Уф, тағы яҙам инде. Бынау һабантуйҙарҙы әйтәм, нимә тип уны шоу-концертҡа әйләндереп бөтөрөргә инде...

Ҡомарлы турист булмаһам да, әллә ҡайҙарҙа ятҡан сит илдәргә атлығып тормаһам да, үҙебеҙҙең Башҡортостан буйлап сәйәхәт итергә яратам. Күккә ашҡан тау-ҡаялары, йырып сыҡҡыһыҙ йәшел урмандары, йылға һәм күлдәре үҙенә тарта шулай ҙа. Шуға күрә йәй генә түгел, йылдың башҡа миҙгелдәрендә лә ғаиләм менән республиканың ниндәй ҙә булһа төбәгенә барып ҡайтабыҙ.

2022 йылдың 16 ноябрендә Рәсәй Дәүләт Думаһында уҙғарылған Хөкүмәт сәғәтенә илдең мәғариф министры Сергей Кравцов та саҡырылғайны. Тап шунда Дәүләт Думаһы спикеры Вячеслав Володин мәктәптәргә хеҙмәт тәрбиәһен кире ҡайтарыу мәсьәләһен күтәрә. Баҡтиһәң, "Рәсәй Федерацияһында мәғариф тураһында"ғы федераль закондың 34-се статьяһына ярашлы, белем алыусыларҙың йәиһә балиғ булмаған уҡыусыларҙың ата-әсәләре ризалығынан башҡа уларҙы ниндәй ҙә булһа хеҙмәткә йәлеп итеү тыйылған булған. Ошондай "тоҙһоҙ", хатта шәхес үҫеше өсөн зыянлы норманы кем законға индергәндер - уныһы хәҙер ҡараңғы.

Үҙаллы тормошҡа аяҡ баҫырға торған йәштәр - сығарылыш синыф уҡыусылары өсөн иң тулҡынландырғыс мәл хәҙер. Илдең юғары уҡыу йорттарында ҡабул итеү һынауҙары тамамланып, иң-иңдәрҙе һайлайҙар ошо көндәрҙә. Беҙ әңгәмәләшкән егеттәр ҙә ҡасандыр ошо тулҡынландырғыс минуттарҙы кисергән, хәҙер инде Мәскәүҙә ҡанат нығытып, үҙ һуҡмағынан атлаусылар. Улар - Мәскәү политехник университеты студенты Ғәзинур Ырыҫмөхәмәтов, И.М. Губкин исемендәге Нефть һәм газ Рәсәй дәүләт университетынан Урал Әхмәтов менән Мәскәү дәүләт төҙөлөш университетынан Айҙар Бикбулатов. Йәштәр менән илебеҙҙең баш ҡалаһында юғары белем алыу, унда берегеп китеү, замандаштары тураһында һөйләштек. Был әңгәмә мәктәп тамамлап тороусыларға ла, атай-әсәйҙәргә лә ҡыҙыҡлы булыр, моғайын.

Данлы Совет Армияһының Германия фашистарын тар-мар итеүенә лә етмеш һигеҙ йыл булып китте. Илен һаҡлаусы меңәрләгән яҡташыбыҙҙың күрһәткән батырлығын бер ҡасан да оноторлоҡ түгел. Ватаныбыҙҙы азат итеүселәр араһында минең ауылдаштарым да күп кенә. Баймаҡ районы Мәмбәт ауылында тыуып үҫкән Бөйөк Ватан һуғышы яугиры гвардия полковнигы Ғүмәров Исхаҡ Иҙрис улы тураһында ишетмәгән кеше лә аҙҙыр. 1945 йылдың майында ул командалыҡ иткән 1050-се уҡсылар полкы "Гитлерҙың өйөн" баҫып алыуы хаҡында мин бала саҡтан уҡ хәбәрҙар инем. Ана шул мөһим ваҡиғаның ҡап уртыһында булған был башҡорт полководецының ҡаһарманлыҡтары хаҡында мәғлүмәттәр матбуғат сараларында - район һәм өлкә гәзит-журналдарында әленән-әле сыҡҡылап тора (бер нисә йыл элек Баймаҡ районы гәзитендә Азамат Мөхәмәтшиндың эстәлекле бер мәҡәләһен дә уҡығайным).

Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған рәссамы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Фәйзрахман Абдрахман улы Исмәғилев - СССР-ҙың халыҡ рәссамы Әхмәт Лотфуллиндың шәкерте, барлыҡ эштәре лә тематика тәрәнлеге, халыҡсанлығы менән айырылып тора. Талант эйәһе киндерҙә башҡорт тарихын мәңгеләштерә, донъя кимәлендәге күргәҙмәләрҙә ҡатнаша, һынлы сәнғәт аша милләтенең, тыуған еренең мәртәбәһен күтәрә. "Ауыл хыялыйы", "Өйөрөлмәк", "Толпар", "Алпамыша", "Ҡыҙылташ", "1812 йылғы Ватан һуғышында башҡорттар", "Салауат тураһында иртәк" (авторҙашы И. И. Ғаянов), "Ҡанатлы ат", "Ҡолап барыусы Толпар", "Сен-Жермен майҙанында таң", "Александр I батшаның башҡорттарға мөрәжәғәте" һәм башҡа эштәре һынлы сәнғәтте үҙ итеүселәргә яҡшы таныш. Беҙ бөгөн Фәйзрахман ИСМӘҒИЛЕВҡа өс һорау бирҙек.

Сафтың ҡойроғонда торған Заһретдин иң һуңғы минутҡа тиклем ниндәйҙер мөғжизәгә ышанды. Был уҫал старшина уның яғына күҙ ташлар ҙа: "Итәлмасов, ко мне!" - тип ҡысҡырыр төҫлө тойолдо. Ләкин уның фамилияһын телгә алыусы кеше булманы, старшина эскадрон писарына ниҙер әйтте лә ҡайҙалыр китеп барҙы. Уның урынына баҫҡан икенсе кеше бөтөнләй ауылса:
- Хәҙер һеҙҙең барығыҙҙың да исемлегегеҙҙе алам! - тип ҡулы менән ишара яһаны ла коридор башындағы тумбочка артына барып ултырҙы.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

"Урал батыр" эпосы - башҡорттарҙың боронғо ата-бабалары хаҡында ҡиммәтле сығанаҡ

Башҡорт фольклоры ("Урал батыр" эпосы)

5. Башҡорт фольклорында Авесталағы уңдырышлылыҡ алиһәһенә арналған гимнға "Аҡбуҙат" эпосы тап килә. Әгәр Авестала, Ардви Сураға ҡорбан килтереп, унан күп башлы йылан рәүешендәге дейеүҙәрҙе, сихырсыларҙы, яуыз ендәрҙе еңергә, йә иһә иҫәпһеҙ йылҡы көтөүҙәренә эйә булырға ярҙам итеүҙе үтенһәләр, "Аҡбуҙат" эпосында Шүлгәндең һыу аҫты батшалығы һүрәтләнә, унда барса ошо яуыз һәм изге көстәр, иҫәпһеҙ-һанһыҙ хайуандар Шүлгән ҡарамағында булып, уға хеҙмәт итә.

Башҡорт аты - башҡорт балы менән бер рәттән, халҡыбыҙҙың ғорурлығы булып тора. Беҙҙең ата-бабаларыбыҙ бик боронғо замандарҙа Көньяҡ Уралда йәшәгән ҡырағай аттарҙы ҡулға эйәләштереп, йылҡы малы башҡорт халҡының көнкүренешендә төп урын биләгән йорт хайуанына әүерелгән.

Ишеттегеҙме әле? 2024 йылда Рәсәй мәктәптәрендә уҡыусыларҙың дәрескә кейә торған кейеме (форма) ГОСТ талаптары менән етештерелә башлаясаҡ, имеш!

Магазиндарҙа һирәк-һаяҡ осраған ҡымыҙ эсемлеген күрһәм йә уны ҡайҙалыр ауыҙ итергә тура килһә, байтаҡ йылдар элек булған бер ваҡиға йәнемде әрнетеп иҫкә төшә. Онотолмай ҙа, хәтерҙән дә сыҡмай, сөнки ул үткәндәр менән генә бәйле түгел, ә бөгөнгө тормошобоҙҙоң да сағылышы.

Ошо һүҙбәйләнештәге "... булһаң" тигәндең алдынан кешенең сифаттарынмы, ғәмәлдәренме белдергән бик күп һүҙҙәр ҡуйырға мөмкин: мәҫәлән, "Аңлы булһаң", "Илһөйәр булһаң", "Телһөйәр булһаң", "Ғәмле булһаң" һәм башҡалар. Әйткәндәрем менән ысынлап та гәзит, журнал, китаптан айырылған милләттәштең сәмен уятмаҡсымын әле: эйе, аңлы, илһөйәр, телһөйәр булһаң, һин "Киске Өфө"нө, шулай уҡ башҡорт телендә сыҡҡан башҡа баҫмаларҙы ла уҡыр инең. Хәйер, был ишара әлеге ваҡытта "Киске Өфө"нән айырылмаған уҡыусыларыбыҙға төбәлмәй, әйтелгәндәрҙе үҙ адресығыҙға ҡабул итеп ҡуймағыҙ берүк.

"Һәр төбәктең һәм илдең үҙ визит карточкаһы - яҡшы сифатлы оригиналь продукцияһы була. Донбасс өсөн - ул ташкүмер, Үзбәкстандыҡы - мамыҡ, Төмәндеке - нефть. Башҡортостандың визит карточкаһы - нефть, башҡорт балы һәм, әлбиттә, ҡымыҙ. Ҡымыҙҙы башҡорт тоҡомло бейәләрҙең һөтөнән яһайҙар. Башҡорт атының яҙмышы иһә, башҡорт халҡының яҙмышынан айырылғыһыҙ..." - бар тормошон башҡорт атына бағышлаған күренекле ғалимә, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһы ағза-корреспонденты, Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһының Малсылыҡ буйынса Ғилми советы рәйесе, ауыл хужалығы фәндәре докторы, профессор, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре Ираида Әбүбәкер ҡыҙы ӘХӘТОВАның "Башҡорт аты һәм уны ҡулланыу технологияһы" тигән китабы ошо юлдар менән башлана. Уның менән әңгәмәбеҙ башҡорт аты тураһында барыр.

Йыл һайын Учалы районы Ҡотой ауылында "Олотау йыйыны" була. Быйыл был фестивалдә һигеҙ йөҙҙән ашыу кеше ҡатнашҡан. Бишенсе йыл рәттән уҙғарылып килгән был йыйында мини-футбол буйынса ярыштар уҙғарыла, етеҙҙәр, хәрәкәт һөйөүселәр, еңеү дәрте ташып торғандар бер-береһен уҙыуҙа көс һынаша. Уйындарҙың шарты үтә лә ябай: командалағы ярышсылар бер ауыл кешеләре булырға тейеш. Ябай шарт, әммә ошо ябайлыҡҡа тәрән мәғәнә һалынған - уйынсылар тыуған ауылының данын яҡларға тейеш. Бына ҡайҙа ул дәрт-дарман!

11 августан 13-нә тиклем Баймаҡ районы Граф күле буйында икенсе тапҡыр "Башҡорт аты" Халыҡ-ара фестивале уҙғарыласаҡ. Ул республика Башлығы Радий Хәбиров башланғысы менән йылҡысылыҡ, ҡымыҙ бешеү һәм һөнәрселек традицияларын һаҡлау һәм үҫтереү, башҡорт тоҡомло аттарҙы үрсетеү һәм популярлаштырыу маҡсатында ойошторола.

Тотош халыҡты, милләтте, айырым кешене юҡ итәм тиһәң, иң тәүҙә уның Хәтеренә балта сабыу кәрәк, тигән Хәҡиҡәт Сәйәсәт ғәле йәнәптәре тарафынан һәр заманда, һәр тарафта иң шәп ҡорал булараҡ файҙаланылған. Беҙ быны тарихтан да, хәҙерге ваҡиғаларҙан да яҡшы беләбеҙ булыр.

I

1942 йылдың авгусы. Колхоздың йылҡы көтөүсеһе Ғилмишәриф менән ошоғаса Суртан приискыһында старателдәрҙән алтын ҡабул итеүсе булып эшләгән "Мәте" ҡушаматлы Заһретдин бер купеға эләкте. Армияға алыныусыларҙы теплушкаларға тейәп оҙатһалар ҙа, былар нишләптер ултырып, хатта ятып бара торған вагонға тура килде. Ғилмишәриф, ҡайыш менән уратып быуылған һары сумаҙанын көскә вагонға һөйрәп инеп килеүсе ауылдашын күргәс тә шатлығынан:

Мәшһүр шағирыбыҙ Әнғәм Атнабаевтың шиғырҙарын йәш сағымдан яратып уҡыйым. Уның төрлө тормош нескәлектәренә иғтибар итеп, уларҙы асыҡ сағылдырған әҫәрҙәрен күп осраҡта тыныс ҡына уҡып та булмай. Халыҡтар дуҫлығы, Тыуған илгә тоғро хеҙмәт, туған тел, ғаилә мөнәсәбәттәре, йәш быуынды тәрбиәләү темаларын һәр саҡ алғы планға ҡуйған был шәхестең ижады илебеҙгә, милләтебеҙ тормошона тәрән һөйөү рухы менән һуғарылған. Уның "Ҡара икмәк" тип аталған шиғырын яттан белмәүселәр һирәктер. "Әсәй миңә ҡара икмәк сәйнәп, имеҙлеккә һалып биргән дә, үҙе киткән ураҡ урырға. Илағанмын, ләкин сыҙағанмын. Икмәк менән була торорға…" Икмәктең ниндәй көс түгеп табылғанлығы, уның ҡәҙерен белеү мотлаҡлығы хаҡында яҙылған был шиғыр.

Әлеге ваҡытта Балыҡтар дәүеренең Һыуғояр дәүеренә күсеү осоро бара һәм ул 2021-2023 йылдарҙа дауам итә, ти ошо өлкәне өйрәнеүселәр. "Һыуғоярҙар эраһы - ул белемле, мәҙәни, мәғрифәтле, мөхәббәтле кешеләр заманы. Һыуғоярҙар дәүере кешеләре әйләнә-тирәһендә тәртип булдыра, үҙенең ғүмере, йәшәйеше, хатта Ер шарындағы именлек өсөн яуаплылыҡ ала, бар кешелеккә Һөйөү энергияһын йүнәлтә. Осраҡлылыҡтар булмай икәнен белеп, барыһын да белеменә, аңына, Һөйөү менән һуғарылған асылына таянып эшләй", - тип яҙғайныҡ гәзитебеҙҙең былтырғы һуңғы һанында. Бөгөн ошо темаға һөйләшеүҙе космоэнергетика прогрессоры Рауфан МОРТАЗИН менән дауам итәбеҙ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер. Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында Килтерелгән факттар ошо проблема буйынса С. И. Руденко, С. Е. Малов, Ж. Ғ.Кейекбаев һәм К. Ф. Смирновтарҙың ғилми һығымталарының принципиаль яҡтан хаҡлы булыуын раҫлай. Улар, үҙ ҡарамағында үтә сикләнгән материалдар ғына булыуына ҡарамаҫтан, башҡорт халҡы этногенезеның Көньяҡ Уралдың дах-массагет һәм башҡа малсылыҡ менән шөғөлләнгән синхрон ҡәбиләләренең тарихы, мәҙәниәте һәм теле менән туранан-тура бәйле булыуы хаҡында һығымтаға килә.