Башҡорттар борон-борондан, башҡа халыҡтар кеүек үк, күк есемдәрен күҙәткән, өйрәнгән. Халыҡта ай, ҡояш һәм йондоҙҙарға бәйле легендалар барлыҡҡа килгән.

Ошо көндәрҙә Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры кескәй тамашасыларын "Ҡыйыу һыуһар" тигән яңы спектакль менән һөйөндөрҙө. Спектакль баш ҡаланың 450 йыллыҡ юбилейына арнап Светлана Чураева пьесаһы буйынса сәхнәләштерелгән.

Бөгөнгө көндә Баймаҡ ҡалаһында йәшәгән бәхетле бер пар тураһында һүҙем. Рауил менән Әнисә улар. Икеһе лә үҙҙәренең тыныс холҡо, кешелеклеге, кеселеклеге менән күптәргә үрнәк булырлыҡ. Инде үҫеп еткән бала-сағалары, ейән-ейәнсәрҙәре лә бар. Тик баштан уҡ бергә тормош ҡороп йәшәмәгән был парҙың балаларының берәүҙәре "атаһыныҡы" булһа, икенселәре - "әсәһенеке". Күптәребеҙҙеке һымаҡ уҡ, уларҙың да тормош юлы ябайҙан булманы. Ғаиләләре башҡа-башҡа ине уларҙың…

* * *

Эштәр бына шулай көйләнеп китте. Күбәләрҙе һис тә ҡолатмай тарттыра башланым. Ат өҫтөндә лә ныҡ ултырам. Әхәт менән яландың осонан-осона йән-фарманға туҙҙырып сабышыуҙан да ҡурҡып торған юҡ. Унан һис тә ҡалышмайым.
Көн буйына һыбай йөрөү арыта икән шулай ҙа: кисен эштән туҡтағас, бил, беләктәр ауырта, иртәнсәк ҡабат атҡа менге килмәй тора. Ләкин һыр бирмәҫкә тырышам. Тағы ике көндән ауылға ҡайтып китәсәкбеҙ бит, аҙына ҡалғас, ниңә түҙмәҫкә?

Тормош күп яҡлы һәм ул даими үҙгәреп тора. Һәр йылыбыҙ, мәҫәлән, ниндәй ҙә булһа исем аҫтында үтә. Быйылғы Педагог һәм остаз тип нарыҡланған йыл иһә йәмғиәтебеҙҙең уҡытыусы һөнәре статусын, уның айырым дәрәжәгә эйә булыуын таныуы ул. Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы лауреаттары - филология фәндәре докторы, профессор Фәнил Тимерйән улы КҮЗБӘКОВ һәм филология фәндәре кандидаты, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Фәнзил Бүләк улы САНЪЯРОВ менән ошо хаҡта әңгәмә ҡорҙоҡ.

1928 йылда сығарылған телефон Башҡортостандың Милли музейы - Дүртөйлө тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музейында ДИКМ ОФ 834 иҫәп һаны аҫтында һаҡлана, Рәсәйҙең Музей фонды дәүләт каталогына индерелгән.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Дала зонаһы күскенселәре. Юэчжи

Беҙҙең эра сиктәрендә Көньяҡ Урал ҡәбиләләре менән юэчжи этнонимы аҫтында билдәле булған, Үҙәк Азияла көн иткән өсөнсө күп һанлы ҡәбиләләр төркөмө тығыҙ бәйләнештә була. Тикшеренеүселәр араһында ошо халыҡтың этносәйәси тарихы буйынса бер ни тиклем кимәлдә фекер айырымлығы бар, әммә уларҙың күбеһе б.э. тиклем VII-VI быуаттарҙа юэчжилар Эске Монголияла һәм уға йәнәш булған Алтай тауҙары итәгендә, күмәк ҡәүем булып, киң арауыҡта таралып йәшәгән, тип иҫәпләй. С.И. Руденконың һәм уның ҡарашы яҡлыларҙың фекеренсә, Алтай тауҙарының бейек түбәләрендәге мәңгелек туңлыҡ шарттарында һаҡланып ҡалған пазырык тибындағы бай ҡурғандар юэчжиларҙыҡы булған.

Баш ҡаланың Совет майҙанында донъяны гөрләтеп, өс көн буйы Китап байрамы уҙҙы. Тәүге көндә Республика Башлығы Р. Хәбировтың тәҡдиме менән Өфөгә ҡайтарылған Ҡөрьәндең күсермәһен тапшырыу тантанаһы үтте, был ваҡиға "Китап-байрам" халыҡ-ара китап йәрминкәһен асҡан мәлгә тура килтереп ойошторолғайны.

Уҡыу йылы тамам. Ниндәй борсолоуҙар, проблемалар, ҡаҙаныштар, яңылыҡтар менән иҫтә ҡалды ул?

Гәзиттә даими баҫылып килгән "Баш ҡалам" рубрикаһын уҡып барам. Өфөгә ҡағылышлы бик күп күренештәр сағылдырыла унда. Ҡайһы берҙә уҡып сығам да, "Ысынлап та шулай шул, нисек күҙгә эленмәгән был хәл", тип аптырайым. Ошо рубриканы нигеҙ итеп алып, республикабыҙ тураһында күҙәтеү эшләргә булдым. Баш ҡалабыҙ менән бер рәттән, Башҡортостаныбыҙ хаҡында ла мәҡәләләр ҡыҙыҡлы булыр, тип ышанам.

М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрының ишектәре ул көндә шар асыҡ була: ул үҙендә баш ҡаланың иң илгәҙәк, телсәр, аҡыллы балаларын көтә. Улар йыл һайын май аҙағында шулай йыйылышып, өлкәндәргә лә, үҙҙәренә лә күркәм байрам ойоштора. Аңлағанһығыҙҙыр, һүҙ "Һаумы, һаумы, әкиәт!" донъя халыҡтары әкиәттәрен башҡортса һөйләүселәрҙең ҡала конкурсын йомғаҡлау тантанаһы тураһында бара. Ун дүртенсе тапҡыр уҙғарылған ярыштың кескәй әкиәтселәре, йәш әртистәре, һәләтле ғаиләләре кемдәр һуң?

Күберәк художестволы керамика, скульптура менән шөғөлләнәм һәм был эшкә балаларҙы ла өйрәтәм, шәхси музейыбыҙ, цехыбыҙ бар. Ҡул эштәре араһында Шайморатов генерал, Ғәлимйән Ибраһимов, Рәшит Назаров һәм башҡа башҡорт әҙиптәренең һындары, Хөсәйенбәк кәшәнәһенең күсермәһе бар. Әле бына военкомат һәм район хакимиәте менән бәйләнешкә инеп, Украиналағы махсус хәрби операцияла ҡатнашҡан, Рәсәй Геройы исеменә лайыҡ булған алты яҡташыбыҙҙың иҫтәлекле һындарын яһау буйынса һөйләшеүҙәр алып барам.

"Башҡортостан телерадиокомпанияһы" акционерҙар йәмғиәтенең генераль директоры урынбаҫары, Рәсәйҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы лауреаты Тәнзилә Үлмәҫбаеваның журналистикаға арналған ғүмер юлы - өс тиҫтәнән ашыу. Тимәк, ошо эшмәкәрлек тураһында сәғәттәр буйы фекер алышырға булыр ине. Хәйер, беҙ биргән өс һорау ҙа Тәнзилә Абдулла ҡыҙының тормошҡа мөнәсәбәтен, рухи донъяһын аңларға ярҙам итә.

Үҙгәртеп ҡороуҙар башланғас, республиканың бер төркөм зыялылары ойошторған Халыҡ мәғарифына булышлыҡ итеүсе "Аҡтамыр" башҡорт үҙәге республика, бигерәк тә ҡала мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыуға иғтибарҙы арттырыу маҡсатында ҙур эштәр башҡарҙы. Бөгөн Дим районының Рауил Бикбаев исемен йөрөткән 102-се Башҡорт гимназияһы ла заманында, нигеҙҙә, рус мәктәбе булһа, 1999 йылда унда башҡорт телен тәрәнәйтеп өйрәнеү синыфтары асыла. Ә 2006 йылда иһә ул "102-се Башҡорт гимназияһы" статусында ҡаршы ала. Әле был белем усағында һәр синыфты башҡорт телен тәрәнәйтеп өйрәнеүсе параллель кластар бар, башҡорт халҡының ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын, мәҙәниәтен, тарихын һаҡлау буйынса ҙур эштәр алып барыла. Гимназия менән яҡынданыраҡ танышыу маҡсатында уның директоры Рөстәм ДИЛМӨХӘМӘТОВҡа бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Үткән шәмбе бөтә ил буйлап күләмле акция - "Музейҙар төнө" уҙҙы. Йыл һайын был сарала әүҙем ҡатнашҡан Башҡортостандың Милли музейы быйыл да үҙ ҡунаҡтарына ҡыҙыҡлы һәм үҙенсәлекле саралар тәҡдим итте.

Йыл һайын республиканың юғары белем биреү системаһында бюджет урындары һаны арта. 2023 йылға 13 541 бюджет урыны билдәләнгән - Башҡортостан Республикаһы мәғариф һәм фән министры урынбаҫары Инесса Косолапова ҡабул итеү кампанияһы мәсьәләләре буйынса брифингта ошо хаҡта аңлатты һәм был һандарҙың үҙгәреүе мөмкин булыуын әйтте: Рәсәй Мәғариф һәм фән министрлығының өҫтәмә квоталар бүлеүе ихтимал. Брифинг барышында шулай уҡ Башҡортостан юғары уҡыу йорттары ректорҙары ҡабул итеү кампанияһына ҡағылышлы төрлө көнүҙәк һорауҙарға яуап бирҙе. Шулар араһынан иң мөһимдәре менән таныштырабыҙ.

Был көндәрҙә 28 майға тиклем Өфөлә Совет майҙанында, БР Милли музейҙа, Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханала, Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында, шулай уҡ нәшриәттәрҙә һәм китап магазиндарында "Китап-байрам" тип аталған халыҡ-ара китап йәрминкәһе уҙа. Ошо уңайҙан Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе Айгиз БАЙМӨХӘМӘТОВҡа бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Ашап бөтөү менән Нажар бабай аттарҙы ҡамытланы, ҡамыттың ҡолаҡ бауына оҙон күбә арҡаны таҡты, аттарҙы үңлекләп, төшмәһен өсөн, уларҙы арҡалыҡ ҡайышы менән тарттырып бәйләне.
- Йә, егеттәр, эште башлайбыҙмы? - тип беҙгә ҡараны шунан.

Бөгөн "аллергия" тигән термин тормошобоҙға ныҡлап үтеп инде. Йылдан-йыл аллергик сирҙәр менән яфаланыусылар, шул иҫәптән, балалар араһында ла арта ғына бара. Бынан 20-30 йыл элек ишетеп тә белмәгән сирҙең аҙыуының сәбәптәре нимәлә? Ниндәй осраҡта уны мотлаҡ дауаларға кәрәк? Ошо хаҡта юғары категориялы аллерголог-иммунолог, медицина фәндәре кандидаты, БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының штаттан тыш төп белгесе, Республика балалар клиник дауаханаһының аллергология бүлеге мөдире Гөлназ Өлфәт ҡыҙы МАКАРОВА менән һөйләшәбеҙ.

Эскелек

Кеше организмында алкоголь зарарламаған бер генә ағза ла юҡ. Ләкин шуларҙың барыһына ҡарағанда ла ныҡ үҙгәрештәргә дусар булыусы - ул мейе. Эскән һәр бер рүмкә араҡы һәм көмөшкә, һыранан баш мейеһе ҡабығы тарҡала башлай. 1961 йылда Американың өс физигы махсус микроскоп аша кеше күҙе селтәрендәге ҡан тамырҙарын өйрәнә. Шул саҡ фән тарихында тәүге тапҡыр ҡан тамыры эсенә ҡарарға һәм унда ҡандың нисек ағыуын күрергә мөмкин була. Физиктар нимә күргән һуң? Улар ҡан тамыры стенкаһын һәм ҡандың аҡ, ҡыҙыл тәнсәләрен күрә. Башҡа бер ни ҙә юҡ, шулай булырға тейеш тә. Ләкин бер дүшәмбе көн микроскоп алдына сираттағы пациентты ултырталар ҙа, ҡараһалар ... Был кешенең ҡаны буйлап ойошҡан, уҡмашҡан эритроциттар йөрөп ята һәм улар бик күп, суҡланып бөткән меңәрләгән дана. Физиктар ҡурҡыуға ҡалған, ләкин кеше бер ни булмағандай ултыра. Икенсе, өсөнсө пациентты тикшерәләр - бер ни ҙә юҡ, ә бына дүртенсеһендә - тағы ла ойошҡан ҡан тәнсәләре. Һораша башлаһалар, был ике кешенең бынан алда алкоголь эскәндәре асыҡлана.