Йылҡысылыҡ, башҡорт аттарын һәм уға бәйле йүнәлештәрҙе үҫтереү буйынса гәзитебеҙҙә әленән-әле яҙып, фекерҙәр менән бүлешеп торҙоҡ. Тамсы тама-тама боҙ тишә, тигәндәй, ниһайәт, былтыр Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы тәҡдиме менән республикала июлдең өсөнсө шәмбеһен Башҡорт аты көнө тип билдәләү тураһында Указ ҡабул ителде. Уға ярашлы, был көндө фестиваль итеп үткәреү күҙаллана ине. Ниһайәт, быйыл, 29-30 июлдә, Баймаҡ районының Граф күле буйында беренсе республика фестивале үтте. Сара һуңынан БР Милли музейы генераль директорының фән буйынса урынбаҫары Заһир ҠОТЛОСУРИН үҙенең уй-фекерҙәре менән бүлеште.

Ошо көндәрҙә Ейәнсура районында үткән "Ҡош юлы" республика башҡорт бард фестивале 10 йыллыҡ юбилейын билдәләне. Сара билдәле журналист Азамат Юлдашбаев башланғысы менән башҡорт йәштәре өсөн туған телдә аралашыр айыҡ мөхит, милли мәҙәниәткә һәм шиғриәткә ғашиҡтарҙы берләштерер майҙансыҡ булараҡ ойошторолғайны. Бөгөн ул балалар һәм өлкәндәр өсөн айырым конкурстар уҙғарылған, ҡатнашыусыларҙы бер урынға туплаған, башҡорт сәхнәһенә талантлы йырсыларҙы сығарған үҙаллы бер хәрәкәткә әүерелде. Юбилей сараһының йомғаҡтары тураһында "Ҡош юлы"н ойоштороусыларҙы етәкләүсе Шәфҡәт ҒӘБИТОВ менән әңгәмәләштек.

Мәҡәләне шулай тип атағас, ирекһеҙҙән, йылмайып ҡуйҙым, сөнки күҙ алдына тал сыбыҡҡа атланып, бер ғәмһеҙ уйнап йөрөгән малай килеп баҫа. Бәлки, бөгөнгө геройымдың бала сағы ла, башҡа тиҫтерҙәренеке кеүек, шулай үткәндер, әммә оло тормош уға ҙур һынауҙарын әҙерләп торған.

- Оҡшаймы спектакль? - Сәхнә яғынан күҙ алмаған ҡыҙҙан Рәхим ҡәнәғәт тауыш менән шулай тип һораны. Камила яуап итеп йылмайырға тырышты. Спектакль нимә тураһында һуң? Сәхнәгә баҡҡан килеш ул сәхнәне күрмәй ине. Бите буйлап һырылып төшкән бөрсөк йәшен һыпырҙы ла яуап ҡайтарҙы.

Беҙ уны һәр ваҡыт кешеләргә мөләйем мөнәсәбәтле, үҙ туған телендә йылмайып өндәшкән, баш ҡалабыҙҙа үҙ автомәктәбе булған, Башҡортостан телевидениеһында, "Юлдаш" радиоһында башҡорт телендәге тапшырыуҙарҙың алыштырғыһыҙ эксперты Хәлим Ғайса улы тип беләбеҙ. Шуныһы ғәжәп: уның балалары ла аталарына эйәреп шул уҡ автомәктәп аша үтеп, оло тормош юлына сыҡҡан, шәхескә әүерелгән. Ҡунағыбыҙ - Өфөләге бер нисә автомәктәп директоры Хәлим Ғайса улы ӘЙҮПОВ.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

"Аҡбуҙат" эпосында Шүлгән батша кешеләргә зыян итеүсе барса яуыз көстәрҙе кәүҙәләндерә. Эпостың төп геройы Һәүбән күлдә һунар иткән саҡта алтын өйрәкте атып яралай, уныһы кеше тауышы менән һөйләшә башлай:

"Егет, атҡан һунарың
Өйрәк түгел, белһәң һин,
Күлдә йөҙөп уйнаған,

Һуңғы йылдарҙа Өфөлә электр самокаттары күбәйҙе. 2020 йылдың йәйендә улар һирәгерәк осраһа, 2021 йылда ҡаланың бөтә районында тиерлек уны һәр теләгән кеше, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, балалар ҙа алыу мөмкинлегенә эйә ине. Былтыр улар ҡатнашлығында авария күп булды. Сөнки самокатта йөрөү өсөн юлда ла, тротуарҙа ла урын ҡаралмаған. Тиҙлеккә бәйле тыйыуҙар һәм сикләүҙәр тураһында мәсьәләне йәмәғәтселек, депутаттар, ЮХХДИ хеҙмәткәрҙәре әле булһа күтәрә, әммә һаман хәл ителмәгән. Шуныһы ҡыуаныслы - быйыл электр самокатына бәйле фажиғәләр аҙыраҡ.
Әйткәндәй, Өфөлә бер нисә кикшеринг сервисы бар. Бер йылда уларҙың бер нисәһе ябылды, ҡайһы берҙәре эшен дауам итә, мәҫәлән, Whoosh. "Башинформ" мәғлүмәт агентлығы был компаниянан бер йылда электр самокаттары менән булған хәл-торошто, уны хәүефһеҙ ҡулланыу алымдарын, ҡуртымға биреүҙең өҫтөнлөгөн һәм етешһеҙлеген асыҡланы.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбировтың Көйөргәҙе районы Яҡут ауылында алкоголь һатыуҙы тыйыу тураһында законға ҡул ҡуйыуы һәм уның 19 июлдә үҙ көсөнә инеүе хаҡында яңылыҡ республикала ярайһы ҙур яңғыраш алды. Парламент бындай ҡанунды тәүгә, дөрөҫөрәге, эксперимент рәүешендә ҡабул итте. "Был экспериментҡа беҙ ошо сараның һөҙөмтәлелеген һәм маҡсатҡа ярашлылығын аңлау өсөн барабыҙ", - тине БР Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтай рәйесе Константин Толкачев.

Уттай ҡыҙыу йәй уртаһы күп кешегә тәбиғәт ҡосағында ял, ҡояшлы көндәр, ҡосаҡ-ҡосаҡ гөлләмә, емеш-еләген бүләк итеп, елберҙәп үтеп тә китте. Үтһен әйҙә, үткән эштән төш яҡшы, ти. Үкенескә, ҡайһы берәүҙәргә был матур айҙың ләззәтен күрергә, тормош шатлыҡтарына ҡыуанырға насип булманы... Ә бит уларҙың күбеһе йәш кешеләр, араларында бер гонаһһыҙ балаҡайҙар бар ине...

Йәйге каникулдарҙа балаларҙы мотлаҡ баш ҡалаға алып килергә тырышабыҙ. Быйыл да Өфөгә килеп, баш ҡаланы ҡарап, парктарында йөрөп, күңел булып ҡайттыҡ. Нимә генә тимә, Өфө йылдан-йыл үҫә, матурая. Бөгөнгө яҙмамда күҙгә эләккән үҙгәрештәр тураһында бәйән иткем килә.

йәғни "Башҡорт аты" фестивале ошо хәҡиҡәтте иҫкә төшөрҙө

Тәүҙә 1997 йылда баҫылып сыҡҡан "Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия" сығанағындағы ошо мәғлүмәткә мөрәжәғәт итәйек: "Башҡорт аты сығышы менән дала һәм урман яғы тоҡомдарына ҡарай. Ҡырҡыу континенталь климат шарттарында йыл әйләнәһенә көтөүлектә йөрөү хәлендә барлыҡҡа килгән. Башы ҙур, маңлайы киң, муйыны йыуан, ҡыҫҡа, мундаһы түбән, арҡаһы яҫы, тура, арт һаны бер аҙ һалыңҡы... Башҡорт аты XVII-XVIII быуаттарҙа киң таралған булған. Өфө, Ырымбур губерналарында үрсетелгән. Пермь, Ҡаҙан һәм Һамар губерналарында осраштырған, Себерҙең почта хеҙмәтендә ҡулланылған. Башҡорт тройкалары ла киң билдәле булған. Улар менән (юлда ял иттермәй һәм ашатмай) 8 сәғәттә 120-140 километр юл үткәндәр. Башҡорт ғәскәре ойошторолғанда башҡорт аты ҡулланылған. Рәсәй алып барған бөтөн һуғыштарҙа урыҫ армияһы башҡорт аты менән тулыландырылған. Башҡорт аты 1812 йылғы Ватан һуғышында юғары баһа алған. Был һуғышта башҡорт һыбайлылары Парижға тиклем һуғыша-һуғыша барып еткән һәм кире әйләнеп ҡайтҡан... Хәрби белгестәр башҡорт атын ҡыйыулығы һәм тәүәккәллеге, тырышлығы һәм идара итеүгә еңеллеге, хужаһына ышаныусанлығы, шулай уҡ оҙаҡ ваҡыт шәп сабып һәм йылдам юрғалап барыуға һәләтлелеге (ә был һыбайлыға мәргән атырға һәм ҡылыс менән оҫта эш итергә мөмкинлек бирә) кеүек сифаттары өсөн юғары баһалағандар. Башҡорттар бындай йөрөшкә сыҙамлы аттарҙы махсус тәрбиәләгәндәр... Башҡортостандың 21 тоҡомсолоҡ заводында башҡорт аты менән тоҡомсолоҡ эше алып барыла һ.б."

Бөгөнгө замандың булдыҡлы ҡатын-ҡыҙы бөтә эшкә лә өлгөрә: донъяһын да ҡарай, балалар ҙа үҫтерә, күңеленә ятҡан шөғөлөнә лә ваҡыт таба.

Баймаҡ районында ҡылғанға оҡшаған хәүефле сүп үләне таралған. Был хаҡта беренсе булып урындағы халыҡ борсолоу белдергән. "Уны Баймаҡ районындағы Түбә руднигы карьеры ярын нығытыу өсөн Ҡаҙағстандан килтергәндәр. Ул хәҙер район буйлап тарала бара, - ти район халҡы. - Әгәр ҙә баҫыуҙарға ла барып етһә, бәлә буласаҡ. Уның аҫтындағы ер бетон һымаҡ ҡата. Был үләнде мал ашамай". Был ниндәй үҫемлек? Сүп үләне тураһында тулы мәғлүмәтте һәм уның ысын атамаһын Башҡортостан ғалимдары бирҙе.

Ошо көндәрҙә Учалы районы Баҡшай яланында үткән күп төрлө программалы "Ай, Уралым, Уралым" фестивалендә тамаша ҡылыусылар хөкөмөнә "Ағинәй" төбәк йәмәғәт ойошмаһы ағзаларының да "Хаталар өҫтөндә эш" тип аталған бер проекты тәҡдим ителде.

Байлыҡтың төрлөһө була: матдиһы бар, күҙгә күренмәгән рухи байлыҡ та була. Ҡыҙығы шунда: матди байлыҡты үлсәп, хаҡын билдәләп була. Хәлегеҙҙән килһә, рухиәтте үлсәп баһалап ҡарағыҙ. Бәхәсләшмәйем, ике байлыҡ төрөн булдырыуҙа ла ижади эшмәкәрлек кәрәк, әммә сәнғәт өлкәһендә күңел нисбәте күберәк талап ителә... Сибай концерт-театр берекмәһенең үткән миҙгелдәге эшмәкәрлеге һәм киләсәккә пландары тураһында һөйләүен һорап, директорҙың ижад буйынса урынбаҫары Рәмил Париж улы ТУЙСИНға мөрәжәғәт иттек.

* * *

Камила бирелеп үҙенең эшенә кереште. Бөтә ваҡытын мәктәптә үткәрҙе. Шулай ғына ул йөрәкте ашаусы уй-хәсрәттәренән арыныр ине. Балалар менән аралашыу йәшәүгә дәрт, күңелгә көс бирҙе. Уҡыусылары уны шул тиклем яратты. Үҙҙәре лә апайҙарына хәлдәренән килгәнсә ярҙам итергә тырыштылар. Күңел яраларын бөтәштереүҙә. Киләсәккә ышаныс менән ҡарауҙа. Кескәйҙәр йөрәге үтә лә һиҙгер була шул.

Йәки Спорт хаҡында уйынлы-ысынлы фәлсәфә

Хәрби табип булып эшләгән дәүерҙәге ифрат шаян булған хеҙмәттәшемде - Богданов Виктор исемле медицина подполковнигын хәтерләйем. Невролог вазифаһын атҡарған был коллегам берәй спорт сараһы мәлендә мейе һелкенеүе, йәиһә тағы ниндәйҙер берәй травма алған һалдат йә офицерҙы госпиталгә алып килһәләр, уны ҡарай-ҡарай: "Спорттың тәнгә берәй файҙаһы булһа - йәһүдтәр турниктан төшмәҫ ине…" - тип һөйләнә торғайны. Уставтан тыш мөнәсәбәттәр арҡаһында алынған йәрәхәттәр һымаҡ уҡ, "Спорт травматизмы" тип аталған күренеш тә әрме мөхитендә командование тарафынан һәр саҡ контролдә тотола. Йыш ҡына һалдат һаулығына бәйле бындай "ҡаҙан эсендә", әлбиттә, иң беренсе булып хәрби табиптар "ҡайнай". Оҙон араға йүгереү, һикереү ярышында бәғзе мәлдәрҙә кемгәлер насар булып китеүе - ғәҙәти күренеш. Әлеге Виктор Петрович: "Здоровый человек в спорте не нуждается, а больному - спорт противопоказан!" - тип тә көлдөрә ине.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

Боронғо таш быуаты кешеһе ҡорал һәм төрлө биҙәнеү әйберҙәрен яһау мөмкинлеген биргән ҡатмарлы техник алымдар ҡулланыу өсөн кәрәкле бай ғына белем күләменә эйә булған. Ошо йәһәттән Владимир ҡалаһы янындағы Сунгирь тигән урында күмелгән ҡыҙ һәм малай ҡәберенән алынған материалдар ҡыҙыҡлы: улар иҫәбендә иң көтөлмәгәндәренән мамонттың ҡаҙыҡ тешенең (русса - бивень) йыллыҡ ҡулсаларынан эшләнгән 2,42 м һәм 1,66 м оҙонлоғондағы ике һөңгө лә була. Был һөңгөләр ул дәүер кешеһенең мамонттың өс метрлыҡ ҡаҙыҡ тешен һыуҙа йомшартып һәм ут өҫтөндә парландырып тотоп турайтып, уның йыллыҡ ҡулсаларын пластиналарға айырып, таш бысаҡтар менән юнып эшкәртә алыуын күрһәтә. Үрге палеолит кешеһе мәҙәниәтенә Европа һәм Азияның төрлө райондарында табылған йөклө ҡатын-ҡыҙҙарҙың ҙур булмаған һөйәк һынсыҡтары ла хас. Ошондай табыштарҙың киң таралған булыуын ғалимдар үҫешкән тәү әсә культы менән бәйләп аңлата. Уралда бындай һындар табылмаған, әммә бында ла ошондай уҡ культтың булыуын фараз итергә мөмкинлек биргән факттар бар.

Эш эҙләү һәр ваҡытта ла ниндәйҙер кимәлдә ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Йә эш графигы тура килмәй, йә йәшәгән урындан алыҫ, ә шулай ҙа эш эҙләүсенең алдында торған иң әһәмиәтле күрһәткес - эш хаҡының күләме. Интернет йәки махсус гәзиттә баҫылған иғландарҙың күбеһендә ысынбарлыҡҡа тап килмәгән юғары эш хаҡы күрһәтелә һәм эш эҙләүсе ошо ҡармаҡҡа ҡабып та ҡуя. Тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, Башҡортостан халҡының яҡынса 70 проценты эш эҙләгәндә бер тапҡыр булһа ла алдаҡ менән осрашҡан. Белгестәр әйтеүенсә, эш тәҡдим итеүселәр артында күпселек осраҡта мутлашыусылар тора. Мутлашыуҙың төп төрө - былай ҙа аҡсаға интеккән эш эҙләүсене "һығып" аҡса талау. Нисек ошондай мутлашыусылар ҡулына эләкмәҫкә? Ниндәй эш тәҡдимдәре шик уятырға тейеш? Намыҫһыҙ мутлашыусылар ниндәй алымдар ҡуллана? Түбәндәге яҙмала - ошо һәм башҡа һорауҙарға яуаптар.

Яҙҙан алып Өфө халҡын бигерәк тә ҡаланың үҙәгендә: Ленин, Цюрупа, Маяковский урамдарында юл менән тротуарҙы айырып ҡуйылған ҡоймаларҙың, шул иҫәптән суйындан ҡойолғандарының да, урындарынан юғала башлауы аптырата. Тротуарҙар "яланғасланып", йәйәүлеләр хәүеф зонаһында ҡалды, тип иҫәпләй улар. "Башинформ" агентлығы ҡала мэрияһынан, БР Транспорт министрлығынан һәм баш ҡаланың Дәүләт автоинспекцияһынан ҡоймалар менән нимә булыуы тураһында белеште.