Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Көньяҡ Уралда Арҡайым тибындағы 20-гә яҡын ҡаласыҡ билдәле. Шуларҙың береһе Баймаҡ районының Байыш ауылы янында урынлашҡан. Тикшеренеүселәр, Арҡайым тибындағы ҡомартҡылар төркөмөнөң планировкаһын, төҙөлөшөн һәм барса табылған материалдарҙың үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, уны һынташты археологик мәҙәниәте, тип нарыҡлайҙар һәм датаһын б.э. тиклем XX - XVI быуаттар арауығы менән билдәләйҙәр.

Сикһеҙ Йыһандың бер мөйөшөндә бәләкәй генә магазин бар. Әйтеүҙәренсә, ҡасандыр уның матур ғына исеме лә булған, көслө дауыл тамыры менән йолҡоп алғас, яңы хужаһы алтаҡтаны ҡабаттан элеп тормаған, сөнки яҡын-тирәләгеләр бында теләктәр һатылыуын яҡшы белә. Сауҙа нөктәһендә ассортимент бик бай - йәнең теләгәнде һайла: кәрәк икән ҙур яхта ал, фатирыңды яңырт, кейәүгә сығыу йә кәләш алыу теләгеңде лә тормошҡа ашырып була, аҡса ла һатыла, хатта корпорация президенты вазифаһын да, балалар, яратҡан эш, ҙур түштәр, конкурста еңеү, автомашиналар, футбол клубтары, власть, ҡиммәтле балдаҡтар һатып алып була - һәммәһе лә бар бында. Үлем менән йәшәү генә һатылмай - улары күрше Галактикала.

Республика көнө байрамында баш ҡаланың Совет майҙанында Рәсәй Геройы, 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командиры, генерал-майор Миңлеғәле Шайморатовҡа һәйкәл асылды. Был тарихи ваҡиғала Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров, Рәсәй Президенты ярҙамсыһы Владимир Мединский, Донецк Халыҡ Республикаһы башлығы вазифаһын башҡарыусы Денис Пушилин, Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Рәйес Әбдрәшитов һәм башҡа мәртәбәле ҡунаҡтар ҡатнашты. Башҡортостан халҡын республика көнө менән ҡотларға һәм иҫтәлекле ваҡиға шатлығын уртаҡлашырға Чечен, Татарстан, Ҡалмыҡ республикалары, Ульяновск өлкәһе вәкилдәре килде. Совет майҙанына ағылған халыҡтың күплеге был көндөң һәм был ваҡиғаның Башҡортостан өсөн ни тиклем әһәмиәтле булыуын асыҡ күрһәтте.

Әҙәбиәт, сәнғәт һәм архитектура буйынса Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт өлкәһендәге иң юғары наградаһы һанала. Ул БАССР Министрҙар Советының 1967 йылдың 28 ғинуары ҡарары нигеҙендә барлыҡҡа килеп, ошо йылдың октябрендә СССР-ҙың 50 йыллыҡ юбилейы уңайынан Фәйзи Ғәскәровҡа, Заһир Исмәғилевҡа, Мостай Кәримгә, Һәҙиә Дәүләтшинаға тапшырыла. 2020 йылға тиклем Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы барлығы 143 кешегә бирелә. Быйыл был премияның булдырылыуына 55 йыл тулды.

Салауат башҡорт дәүләт драма театры өсөн яңы миҙгел иҫтәлекле датаға - театрҙың 90 йыллыҡ юбилейына арнала. Ошо ваҡиға уңайынан 19 октябрҙә театр коллективы Өфөгә юллана. Был юлы М.Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры сәхнәһендә Мөнир Ҡунафиндың "Кешелеккә тоғролоҡ" хикәйәһе буйынса "Тоғролоҡ" драмаһы күрһәтеләсәк. Инсценировка авторы - Зөһрә Бураҡаева, ҡуйыусы режиссеры - Лиана Ниғмәтуллина, ҡуйыусы рәссам - Юлиә Сиражетдинова, композиторҙары - Мәскәү ҡалаһынан Диләрә Ғәбитова, Лариса Субботина, хореографы - Өфөнән Ольга Даукаева. Баш ҡала тамашасыларының спектаклгә ҡағылышлы һорауҙарына яуап табыр өсөн театрҙың баш режиссеры Лиана НИҒМӘТУЛЛИНА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ислам диненең ҙур байрамдарының береһе - Мәүлит кисәһе, икенсе төрлө ул "мәүлиден-нәби", йәғни "Бәйғәмбәрҙең тыуыуы" тип тә атала. Бәйғәмбәрҙең (с.ғ.с.) тыуған көнө аныҡ билдәле булмау сәбәпле, уның вафаты көнө, йәғни 12-се рабиғел-әүүәл көнө, тыуған көнө итеп тә билдәләнә.

Быйыл йәй 1977 йылда Баймаҡ районы Беренсе Этҡол урта мәктәбен тамамлаусыларҙың осрашыуы булып үтте. Мәктәбебеҙҙе, класташтарыбыҙҙы һағынып, ашҡынып барҙыҡ. Кисә барышында Әлфиә Юлдашбаева, мәктәптә уҡыған саҡтағы ҡыҙыҡлы ваҡиғаларҙы иҫкә төшөрәйек әле, тип иғлан итеп, директорыбыҙ Әхмәҙулла Хәйривара улы Хәсәнов менән булған, хәҙер инде лаҡапҡа әүерелгән бер хәлде һөйләп көлдөргәйне. Тап ошо директорыбыҙ тураһында миндә лә бар ине ҡыҙыҡлы бер ваҡиға, әммә осрашыуҙа һөйләргә форсат теймәгәс, гәзит уҡыусылар менән бүлешмәксемен.

Күптән түгел Сибай ҡалаһында йәшәгән Әбдрәшитов Риза Ғәҡиф улын Башҡортостандың мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова "Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте өлкәһендә күп йылдар намыҫлы эшләгәне өсөн" тип билдәләп, Маҡтау грамотаһы менән бүләкләне. Быйыл алтмыштың бишен имен-аман тултырған ошо синыфташым хаҡында һүҙем.

- Әүәлгеләй уныһын-быныһын етештереп, бесеп-тегеп, йүгермәләп йөрөр саҡтарың алда әле. Ҡулың алтын бит һинең, әхирәт, күлдәктәрҙе тәнгә һылаштырып ҡойоп, кәртинкәләй матур итеп ҡайып, һыбайлы атынан төшөп, йәйәүле ятып ҡарарлыҡ килештереп тегәһең!
- Бигерәк телгә бөткәнһең инде, Ҡыҙбикә, телеңдән шәрбәт, бал тама. - Әлмәғиҙә һүрәнке йылмайҙы. - Ҡуй, артыҡлап маҡтама, йә ышандырып ҡуйырһың!
- Маҡтамайым, нисек бар, шулай әйтәм, ауылдың ҡыҙ-ҡырҡыны, бисә-сәсәһе һинең ҡулыңа ғына ҡарап тора бит. Тиҙҙән үктәбер байрамы, сәләмәтләнереңде көтөп кенә йөрөйҙәрҙер әле.

йәки яҙып ҡалдырылған тарихыбыҙҙы ынйы бөртөгөләй йыйыу фарыз

Үҙ халҡының тарихы менән ҡыҙыҡһынмаған һәм уны белергә теләмәгән инсандарҙы аңлауы ҡыйын. Тарихҡа ҡарата битарафлыҡ маңҡортлоҡҡа илтә. Ә башҡорт тарихы шундай боронғо, ҡатмарлы һәм серле, уға бер эҫенһәң, һис айырылырлыҡ түгел. Тарих ҡабатланмай, уның барса хәл-ваҡиғаларын беҙ төрлө яҙмаларҙан уҡып ҡына күҙ алдына килтерәбеҙ. Мине бигерәк тә башҡорттар тураһында хәбәрҙар булған, улар тураһында үҙ ҡараш-баһаларын аҡҡа төшөргән шәхестәр ҡыҙыҡһындыра. Тарихнамәләр менән танышҡанда уйланаһың да, хисләнәһең дә, хыялға ла биреләһең. Ҡай сағында күңелеңде күтәрһә, бәғзе осраҡта йөрәгеңде лә һыҙлата ул. Ошондай мәлдәрҙә быуаттар томаны эсендә ҡалған шәхестәр, үҙ заманы хаҡында бәйән иткән сәйәхәтселәр, уҡымышлы заттар, тарих ҡаҙанында ҡайнаған башҡа зыялылар менән осрашҡандай булам. Уй-фекер аша, хәҙергесә әйткәндә, виртуаль ысынбарлыҡтың түңәрәк ҡорона саҡырып, улар менән бына тигән әңгәмә ҡороп була бит! Әйҙәгеҙ, шулай итәйек, "Киске Өфө"нөң виртуаль ҡорона саҡырылған ҡунаҡтарыбыҙҙы тыңлап ҡарайыҡ.

1939 йыл. Был фотоһүрәткә төшөү тарихы теүәл генә билдәле түгел. Шулай ҙа ундағы кешеләр иң яҡшы кейемдәрен кейеп, өҫ-башын тәрбиәләп алып, арбаға тейәлешкәндәрҙер ҙә, юлға сыҡҡандарҙыр, тип күҙ алдына баҫтырырға мөмкин. Дилбегә тотҡан атайҙары эргәһендә малайҙар юл буйы шаярып килгәндер. Бына шулай колхоз умартасыһы Хәтмуллин Лотфулла улдары Зәйнулла (уң яҡта тора), Ғәйнулла (һул яҡта ултыра), Фәйзулла (уң яҡта ултыра) һәм күрше малайы, туған тейеш Таҫмағолов Сафуанды фото төшөргә алып бара.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Арҡайым тибындағы ҡаласыҡ-ҡәлғәләр

Бронза эпохаһында Көньяҡ Уралда тәү башлап яңы типтағы ҡомартҡылар - ур һәм оҙон соҡорҙар менән уратылып алынған ҡаласыҡ-ҡәлғәләр барлыҡҡа килә. Ошо типтағы ҡомартҡыларҙан иң тәүҙә Силәбе өлкәһенең көньяғында, Һынташты йылғаһы буйында Һынташты комплексы (ҡаласыҡ-ҡәлғә, ҡәберлек) ҡаҙып асылған (уны асыусы - күренекле совет археологы В.Ф. Генинг). Унан һуң Г.Б. Зданович етәкселегендә Силәбе дәүләт университеты ғалимдары Силәбе, Ырымбур өлкәләре һәм Башҡортостан сиктәрендәге ҙур территорияла ҡаласыҡ-ҡәлғәләр серияһын асыуға өлгәште (Аҙаҡтан ошо территория "Ҡалалар иле", тип атала башланы. - Тәрж. иҫк.). Донъя фәне Һынташты-Арҡайым төркөмө ҡомартҡыларын асыуҙы һәм тикшереүҙе, табылған материалдарҙы ғилми әйләнешкә индереүҙе Көньяҡ Уралдың боронғо тарихын өйрәнеү өлкәһендә өлгәшелгән оло ҡаҙаныш итеп таныны.

Заманы кисергәндәрҙе кисерә, башҡалар күргәнде күрә, тулай, илай, көлә, хисләнә, ҡайғыра, шатлана, ялағайлана, ярамhаҡлана, түҙә лә, дәүеренә, көнөнә яраҡлашып йәшәй әҙәм балаhы. Бөтә өҫтөнлөктәре лә, етешhеҙлектәре лә шул йәшәгән заманына хас, сөнки "кемдең арбаhына ултырhаң…"

Республика көнө байрамы алдынан Өфө ҡала округы хакимиәтенең мәҙәниәт һәм сәнғәт буйынса идаралығы социаль селтәрҙәрҙә "Өфө Башҡортостан Республикаһы көнө менән ҡотлай" тип аталған флешмобта ҡатнашырға саҡыра. Уның төп маҡсаты - илһөйәрлек, Башҡортостанға һәм уның баш ҡалаһына һөйөү тәрбиәләү.

Өфө ҡала окргуы хакимиәтенең сираттағы ултырышында Луганск һәм Донецк Халыҡ Республикаларында тергеҙеү эштәрендә ҡатнашыусыларҙы бүләкләнеләр.

Быға тиклем ҡайҙалыр алыҫта, күҙ күрмәгән яҡта, беҙ белмәгән кешеләр тарафынан алып барылған һуғыш ҡасафаты ете ят нәмә булһа, 22 сентябрҙән алып ул беҙҙә лә һәр бер өйгә килеп инде лә... кемдеңдер улына, иренә, атаһына, ҡустыһына, еҙнәһенә йә кейәүенә саҡырыу ташланы. Йөрәктәрҙә ҡурҡыу, шом, хәүеф уянды...

11 октябрҙә Башҡортостан сираттағы дәүләт байрамын - Республика көнөн билдәләй. Әйткәндәй, республикабыҙҙа ошо ғәҙәти генә көҙгө бер көндә байрам саралары 31-се мәртәбә уҙғарыла: 1992 йылдың 27 февралендәге "Башҡортостан Республикаһында байрам һәм иҫтәлекле көндәр хаҡында" тигән законға ярашлы, 11 октябрь - Башҡорт Совет Социалистик Республикаһының Дәүләт суверенитеты тураһындағы декларацияһын ҡабул итеү көнө - дәүләт байрамы тип иғлан ителгәйне.

Эйе, 1990 йылдың көҙгөсә һалҡынса бер көнө ошо осорҙоң иң иҫтәлекле датаһы булып, дәүләт документтарында ғына түгел, замандаштарыбыҙ хәтерендә һәм хәтирәләрендә лә үтә ҡәҙерле бер иҫтәлек булып ҡалды.
Ошо ҡатмарлы, алда ни булырын бер кем дә белмәгән тарихи көндәрҙә, ҡасандыр һис бер ҡаҡшамаҫтай тойолған ҡеүәтле Советтар Союзында сәйәси буталыш үә сыуалыш, иҡтисади көрсөк сәскә ата ине инде. Нисек кенә булмаһын, СССР халыҡтары ил етәкселегенән етди реформалар башлауҙы, төбәктәргә иҡтисади үҙаллылыҡ биреүҙе, власты демократлаштырыуҙы талап итте. Ҡыҙғаныс, әммә ул саҡтағы оло илебеҙҙең беренсе һәм һуңғы президенты Михаил Горбачёв етәкселегендәге СССР Хөкүмәте тиҫтә йылдар дауамында сисә алмаҫлыҡ бер төйөнгә уҡмашҡан сәйәси, иҡтисади һәм ижтимағи проблемаларҙы тиҙ арала хәл итеү юлын таба алманы. Күрәһең, быға ул замандағы етәкселектә башланған конфликттар, талаш-тартыштар, интригалар, инде ҡартайышып бөткән коммунист-консерваторҙарҙың сәйәси фекерләү, алдан күрә белеү мөмкинлектәренең үтә сикләнгән булыуы ла булышлыҡ иткәндер.
Тап ошо осорҙа, уҙған быуаттың 80-се йылдары аҙағы - 90-сы йылдар башында республикабыҙҙа башҡорт милли хәрәкәте көсәйеп китте. Әлбиттә, милли хәрәкәт башында торған зыялыларыбыҙ ошо көсөргәнешле мәлдәрҙә халҡыбыҙ, республикабыҙ мәнфәғәттәрен яҡлауҙы төп маҡсат итеп ҡуйҙы. Шуның өсөн дә улар Башҡортостандың дәүләт суверенитетын иғлан итеүҙе ихлас һәм үтә ҙур ҡыуаныс менән ҡабул итте. Ошо хәрәкәткә ҡушылып киткән бер ябай башҡорт зыялыһы булараҡ, ул ваҡытта булып үткән ваҡиғалар хәтеремә тәрән уйылып ҡалған.



Башҡорт дәүләт педагогия институтында эшләп, буласаҡ уҡытыусыларға психология фәнен уҡытып йөрөгән ваҡыт. 1990 йылдың 11 октябрендә, иртәнге лекциялар тамамланыу менән, хәҙерге Әхмәтзәки Вәлиди урамындағы Ижтимағи-сәйәси үҙәк тип йөрөтөлгән бина яғына йүнәлдем. Тап шул бинала БАССР Юғары Советының тарихи сессияһы бара ине. Байтаҡ ҡына халыҡ йыйылған, барыһы ла, мөкиббән китеп, депутаттарҙың репродукторҙар аша яңғыраған сығыштарын тыңлай, аралаша, фекерҙәре менән уртаҡлаша. Милләттәштәребеҙҙең киләсәк менән бәйле ниндәйҙер оло өмөт-ышаныстары психологик көсөргәнеш тәьҫирендә уларҙың уйсан һәм етди ҡарашлы йөҙҙәрендә бермә-бер сағылыш тапҡан. Тәнәфестә урамға сыҡҡан депутаттар халыҡ менән аралаша, уларҙың ышанысын аҡларға һүҙ бирә. Ниһайәт, тауыш биреү һөҙөмтәләре иғлан ителде, халыҡ быны, геү килеп, шатлыҡ-ҡыуанысҡа тулы, дәрт-дарманлы ауаздар менән ҡаршы алды, ихласлап тороп, бер-береһен ҡотланы. Шул саҡта үҙем, бина болдорона күтәрелеп: "Йәшәһен суверенитет, ошо тантаналы көндө бөтөн республика байрамы итеп иғлан итәйек!" - тип яр һалдым. Ул аҙаҡтан ысынлап та шулай булды.
Ул осорҙағы хәл-ваҡиғалар хәҙер республикабыҙҙың яңы тарихында үҙ урынын алды. Әле тыуған-үҫкән ватаныбыҙ Республика тип атала икән, был уның дәүләтселеге символы булып ҡала бирә. Әйткәндәй, республика һүҙе үҙе лә үтә боронғо: латин телендәге "res publica" төшөнсәһе, йәғни "йәмғиәт, халыҡ эше" тигән һүҙбәйләнеш, ваҡыттар үтеү менән, дәүләт мәғәнәһендә ҡулланыла башлаған. Шәхсән үҙем ошо сәйәси термин атамаһына борондан уҡ оло бер мәғәнә һалынғанын тоям: республикабыҙҙың асылын, уның йәшәйешен халыҡтарыбыҙ, тотош йәмғиәтебеҙ алып барған дөйөм эшмәкәрлектән башҡа күҙ алдына ла килтереп булмай бит!
Башҡорт халҡының бик боронғо замандарҙан бирле үҙенсәлекле дәүләтселек сифаттары булыуы билдәле инде. Дәүләтте ниндәй критерийҙар дәүләт итә һуң? Иң элгәре ил-дәүләтте хасил итеүсе халыҡ булырға тейеш. Тарих фәнендә иртә урта быуаттарҙан бирле башғарт-башҡорт атамаһы менән билдәле булған ҡәүем хаҡындағы яҙма сығанаҡтар бар. Йәнә билдәле бер халыҡ йәшәгән территория булып, уны биләгән, уға хужа булған халыҡ хаҡында ла мәғлүмәт булыуы фарыз. Ә бит тарихи Башҡорт иле, ул илдең географик сиктәре хаҡында ла бик ышаныслы мәғлүмәттәр бар. Башҡорт иле һәм уның ерҙәре хаҡында байтаҡ ҡына урта быуат тарихсылары яҙма мәғлүмәт ҡалдыра. Уларҙың иң билдәлеләренән XII быуатта йәшәгән ғәрәп географы Мөхәммәд әл Иҙрисиҙе атап үтергә була. Ул Башҡорт иленең ике өлөштән - Тышҡы һәм Эске Башҡорт ерҙәренән хасил булыуы хаҡында яҙа. Иҙриси Хазар ҡағанаты хакимы резиденцияһынан (Волга йылғаһының түбәнге яғында, Каспий диңгеҙенә яҡын ҡала) Башҡорт иленә тиклем 27 көнлөк, бәшәнәктәрҙән эске башҡорттарға тиклем - 10 көнлөк, ә болғарҙарға - 25 көнлөк юл булыуын билдәләй.
Башҡорт иленең ул саҡта ҡалалары ла була. 922 йылда Ибн Фаҙлан да үҙенең сәйәхәтнамәһендә ғәрәп хәлифе илселегенең Болғар ханлығына Башҡорт иленең көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш сиктәре аша үтеп китеүен теркәп ҡалдыра. Башҡорт ил-дәүләте менән идара итеүсе хакимдар хаҡында ла тарихи яҙмалар беҙҙең көндәргә килеп еткән. Бында тарихи шәхес булған Башҡорт хан исеме иҫкә төшә. XIII быуаттың 30-сы йылдарында Тарихи Башҡортостан ерҙәренә килгән венгр миссионер-монахтары (Отто, Юлиан, Рубрук) яҙмаларында "паскатир" халҡы сарацин, йәғни ғәрәп динен (Ислам) тотоусы ҡәүем булып, уларҙың хакимының (короленең) бик уҫал кеше булыуы хаҡында иҫкә алына.
Боронғо башҡорттар Бөйөк Болғар хандарын да үҙ хакимдары итеп таный. Артабан, татар-монгол яуынан һуң, Башҡорт илендә вертикаль власть структураһы урынына, ырыу-ҡәбилә ҡанундарына ярашлы, горизонталь идара итеү формаһы (ырыу аҡһаҡалдары, батырҙар, бей-тархандар етәкселеге, йыйындарға хас ырыу демократияһы) нығынып ҡала, ул бер ни тиклем арауыҡта Рус дәүләтенә ҡушылғас та һаҡланып килә бирә (Башҡорт иленең Рәсәй составына инеүе - XVI быуат урталарында - шул уҡ ырыу-ара үҙаллы идара итеү системаһына ярашлы башҡарыла). Быларҙы үҙенсәлекле боронғо Башҡортостан дәүләтселегенең кире ҡаҡҡыһыҙ дәлиле итеп ҡарау фарыз.
Башҡорт халҡының үҙаңында ошондай дәүләтселектәре хаҡында хәтирәләр онотолмай йәшәй бирә, сөнки күп һанлы ихтилалдар, халҡыбыҙҙың теле, дине, ере өсөн көрәшеүе һөҙөмтәһендә улар Рәсәй империяһында ла берҙән-бер аҫаба халыҡ - үҙ еренең хужаһы булып ҡала бирә. Тап шул сәбәпле халҡыбыҙ зыялылары XX быуат башындағы Рәсәй инҡилабы осоронда, яңы дәүләтселеккә нигеҙ һалып, Башҡортостан Республикаһын төҙөүгә өлгәшә. Граждандар һуғышының иң аяуһыҙ бер мәлендә В.И. Ленин етәкселек иткән Совет Хөкүмәте, Башҡортостандың үҙаллылығын рәсми рәүештә танып, уның РСФСР составында автономиялы республика статусына эйә булыуы хаҡындағы тарихи Килешеүҙе раҫлай.
Шулай итеп, ҡатмарлы совет осоронда ла, унан һуң да халҡыбыҙ, нисек кенә сикләнгән булмаһын, үҙенең дәүләтселеген һаҡлап ҡала алды, сөнки был дөйөм ил берҙәмлеге һәм именлеге өсөн хәл иткес шарттарҙың береһе булып ҡала. Тарих һынауҙарын үткән ошо принцип яҡын һәм алыҫ киләсәктә лә теүәл үтәлер, республикабыҙ йыл һайын үҙенең дәүләтселек көнөн байрам итер тигән ышаныста ҡалайыҡ.

Ошо көндәрҙә Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берләшмәһенең И. Йомағолов исемендәге башҡорт драма театры үҙенең 32-се ижад миҙгелен Мирхәйҙәр Фәйзиҙең "Аҡ ҡалфаҡ" спектакле менән асып ебәрҙе. Әҫәр "Берҙәм Рәсәй" партияһының "Кесе Ватан мәҙәниәте" проекты сиктәрендә сәхнәләштерелде, ҡуйыусы режиссеры - Башҡортостандың халыҡ артисы Азат Йыһаншин. Спектакль тураһында төп ролдәрҙең береһен уйнаған Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Резеда ӘМӘКӘСОВА менән әңгәмәләштек.

Үҫмерҙәр һәм йәштәр, закон буйынса, юл хаҡын түләмәгән өсөн балиғ булмағандарҙы йәмәғәт транспортынан төшөрөп ҡалдырыу ярамағанлығын белеп, аңлы рәүештә билет алыуҙан баш тарта. Ата-әсәләр, балаларын яҡлап, улы йәки ҡыҙы аҡсаһын бары тик "өйҙә онотоп ҡалдырған", тип, "хәлгә инмәгән" водителдәрҙе йәки кондукторҙарҙы ғәйепләргә әҙер, йәки үҙҙәре үк шундай ҡылыҡты хуплай.

Яңғыҙ ғүмер иткән ирҙәр... Һәр ауылда ла бар улар. Юҡ-юҡ, өйләнмәй ҡырҡты, иллене уҙып барғандар хаҡында әйтмәйем, йәки ғәйеп үҙҙәрендә булып, ҡатынын айырып, яңғыҙ йәшәгәндәрҙә лә эшем юҡ. "Бергә-бергә - ғүмергә" тигәндәй, өйләнешеп, йорт һалып, матур донъя ҡороп, балалар үҫтереп, балҡытып тормош көтөп ятҡанда, ҡатынын юғалтып, яңғыҙ тороп ҡалған ирҙәр, олпат ағайҙар хаҡында һүҙем.