Тамашасының зауығына һәм йәшәйешебеҙ йүнәлештәренә тап килерлек маҡсатлы эш алып барыуы менән йәлеп итә театр. Мәғәнәле әҫәр, оҫта белгестәр һәм сәхнәнең булыуы - тәү шарт. Әммә бер урында, бер генә ерлектә тапаныу киңлектәр өсөн мөмкинлектәр асмай. Аралашыу, хәл белешеү, үҙеңә ситтән ҡарау - ыңғай һөҙөмтәләр бирә. Форсаты ла сығып тора: быйыл Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрына өс фестивалдә ҡатнашыу бәхете тейҙе.

Инде өлкән йәштә булһам да, мәктәп йылдары, дәрестәге ҡыҙыҡ хәлдәр, мөһим ваҡиғалар һаман да иҫтә. Гәзит уҡыусылар менән шул хәтирәләремде уртаҡлашырға булдым әле.

Халҡыбыҙҙың Ноғман атлы мәғрур ҡарағайы ауыуына бер йыл... Уның менән бергә тотош дәүеребеҙ - бер быуатлыҡ тарихыбыҙ убылғандай тойолоп, күңелдәребеҙ етемһерәп, яҡлауһыҙ, һаҡлауһыҙ тороп ҡалдыҡ. Мәңгелек урманыбыҙҙың Рух солоғо, башҡорт прозаһының алтын бағанаһы ине ул. Халыҡ яҙыусыһы тигән титулға Ноғман Мусин тигән дәрәжә, олпатлыҡ, оһоллоҡ өҫтәй ине.

Күрше ауылға эш буйынса барғайным. Иҫәп буйынса төштән кире ауылға ҡайтырға ине. Әммә уныһын-быныһын эшләгәнсе һуңға ҡалып кителде. Ана сығам, бына сығам, тигәнсе, көн кискә лә ауышты. Ә ҡайтыр кәрәк. Ҡайтмайынса бер нисек тә булмай. Шуға, әллә бөгөн йоҡлап, иртәгә ҡайтырға микән, тигән уй башҡа ла инеп сыҡмай. Әйткәндәй, ул заманда беҙ күберәген йәйәү йөрөнөк. Бының ҡыйынлығын артыҡ һиҙмәнек тә, буғай. Шулай булырға тейеш һымаҡ ҡабул иттек. Бына әле миңә лә хәҙер ун ике саҡрым араны йәйәү тәпәйләр кәрәк. Ярай, мәйтәм, йәйге көндөң бауыры оҙон. Моғайын да, имен-аман ҡайтып етермен. Әгәр сәғәтенә биш-алты саҡрымды үтһәм... Әгәр әҙ генә шәберәк атлаһам... Әгәр ара-тирә йүгереп барһам... Әгәр шул урында бер аҙ ял итеп алһам... Бындай уйҙарҙан һуң хатта ғына ла күңелле булып китә. Мәйтәм, насип итһә, өс түгел, ә ни бары ике сәғәт эсендә өйҙә булырмын әле.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Арҡайым ишендәге ҡаласыҡ-ҡәлғәләрҙең Һынташты тибындағы ҡәберлектәр менән тығыҙ бәйләнеше булыуы асыҡланды, был ҡомартҡылар бронза эпохаһының Көньяҡ Урал өсөн көтөлмәгән материалдарын бирҙе. Ҡәберлектәрҙә ике тәгәрмәсле боевой арбалары (колесницалары) менән ерләнгән яугирҙарҙың ҡалдыҡтары табылды, был уларҙан ҡалған асыҡ эҙҙәрҙең гипс күсермәләрен (отпечатоктарын) яһау мөмкинлеген бирҙе. Тәгәрмәстәрҙең диаметры 1-1,2 м, көпсәктәр араһы 1,2-1,4 м. Уҡыусыбыҙ китабыбыҙҙың беренсе бүлегендә бирелгән мәғлүмәттәр аша Көньяҡ Уралда ике тәгәрмәсле арбаларҙың тәүләп б.э. тиклем III-II мең йыллыҡтар арауығында ҡулланыла башлауын, Һынташты арбаларының иртә металл эпохаһына ҡараған Шумаев ҡурғандарында табылғандарын (Ырымбур өлкәһе) камиллаштырыу менән бәйле булыуын белә.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров үткән аҙнала республика халҡының һорауҙарына тура бәйләнеш аша яуап бирҙе. Дүртенсе тапҡыр үткәрелгән был сара дүрт сәғәттән ашыу ваҡытҡа һуҙылды. Тура бәйләнештә телгә алынған иң мөһим мәлдәр тураһында.

Океан аръяғы кураторы тарафынан Рәсәйгә ҡаршы туҡтауһыҙ һөсләтелеүсе һәм алдын-артын байҡамаҫтан, санкция артынан санкция иғлан итеүсе Европа бының менән үҙенә тоҙаҡ ҡына ҡороуын төшөнә башланы, буғай. НАТО тарафынан идара ителеүсе берләшмә илдәренең аяҡ-ҡулдары хәрби блокка бәйле етәксе элитаһы ауыҙ асып һүҙ әйтә алмаһа ла, Европа буйлап күптән инде протест акциялары әүҙемләшә, күп меңләгән халыҡ, үҙ мәнфәғәттәре иҫәбенә Киев режимына күрһәтелгән ярҙамды туҡтатыуҙы талап итеп, урамдарға сыға, Рәсәйгә ҡаршы санкцияларҙың Европаны бөлгөнлөккә төшөрөүен киҫәтә.

Республикабыҙҙа 80-90-сы йылдарҙа аҡ ҡағыҙҙа нәшер ителгән гәзит-журналдар өлөшөнә ҡалай бәхетле яҙмыш яҙған! Үҙем шаһит ул осорҙағы ҡағыҙ баҫмаларҙың бигерәк тә ауылдарҙағы һәр йортта ҡунаҡлауына, кешеләрҙең йығылып ятып китап-журнал-гәзит биттәрендәге сихри мәғлүмәт донъяһын гиҙеүенә һәм, әлбиттә, редакциялар хеҙмәткәрҙәренең үҙе һайлаған журналислыҡ эшмәкәрлеген бар фиҙаҡәрлеген, тырышлығын, ижади ҡомарын һалып ғәмәлгә ашырыу ваҡиғаларына...

Ошо көндәрҙә "Урал батыр" башҡорт халыҡ эпосын башҡарыусы йәш сәсәндәрҙең сираттағы республика конкурсында еңеү яулаусы уҡыусыларҙы тәбрикләү тантанаһы уҙғарылды. Егерме дүртенсе тапҡыр үткәрелгән ярыш дистанция тәртибендә ойошторолған, унда 25 райондан һәм 5 ҡаланан барлығы 136 уҡыусы ҡатнашҡан. Шулар араһынан баһалама ағзаларының юғары баһаһына лайыҡ булған еңеүселәр баш ҡалаға саҡырылғайны.

Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берләшмәһенең Илшат Йомағолов исемендәге Башҡорт драма театрында билдәле драматург Мөнир Ҡунафиндың "Ҡорос. Яугир ат яҙмышы" драмаһы буйынса ҡуйылған спектакль премьераһын башҡорт атына мәҙхиә йыры тип тә атарға мөмкин булыр ине. Керчь-Ҡорос ролен актер Фәнил Ҡарасурин башҡара, спектаклдә шулай уҡ театр актерҙары: Башҡортостандың халыҡ артисы Физалиә Рәхимова, актерҙар Ирек Ибраһимов, Рәсил Сынбулатов, Марат Зөбәйеров, Әлиә Зарипова, Ҡәҙриә Мифтахова, Илнур Атйетәров, Илгиз Әкимбәтов, Нурзидә Сәфәрғолова, Әлфинур Ғәзимова һ.б. ҡатнаша. Спектаклдең режиссеры, музыкаль яҡтан биҙәүсеһе Айҙар Зарипов, костюмдар буйынса рәссам Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Наталья Степанова.

Әгәр биологик төрҙәр йөҙәр мең йылдар дауамында формалашһа, уларҙың тәбиғәттән юҡҡа сығыуы күпкә тиҙерәк бара. Шуға ла биологик күптөрлөлөктө һаҡлау, өйрәнеү өсөн айырыуса һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре булдырыла. Бөрйән районындағы ике ҡурсаулыҡ, милли парк, заказниктар ошондай биләмәләргә инә лә инде.

Йылайыр районының Ҡәҙерша ауылы аҡһаҡалы Нуретдин Хәсән улы Игебаев гәзитебеҙҙең элекке бер һанында ("Туфан яйлап ҡалҡа", 2008 йыл, 6 сентябрь, №36) халҡыбыҙҙың кешелек донъяһында тотҡан урынына бәйләп, рәхмәт һүҙенең әһәмиәте хаҡында шулай тигәйне: "...башҡорттар Урал төбәгендәге иң рәхмәтле халыҡтыр. Күпме халыҡ вәкилдәрен суҡындырыуҙан, крепостнойлыҡ ҡоллоғона төшөүҙән, аслыҡ-яланғаслыҡтан, ҡырылып бөтөүҙән йолоп ҡалған, үҙебеҙгә һыйҙырған милләт беҙ...
Беҙ "Рәхмәт" һүҙенә үтә ябайлаштырып ҡарайбыҙ. Белгегеҙ килһә, "Рәхмәт" фатихаға торошло мөғжизәле, доғаға тиң һүҙ ул. Дөрөҫөн әйткәндә, беҙ был донъяла "Рәхмәт" һүҙе өсөн йәшәйбеҙ. Юҡҡа ғына "Бер рәхмәт мең бәләнән ҡотҡарыр" тимәгәндәр. Бында рәхмәтте яулаған кеше хаҡында ғына һүҙ бармай, был һүҙҙе ваҡытында әйтә белеү ҙә бәндәне мең бәләләрҙән ҡотҡара. "Рәхмәт"те яулап ала белергә лә кәрәк. Был һүҙ ваҡытында һәм урынлы әйтелергә тейеш..."

Беҙ ғәйебебеҙҙе танып, баштарыбыҙҙы түбән эйҙек.
- Йоҡларға бирмәй, һыҙлай ҡәһәрең, моғайын да көн боҙолоуғалыр! - Ир йөҙөн ризаһыҙ йыйырып, яурынын ҡапшаны. - Хәҙер, һулаҡай ҡулың ҡайҙа булған тип һорағыҙ инде? - Үҙе үк ҡояш байышы яғына уң ҡулын һелтәп яуабын бирҙе. - Тегендә, Белоруссия урмандарында ҡалдырҙым! - Ҡайғыһын яңыртҡандай ауыҙынан танау тишектәренән ҡуйы төтөн борхотто.

Октябрь башында Бөтә донъя вегетариандар көнө билдәләнде. Вегетарианлыҡ, веганлыҡ тураһында ишеткәнегеҙ барҙыр. Ә бына сейләй туҡланыу тураһында белә инегеҙме?