Үҙенә ҡарата башҡаларҙың мөләйем булыуын теләмәгән бер кем юҡтыр. Арабыҙҙа ябай, алсаҡ ир-егеттәребеҙ, гүзәлдәребеҙ бихисап, әлхәмдүлиллаһ. Әммә ҡайһы берҙә кәйефте ҡырыусылар ҙа табылып тора. Күңелдә тут ҡалдырыусы шундайҙар хәтерҙә лә һаҡланыусан. Ҡайһыларыбыҙ, бәлки, тупаҫыраҡ һүҙҙәргә әллә ни иҫе китеп тә бармайҙыр, әммә, ҡәҙерле туғандар, мин үҙем хатта бер аҙ ғына ҡорораҡ һүҙҙе лә ауыр ҡабул итәм. Ошо юҫыҡта айырыуса үҙ милләттәштәремә талапсан булыуымды тоям. Башҡа халыҡтарға ҡарата итәғәтле була белгән башҡорт бер-береһенә уғата асыҡ йөҙлө булырға тейеш, тигән инаныуҙамын. Ә сит тарафтарҙа йәшәгән осорҙары бындай хистәр айырыуса юғары булалыр.

Өфөләге Республика инженер лицей-интернатының 10-сы класс уҡыусыһы Вадим Харисов быйыл Ҡаҙағстанда 57-се халыҡ-ара Менделеев олимпиадаһында алтын миҙал яулағайны. Артабан ул Цюрихта 55-се Халыҡ-ара химия олимпиадаһында ла ҡатнашып, тағы алтын миҙалға лайыҡ булды. Шулай уҡ һуңғы ике йылда ул бөтә Рәсәй уҡыусылар олимпиадаһының йомғаҡлау этабында абсолют еңеүсе булып тора. Вадим Харисовты олимпиадаға әҙерләү менән республика Олимпиада хәрәкәте остаздары ассоциацияһы (АНОД) ҡатнашыусылары шөғөлләнә. "Башинформ" хәбәрсеһе Ассоциацияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе һәм уның ағзаһы, уңышлы йәш педагог Айнур ҒҮМӘРОВ менән осрашты.

Лев Толстойҙың Кәрәлек буйы башҡорттары менән тығыҙ аралашып йәшәүе хаҡында байтаҡ мәғлүмәттәр бар, улар хаҡында күп яҙылды. Ә бына яҙыусының "Тәүбә итеү" ("Исповедь") тигән фәлсәфәүи яҙмаһын уҡығандан һуң мәшһүр фекер эйәһе тормошоноң әлегәсә асылмаған яҡтары күҙаллана. Унда яҙыусы йәш сағында ҡылған гонаһтары өсөн выждан ғазабы кисереп, тәрән һыҙлана, йәшәүенең мәғәнәһеҙлеген аңлап, үҙ-үҙенә ҡул һалыу сигенә тиклем барып етә. Хатта аңғармаҫтан үҙ-үҙенә ҡул һалыуҙан ҡурҡып, яңғыҙы йоҡлаған бүлмәһенән аяҡ кейеменең бауын тышҡа сығарып ҡуя, мылтыҡ тотоп һунарға йөрөмәй башлай. "Ул йылдарҙы ытырғанып, сирҡанып, йөрәгемде ауырттырып иҫкә алам"... - тип башлана яҙмаларының гонаһтарын иҫкә алған өлөшө. Аҙаҡтан шундай һығымтаға килә: "Артабан үҙ-үҙемде алдап йәшәүҙән фәтеүә юҡ. Барыһы ла - бушҡа. Кем тыумаған, шул бәхетле, үлем тормоштан яҡшыраҡ; унан баш тартырға кәрәк..."

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Боронғо башҡорттар мифологияһының зороастр әҙәбиәте менән уртаҡ тамырҙарын асыҡлау Башҡортостандың тарих фәнендә аҙ өйрәнелгән тема. Алдараҡ бәйән ителгәндәрҙе ошондай анализ эшләүҙең тәүге тәжрибәһе итеп ҡарау фарыз. Әлбиттә, беҙ әлегә ошо ике әҙәбиәт ҡомартҡыһы оҡшашлыҡтарының барса аспекттарын да ентекләп тикшереү маҡсатын ҡуйманыҡ, әммә килтерелгән миҫалдар уларҙың идея-композиция оҡшашлығының, персонаждар исемдәренең тап килеүенең һәм уларҙың ҡайһы бер сифаттарын нәфис тасуирлау уртаҡлығының меңәр йылдар үткәс тә һаҡланып ҡалыуына дәлил булып тора. Бының шулай булыуына һәм шулай булырға тейешлегенә бары тик боронғо башҡорттарҙың зороастр-маздеистик диндең төп гимндарын һәм йолаларын яҡшы белеүе һәм ошо белемдәрҙе быуындан быуынға тапшыра килеүе шарт булып тора.

Ирекһеҙҙән килеп сыҡты был тәжрибә. Бер йыл телевизорһыҙ йәшәнек. 9 Майҙағы хәрби парадты ҡарағандан һуң егерме йыл һин дә мин эшләп ултырған "йәшнигебеҙ" ҡапыл һүнде лә ҡуйҙы. Япон техникаһы булһа ла, уның да эшләү ваҡытының нормаһы үтәлгәндер, күрәһең. Төҙәттереп тә маташманыҡ, яңыһын да алманыҡ. Баҡса миҙгеле башланғас, эштән буш ваҡытта шунда ашыҡтыҡ. Инде көҙ етеүгә, телевизорһыҙ йәшәүгә өйрәнеп тә бөткәйнек. Уның кәрәген дә тойманыҡ. Шулай итеп, хәҙер бер йыл үткәс, ниндәйҙер һығымта яһарға ла мөмкиндер кеүек.

Үткән аҙнаның ғына түгел, ә донъя кимәлендәге ҙур, мөһим ваҡиға булды 22-24 августа Көньяҡ Африка Республикаһының баш ҡалаһы Йоханнесбургта булып үткән БРИКС илдәре (Бразилия, Рәсәй, Һиндостан, Ҡытай, Көньяҡ Африка Республикаһы) саммиты.

Өфөбөҙ һәр миҙгелдә лә матур. Ә һуңғы йылдарҙа ул өҫтәүенә уңайлы, заманса ҡалаға әйләнде. Өфөләр һәм килгән ҡунаҡтар өсөн бөтә шарттар тыуҙырыу маҡсатында әүҙем эшмәкәрлек алып барылыуын һәр кем күреп-белеп тора. Шәхсән үҙем баш ҡалаға килгән һайын ниндәйҙер күркәм яңылыҡ табам. Күҙемә эленгәндәре тураһында гәзит уҡыусыларына ла бәйән иткем килә.

Яңы уҡыу йылына әҙерлек ниндәй мәшәҡәттәр, проблемалар тыуҙырҙы?

Мораҙым ӘЛИМБАЕВ, Мәсетле районы: Былтыр өйҙән ике балабыҙ 1 синыфҡа уҡырға барҙы, шуға күрә төп сығымдар уҙған йылда булды. Өҫтәл һәм ултырғыстар, яҡтыртыу лампаһы, сумка, мәктәп формаһы һәм башҡалар өсөн яҡынса 100 мең һумдан күберәк аҡса сыҡты. Быйыл бары тик аяҡ кейеме һәм канцелярия тауарҙары ғына кәрәк, мәктәп формалары тап-таман әлегә, көҙ-ҡыш кейерлек курткалары ла бар.

Эшкинмәгән, булдыҡһыҙ, башһыҙ... Ошондай һүҙҙәрҙе ата-әсәнең үҙ балаһына әйткәнен йыш ишетергә тура килә.
Бәлки, улар быға әллә ни мәғәнә лә һалмайҙыр, әһәмиәт бирмәйҙер, әммә баланың күңеленә ғүмерлек яра һалыныуы бар. Берәй мөһим эшкә тотонор алдынан әлеге һүҙ ҡылт итеп иҫенә төшөп, "Мин булдыра алмаҫмын шул", "Ҡулымдан килмәҫ" тигән шик уянһа, үҙ-үҙенә ышанысы кәмейәсәк.

Махсус хәрби операцияла һәләк булған Радик Венер улы Килмөхәмәтов тураһында мәҡәлә яҙырға ниәт иткәс, әсәнең былай ҙа өҙгөләнгән күңел яраларына һаҡһыҙ ҡағылып, хәтирәләрен яңыртыу урынһыҙ булмаҫмы, тигән уй оҙаҡ ҡына тынғылыҡ бирмәй йөҙәтте. Бирәм тигән ҡолона, сығарып ҡуйыр юлына, тигәндәй, редакцияның буш бинаһын маскировкалау селтәре үреү цехы булараҡ файҙаланған "Көмөш ирекмәндәр"гә ярҙамға килгән Сәриә апай Килмөхәмәтова менән сираттағы осрашыу шиктәремде юҡҡа сығарҙы.

V

Рядовой Заһретдин Итәлмасовты хужалыҡ взводына күсерҙеләр - йөк ташый торған ылаусы иттеләр. Ул тәүге көн ҡыҙылармеецтарҙың ашханаһына утын ташыны. Икенсе көн ҡала пекарняһынан икмәк килтерергә ҡуштылар.
Быныһы бик фажиғәле көн булды. Ул, ҡыҙылармеецтар һаҡлап торған пекарня ихатаһына инеп, атын икмәк ҡабул итә торған тәҙрә төбөнә туҡтатты. Бричкаһы өҫтөнә ҙур брезент йәйеп, өлгөһө алынған тәҙрә аша үҙ эскадроны өсөн ике йөҙ буханка арыш икмәге ҡабул итеп алды. Яңы ғына мейестән сыҡҡан, тәмле еҫ аңҡытҡан йылы буханкаларын брезент менән ҡапланы ла юлға сыҡты. Ҡала уртаһындағы баҙар майҙаны аша үткән саҡта ҡара бушлат кейгән ФЗО малайҙары көтмәгәндә Заһретдиндың арбаһына ябырылды.

Ғәҙәттә, берәй кеше тураһында "уны холҡо насар", тип һөйләйҙәр икән, иң тәүҙә уның башҡаларҙы һанға һуҡмауы, тиҙ үсегеп барыуы, барыһын да үҙенсә генә эшләтергә тырышыуын күҙ уңында тоталар. Үпкәләү, рәнйеп барыу кеүек тойғолар кисереп, үҙен-үҙе "ашап" йәшәүселәр тап шундай була ла инде. Үпкәләүҙең сәбәптәре нимәлә? Уның сәләмәтлек өсөн зыяны, был кире тойғоно кисереүҙән ҡотолоу юлдары бармы? Бөгөн ошо хаҡта психолог Гөлсинә ЙОСОПОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Был ҡатмарлы тормошта әҙәм балаһы йыш ҡына берәй сетерекле һорау алдына килеп баҫа. Бәғзе мәл, ниндәйҙер күренештең яҡшымы, әллә, киреһенсә, насармы икәнен белеп тә булмаҫҡа мөмкин. Ә шулай ҙа…

Мәктәп тамамлаған йәштәрҙең киләсәккә юлы һалынған мәлендә, июль башынан Өфөлә Мәскәү һәм Санкт-Петербург ҡалаларына уҡырға инергә теләгән абитуриенттар өсөн ярҙам итеү штабы эшләне. Мәскәүҙәге һәм Санкт-Петербургтағы Башҡортостан студенттары һәм аспиранттары ассоциацияһы ("BashStudents!") абитуриенттарҙы ҡыҙыҡһындырған һорауҙарға яуаптар бирҙе, уҡыу йорттары тураһында төплө мәғлүмәттәр менән бүлеште, уҡырға инеүгә, белем алыуға, ҙур ҡалала йәшәүгә бәйле мәсьәләләргә асыҡлыҡ индерҙе. 2008 йылдан эшләп килгән Ассоциацияны бөгөн Мәскәүҙең 49-сы мәктәбендә бүлек етәксеһе булып эшләгән Илшат РӘХМӘТУЛЛИН етәкләй. Уның менән әңгәмәбеҙҙә Ассоциация эшмәкәрлеге тураһындағы мәғлүмәттән тыш, дөйөм йәштәр донъяһына ла байҡау яһалды.

Ошо йылдың 22 авгусында Өфөлә баш ҡалабыҙ мәғариф хеҙмәткәрҙәренең август кәңәшмәһенең пленар ултырышы уҙғарылды. Кәңәшмәнең модераторы ролен Өфө ҡалаһы хакимиәте башлығының гуманитар мәсьәләләр буйынса урынбаҫары Гөлләриә Ялсыҡаева үтәне. Быйылғы кәңәшмәнең төп темаһы - "Өфө ҡалаһының берҙәм белем биреү арауығы: уҡытыу һәм тәрбиә биреүҙең яңы мөмкинлектәре".

Хәтерегеҙҙәлер, ошо йылдың 5 майында ғына әле Бөтөн донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы (ВОЗ) башлығы, ниһайәт, коронавирус менән бәйле ғәҙәттән тыш хәлдең тамамланыуы хаҡында белдергәйне. Хәйер, уның белдереүен көтөп торманы халыҡ, әллә күпмегә алдараҡ тулыһынса туғарылып, иркенгә сыҡты, битлектәр сисеп ырғытылды, өймәкләшеп һәр төрлө сараларға йөрөй башланылар - ҡыҫҡаһы, кеше ихтыярын ирекһеҙләүҙең был төрөнән рәхәтләнеп арынды әҙәм балаһы.

"Башҡорт теле: яңы ҡараш 2.0" тип аталған дәреслек донъя күрҙе. Ул өлкәндәргә телде өйрәнергә ярҙам итәсәк, шул иҫәптән өҫтәмә материал булараҡ мәктәптә лә ҡулланыла аласаҡ. Проект сиктәрендә дәреслектең мобиль ҡушымтаһы эшләнгән, шулай уҡ нығытма материал өсөн 10 видеодәрес төшөрөлгән.

Үткән аҙнала Урал батырҙың эҙҙәре, Шүлгәндең аһтары ҡалған хозур төбәктә - "Шүлгәнташ" тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығында "Урал батыр" эпосын башҡарыусыларҙың төбәк-ара конкурсын йомғаҡлау тантанаһы үтте.

Төштән һуң старшина, үҙенең парад кейемен сисеп, өҫтөнә ҡара халат кейҙе лә Быстрыйҙы таҙартырға кереште. Үҙе таҙартты, үҙе өйрәтеп торҙо:
- Тәүҙә бер ус бесән йәки һалам йомарлап жгут эшләйбеҙ. Бына шул жгутты уң ҡулыңа алаһың да аттың һул яғына сығып ошо рәүешле баҫаһың. Шунан инде жгут менән аттың муйынынан башлап ышҡый башлайһың, ат тиреһен ҡатҡан бысраҡтарҙан, саңдан һәм төрлө ҡауаҡтарҙан таҙартаһың, бына ошолай итеп, - тине лә аттың муйынынан алып тояҡтарына төшкәнсәгә тиклем ышҡырға тотондо. - Аттың йөнө ыңғайына жгутҡа баҫымды нығыраҡ төшөрәһең, ә йөн отороһона еңелерәк, - тип өйрәтеүен дауам итте. - Ә хәҙер инде щетка менән эшләй башлайбыҙ. - Командир һаҡлыҡ менән аттың башын, морон, күҙ тирәләрен щеткалап сыҡты, шунан аттың һул аяғын, унан уң яғын таҙартты. Быны тыңлап, ҡарап торған егеттәр һораша башланы.

Башҡорт халҡының рух сағылышы булыр был байрам көтөп алынды. Нимә-нимә, беҙ байрам итә беләбеҙ. Байрам итергә яратабыҙ. Был юлы иһә ул ғәҙәттәге күңел асыу байрамы ғына түгел, ә республиканың йылҡысылыҡ өлкәһендәге иң ҙур ғилми-ағартыу һәм мәҙәни-спорт сараһына әйләнеүе менән әһәмиәтле булды. Баймаҡ районы Граф күле буйында үткән "Башҡорт аты" халыҡ-ара фестивалендә ҡатнашыусылар ҙа, ҡатнашмағандар иһә телевизор, социаль селтәрҙәрҙәге видеолар, фотолар аша байрам һулышын кинәнеп, ғорурланып уртаҡлашты һәм баһаланы. Рәсәй, Беларусь, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре, Төркиә, Әзербайжан, Ҡаҙағстан, Үзбәкстан һәм Ҡырғыҙстандан килгән ҡатнашыусылар ҙа тойҙо был рухты һәм маҡтау һүҙҙәрен яуҙырҙы. Быларҙың барыһы тураһында ла сурытып тормай, сараның төп мәлдәрен генә билдәләп үтәйек.