Йәйҙең үҙенә ылыҡтырып торған хозурлығы менән бергә кеше ғүмерҙәренә янаған хәүеф-хәтәрҙәре лә күп шул: кемдәрҙер еләк-емеш, бәшмәк йыйырға сығып, аҙаша; кемгәлер талпан ҡаҙала, йылан саға; эҫе һуға, йәшен ата - әҙме ни моңһоҙлоҡ йә һаҡһыҙлыҡ күрһәтеүселәрҙе аҙым һайын һағалап тороусы бәлә-ҡазалар. Ләкин был һанап кителгән осраҡтар буйынса статистика бөтөнләй әҙ һәм кешенең иҫән ҡалыу ихтималлығы ла күберәк булһа, йәй осоронда һыуға батыусыларҙың хәле башҡасараҡ. Ҙур һыу менән ут моңһоҙлоҡто ғәфү итмәй. Ут менән һыуҙың ялы-ҡойроғо юҡ, тип бушҡа әйтмәгәндәр бит.

Ямғыр болоттары тропосферала, атмосфераның иң түбәнге ҡатламында барлыҡҡа килә. Тропосфера ҡатламы ерҙән йылына, шуға күрә Ергә яҡын температура 8-9 километр бейеклектәге -300С температураға ҡарағанда күпкә юғарыраҡ.

Метеориттар - миллиард йылдар буйы Марс һәм Юпитер орбиталары араһында Ҡояш тирәләй өйөрөлгән емерек планеталарҙың ярсыҡтары. Төрлө дәүмәлдәге бихисап шул ярсыҡтар планеталар араһында осоп йөрөй һәм Ергә килеп бәрелә.

Ҡымыҙ борон-борондан башҡорт халҡының бәрәкәтле, шифалы эсемлектәренең береһе булып тора. Башҡорттар элек яҙ етеү менән малдарын йәйләүгә ҡыуған, йәй буйы ҡымыҙ эскән, шуның арҡаһында ла уларҙың һаулығы ныҡ булған, төрлө ауырыуҙарға бирешеп бармаған. Сөнки ҡымыҙ еңел үҙләштерелә торған аҡһымдарға, витаминдарға һәм микроэлементтарға бай.

Иршат менән Зәлиәнең өйләнешеү хаҡында белдергән теләгенә ике яҡтан да ата-әсәләре аяҡ терәп ҡаршы торҙо. Яҡын да килмәнеләр. Тыңларға ла теләмәнеләр. Йәштәр иһә үҙҙәренсә эш итте, дөрөҫөрәге, ата-әсәләренең һүҙҙәрен ҡолағына ла элмәне. Район загсына барып никахтарын теркәргә ғариза бирҙеләр, туй үткәреү мөҙҙәтен дә билдәләнеләр. Кисә генә мәктәп партаһы артында ултырған балалар тимәҫһең үҙҙәрен.

Баланың һаулығын ҡайғыртыу, уның тормошон кәрәкле әйберҙәр менән тәьмин итеү һәр ата-әсәнең төп бурысы. Ләкин, ҡыҙғанысҡа күрә, ҡайһы бер осраҡта ололар матди хәстәрлек менән генә булып, баланың рухи торошоноң ни хәлдә булыуына иғтибар бирмәй, кеше менән аралашыу, йәмғиәттә үҙен нисек тотоу ҡағиҙәләрен өйрәтеүҙе күҙ уңынан ысҡындыра. Һәр кешенең шәхси сиге (личная граница) була һәм бер кемдең дә уны боҙорға хаҡы юҡ. Ошо хаҡта ла әйтергә, аңғартырға, аңлатырға онотабыҙ. Үҙен рәнйеткәндәргә ҡаршы һүҙ әйтеүҙән тыйылған, уларға ҡаты итеп яуап бирергә белмәгән, әйберҙәренә һорауһыҙ тейгәндәрҙе урындарына ултырта белмәгән баланы мәктәптә лә, унан һуң, эштә, шәхси тормошонда ла ҙур ауырлыҡтар көтә. Ул һәр ваҡыт йәмғиәт өсөн ҡорбан ролен үтәйәсәк. Был хәлдән уны нисек араларға? Психологтар кәңәшенә ҡолаҡ һалайыҡ. Был хәлгә юл ҡуймаҫ өсөн улар ата-әсә телмәренән түбәндәге 7 фразаны алып ташларға кәңәш итә.

Изге Ҡөрьәндә "Ир менән ҡатын бер-береһенең кейеме", тип әйтелә. Был һүҙҙәргә тәрән мәғәнә һалынған, сөнки Аллаһы Тәғәлә беҙҙең асылды беҙгә ҡарағанда күпкә яҡшыраҡ белә. Әйҙәгеҙ, "кейем" һүҙенең мәғәнәһенә төшөнөп ҡарайыҡ башта, ошо юҫыҡта үҙебеҙҙең икенсе яртыбыҙға күҙ һалайыҡ.

ейән-ейәнсәрҙәребеҙ тәрбиәһендә лә ҡатнашабыҙ булып сыға Тормошта шул ҡәҙәре бер-береһенә тап килгән парҙар осрай: бындай үҙ тиңен тапҡан бәхетлеләрҙең күңеле берҙәй асыҡ, уй-фекерҙәре уртаҡ була. "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе - 2023" республика асыҡ конкурсында ҡатнашып, "Ғаилә ижады" номинацияһында икенсе урын яулаусы, үҙҙәренә терәк булырҙай ике ул үҫтереүсе Азалия һәм Юлай ВӘЛИЕВтар шундай парҙарҙың береһе. Улар менән 8 июлдә Рәсәйҙә билдәләнгән бик мәғәнәле байрамдарҙың береһе - Ғаилә, мөхәббәт һәм тоғролоҡ көнө айҡанлы әңгәмә ҡороу форсаты тейҙе. Йәштәрҙең өлкәндәргә ҡарата мөнәсәбәте, балалар тәрбиәһе, бәхет серҙәре тураһында фекерҙәрен һеҙгә лә еткерәбеҙ, ҡәҙерле гәзит уҡыусылар.

Оҙаҡҡа һуҙылған йәйге каникулдар башланды. Ғәҙәттә, ҡалаларҙағы ата-әсәләр балаларын ауылдарҙа йәшәгән олатай-өләсәйҙәргә оҙаҡ ҡына ваҡытҡа ҡунаҡҡа ебәрә. Рәхәтләнеп ял итһендәр һәм эшләһендәр, һаулыҡтарын нығытһындар, шулай уҡ башҡорт телен дә өйрәнһендәр, тигән ниәттән инде. Тәүгеләре тормошҡа ашалыр, ә бына аҙаҡҡыһы йыш ҡына килеп сыҡмай: балалары башҡорт телен өйрәнәһе урынға, киреһенсә, олатай-өләсәйҙәрен рус теленә өйрәтеп ҡайтып китә. Төп проблема шунда: өләсәйҙәр рус телендә һөйләшкән ейәндәре менән үҙҙәре рус телендә һөйләшә башлай. Былай барһа, киләсәктә телебеҙҙе һаҡлауы бик ҡыйын буласаҡ икәне кемдең башына инеп сыға икән?

Йәш быуын үҙенең киләсәген ниндәй итеп күрә? Улар ниндәй һөнәрҙәргә өҫтөнлөк бирә һәм ни өсөн? Ошо һорауҙарға йәштәрҙең үҙҙәре менән бергәләп яуап эҙләйбеҙ.

"Франция ут эсендә, бензин бысҡыһы менән ҡоралланған кешеләр юлындағы бөтә нәмәне юҡ итә, онтай, емерә..." - тип яҙып сыҡты ул көндәрҙә донъя мәғлүмәт саралары. 27 июндә Париждың Иль-де Франс биҫтәһендә полицейский 17 йәшлек ҡара тәнле үҫмерҙе атып үлтергәндән һуң башланып киткән протест шаңдауы бөтөн Францияны ялмап алды: ҡораллы демонстранттар хөкүмәт биналарын яндыра, банк һәм магазиндарҙы талай. Урам буйҙарында емереклек, яндырылған транспорт һәм туҡталыштар, төтөн. Ут һүндергес ҡорамалдар менән магазин витриналары онтала, таш, быяла, бетон плитә киҫәктәре тәртип һаҡсылары - полиция һәм спецназға ҡаршы елгәрелә. Кемдәрҙер бензин бысҡыһы тотоп, электр линияһы үткәргестәрен өҙгөләй...

Мәғлүм булыуынса, Ишембай районындағы Торатау тәбиғәт ҡомартҡыһы ғына түгел. Ул башҡорт халҡы өсөн тарихи объект булараҡ та бик әһәмиәтле. Сөнки был тау халҡыбыҙҙың боронғо тарихы менән тығыҙ бәйләнгән.

Мәғлүм булыуынса, быйыл башҡорт халҡының арҙаҡлы шәхесе, улыс старшинаһы, 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы етәкселәренең береһе Кинйә Арыҫлановтың тыуыуына 300 йыл тула. Был мөһим тарихи ваҡиғаны Кинйә Арыҫлановтың яҡташтары бер нисә айҙан тантаналы рәүештә билдәләргә йыйына. Ошо йәһәттән оло шәхестең тыуған төйәге - Кинйәабыҙ ауылы төҙөкләндерелә, юлдарға асфальт түшәлә башланы.

"Баҡса еләге уңышы мул булһын өсөн уны иртә яҙҙан көҙгә тиклем тәрбиәләргә кәрәк", - ти һәүәҫкәр баҡсасы Гүзәл Кәримова. Түбәндә уның кәңәштәрен уҡығыҙ.

Уртаса йәштәге өләсәй оҙон коридор буйлап йүгереүҙән бышлығып бөткән тиктормаҫ ейәненә асыуланып, башына сәпәп алды. "Күпме әйтергә була һиңә, аңламағас аңламай бит, атас!" - тине ул көсөргәнештән ҡыҙарған йөҙөнә бар асыуын сығарып. Сибек кенә баланың түбәһенә түгел, үҙемдең башҡа эләккән һымаҡ булды йоҙроҡ.

Бөтә замандарҙа ла аҡыл эйәләре был донъяның мәңге бер килеш түгел, ә үҙгәреүсән икәнен, тормошта хәл-ваҡиғаларҙың бер-береhен алмаштырып, сиратлашып килеүен төшөндөрөүҙе маҡсат итеп ҡуйған. Ағы һәм ҡараһы, яҡшылығы һәм яманлығы, көнсығышы һәм көнбайышы, көнө һәм төнө тигән ҡапма-ҡаршылыҡтары булған кеүек, уның матди һәм рухи донъяһы ла бар. Һәр халыҡ үҙенән һуң киләһе быуынға үҙе туплаған матди байлығын да, рухи байлығын да ҡалдырырға тырыша. Ә уларҙың нисбәте тураһында аҡыл эйәләре ниндәй белемдәр ҡалдырған?

Кәнфиткә урын - кендектә

Һәр бер ауылда, ҡалала ла шаян малайҙар йәшәй. Беҙҙең өйҙә лә шундай шаяншуҡ малай бар. Һөйләшә башлағайны, шаянлыҡтары, шуҡлыҡтары менән өлкәндәрҙе аптыратырға тотондо. Атаһы менән инәһе эштә булғас, күберәк әзәй (өләсәй) аптыраны. Уның исеме Сәит, әзәһе Йәшәмеш тип ярата. Шуҡлыҡтары күбәйгәс, Шаяншуҡ та өҫтәлде. Шаяншуҡ Йәшәмеш. Күп һүҙҙәр белгән һайын, бер төрлө генә яуап барлыҡҡа килде: "юҡ" һәм "дөрөҫ" - Йәшәмеш, бутҡа ашайыңмы?
- Юҡ.

Хозур тәбиғәтебеҙ бүләк иткән шифаны бөтәбеҙ ҙә ҡулланабыҙмы? Уның аяҡ аҫтында үҫеп ултырған әрһеҙ генә бер үләне лә әллә күпме ауырыуҙарҙан дауа булыуы ихтимал бит. Бына ошо турала хәтеребеҙҙе яңыртыу өсөн Бөрйән районы Байназар ауылы ағинәйе, ғүмер буйы биология уҡытыусыһы булып эшләп, әлеге көндә хаҡлы ялда ла алһыҙ-ялһыҙ Башҡорт Википедияһына хеҙмәт иткән Көнһылыу Ҡотлобаева менән әңгәмәләштек.

Теш боҙолоп, соҡор (кариес) барлыҡҡа килһә, ул шешеп китеүе һәм уның хәүефле инфекция сығанағына әйләнеүе ихтимал. Кариесты, билдәле булыуынса, стоматолог-терапевт дауалай, ә инде оҙаҡ табипҡа күренмәй йөрөү арҡаһында теш сире аҙып, дауаларлыҡ булмаған осраҡта хирург уны һурып ырғытырға ла күп һорамай. Теш поликлиникаһына барған саҡта беҙ ишегенә "Стоматолог-ортодонт" тип яҙылған кабинетты ла күрәбеҙ, ләкин ундағы табиптарҙың шөғөлө менән артыҡ ҡыҙыҡһынмайбыҙ, сөнки теш һыҙлай һәм беҙгә тиҙерәк унан ҡотолорға кәрәк. Ә был кабинетҡа йомошо төшкәндәр араһында күпселеге бәләкәй балалар, йәш һәм үҫмер ҡыҙҙар. Кем һуң ул ортодонт һәм ни менән шөғөлләнә ул? Был хаҡта беҙгә Стәрлетамаҡ ҡала балалар стоматология поликлиникаһының теш табибы-ортодонты, ошо өлкәлә 42 йыл эшләүсе Рәсимә Мөхәррәм ҡыҙы ИСХАҠОВА һөйләй.

Һаулыҡҡа бәйле ниндәй осраҡта ла аҡ халатлы белгестәргә күҙ төбәп торабыҙ. Уларҙың һөнәри кимәле, сир менән көрәшеү әмәлдәрен яҡшы белеүҙәре, пациенттарына ҡарата булған иғтибар - барыһы ла дауалауҙың һөҙөмтәле булыуына туранан-тура йоғонто яһай. Кешенең эске ағзаларын махсус аппараттар ярҙамында тикшереүсе табип-эндоскопистарҙың эшмәкәрлеге баһалап бөткөһөҙ. 22-се Өфө тиҙ ярҙам күрһәтеү клиник дауаханаһы табип-эндоскописы Эльза Нәжип ҡыҙы ҒӘЙНУЛЛИНА менән бөгөнгө әңгәмәлә был өлкәгә ҡағылышлы һорауҙарға асыҡлыҡ индерәбеҙ.