Үҙгәртеп ҡороуҙар башланғас, республиканың бер төркөм зыялылары ойошторған Халыҡ мәғарифына булышлыҡ итеүсе "Аҡтамыр" башҡорт үҙәге республика, бигерәк тә ҡала мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыуға иғтибарҙы арттырыу маҡсатында ҙур эштәр башҡарҙы. Бөгөн Дим районының Рауил Бикбаев исемен йөрөткән 102-се Башҡорт гимназияһы ла заманында, нигеҙҙә, рус мәктәбе булһа, 1999 йылда унда башҡорт телен тәрәнәйтеп өйрәнеү синыфтары асыла. Ә 2006 йылда иһә ул "102-се Башҡорт гимназияһы" статусында ҡаршы ала. Әле был белем усағында һәр синыфты башҡорт телен тәрәнәйтеп өйрәнеүсе параллель кластар бар, башҡорт халҡының ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын, мәҙәниәтен, тарихын һаҡлау буйынса ҙур эштәр алып барыла. Гимназия менән яҡынданыраҡ танышыу маҡсатында уның директоры Рөстәм ДИЛМӨХӘМӘТОВҡа бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Үткән шәмбе бөтә ил буйлап күләмле акция - "Музейҙар төнө" уҙҙы. Йыл һайын был сарала әүҙем ҡатнашҡан Башҡортостандың Милли музейы быйыл да үҙ ҡунаҡтарына ҡыҙыҡлы һәм үҙенсәлекле саралар тәҡдим итте.

Йыл һайын республиканың юғары белем биреү системаһында бюджет урындары һаны арта. 2023 йылға 13 541 бюджет урыны билдәләнгән - Башҡортостан Республикаһы мәғариф һәм фән министры урынбаҫары Инесса Косолапова ҡабул итеү кампанияһы мәсьәләләре буйынса брифингта ошо хаҡта аңлатты һәм был һандарҙың үҙгәреүе мөмкин булыуын әйтте: Рәсәй Мәғариф һәм фән министрлығының өҫтәмә квоталар бүлеүе ихтимал. Брифинг барышында шулай уҡ Башҡортостан юғары уҡыу йорттары ректорҙары ҡабул итеү кампанияһына ҡағылышлы төрлө көнүҙәк һорауҙарға яуап бирҙе. Шулар араһынан иң мөһимдәре менән таныштырабыҙ.

Был көндәрҙә 28 майға тиклем Өфөлә Совет майҙанында, БР Милли музейҙа, Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханала, Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетында, шулай уҡ нәшриәттәрҙә һәм китап магазиндарында "Китап-байрам" тип аталған халыҡ-ара китап йәрминкәһе уҙа. Ошо уңайҙан Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе Айгиз БАЙМӨХӘМӘТОВҡа бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Ашап бөтөү менән Нажар бабай аттарҙы ҡамытланы, ҡамыттың ҡолаҡ бауына оҙон күбә арҡаны таҡты, аттарҙы үңлекләп, төшмәһен өсөн, уларҙы арҡалыҡ ҡайышы менән тарттырып бәйләне.
- Йә, егеттәр, эште башлайбыҙмы? - тип беҙгә ҡараны шунан.

Бөгөн "аллергия" тигән термин тормошобоҙға ныҡлап үтеп инде. Йылдан-йыл аллергик сирҙәр менән яфаланыусылар, шул иҫәптән, балалар араһында ла арта ғына бара. Бынан 20-30 йыл элек ишетеп тә белмәгән сирҙең аҙыуының сәбәптәре нимәлә? Ниндәй осраҡта уны мотлаҡ дауаларға кәрәк? Ошо хаҡта юғары категориялы аллерголог-иммунолог, медицина фәндәре кандидаты, БР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының штаттан тыш төп белгесе, Республика балалар клиник дауаханаһының аллергология бүлеге мөдире Гөлназ Өлфәт ҡыҙы МАКАРОВА менән һөйләшәбеҙ.

Эскелек

Кеше организмында алкоголь зарарламаған бер генә ағза ла юҡ. Ләкин шуларҙың барыһына ҡарағанда ла ныҡ үҙгәрештәргә дусар булыусы - ул мейе. Эскән һәр бер рүмкә араҡы һәм көмөшкә, һыранан баш мейеһе ҡабығы тарҡала башлай. 1961 йылда Американың өс физигы махсус микроскоп аша кеше күҙе селтәрендәге ҡан тамырҙарын өйрәнә. Шул саҡ фән тарихында тәүге тапҡыр ҡан тамыры эсенә ҡарарға һәм унда ҡандың нисек ағыуын күрергә мөмкин була. Физиктар нимә күргән һуң? Улар ҡан тамыры стенкаһын һәм ҡандың аҡ, ҡыҙыл тәнсәләрен күрә. Башҡа бер ни ҙә юҡ, шулай булырға тейеш тә. Ләкин бер дүшәмбе көн микроскоп алдына сираттағы пациентты ултырталар ҙа, ҡараһалар ... Был кешенең ҡаны буйлап ойошҡан, уҡмашҡан эритроциттар йөрөп ята һәм улар бик күп, суҡланып бөткән меңәрләгән дана. Физиктар ҡурҡыуға ҡалған, ләкин кеше бер ни булмағандай ултыра. Икенсе, өсөнсө пациентты тикшерәләр - бер ни ҙә юҡ, ә бына дүртенсеһендә - тағы ла ойошҡан ҡан тәнсәләре. Һораша башлаһалар, был ике кешенең бынан алда алкоголь эскәндәре асыҡлана.

Ҡай саҡ үтә лә ябай күренгән һорауҙарға тәрән мәғәнәле яуаптар эҙләргә тура килә. Мәҫәлән, "Ашар өсөн йәшәйһеңме, әллә йәшәр өсөн ашайһыңмы?" һорауына. Балаларҙы белмәйем, ололар, әлбиттә, йәшәр өсөн ашайым, тип яуап бирер. Тағы... хәлеңде һораһалар, ашауға ҡарап, тип яуап бирергә ярамай, тиҙәр. Сөнки асыҡҡан ваҡытыңда ашарыңа булмаҫҡа мөмкин, йә, киреһенсә, ашарыңа булып та, ашай алмаҫҡа мөмкинһең... Ә бына был һорауға нисек яуап бирерһегеҙ: дөрөҫ туҡланаһығыҙмы? Иманым камил: был турала һеҙ артыҡ уйлана һалып бармайһығыҙҙыр. Оҙон һүҙҙең ҡыҫҡаһы: Сибай ҡалаһында йәшәүсе Фирғәт Ғиззәт улы ВаҺапов был һорауға яуапты күптән тапҡан. Ул ғына ла түгел, үҙ миҫалында дөрөҫ туҡланыуҙың һаулыҡ өсөн бик тә файҙалы булыуын иҫбат иткән. Уның һүҙҙәренә ҡолаҡ һалһағыҙ, бәлки, һеҙ ҙә уның кеүек хроник ауырыуҙарығыҙҙан ҡотолорһоғоҙ.

Дауа - аяҡ аҫтында, тигән боронғолар. Ысынлап та, элек халҡыбыҙ сир-сырхауға шифаны ашаған ризығы, шөғөлләнгән кәсебе, тәбиғәт биргән һанһыҙ ниғмәттәр аша тапҡан. Үкенескә күрә, был дауалау алымдарының, им-том серҙәренең бихисабы онотолған, тиергә була, сөнки хәҙер беҙ саҡ ҡына сөскөрһәк тә, дарыу ҡаба һалабыҙ, ә дарыуҙың яртыһы ағыу, тигәнде онотоп ебәрәбеҙ.
Борон-борондан малсылыҡ менән ныҡлап шөғөлләнгән халҡыбыҙ тап ошо тармаҡ менән бәйле бағым серҙәрен дә яҡшы белгән. Мәҫәлән, һарыҡтың итен дә, йөнөн дә, тиреһен дә әләф-тәләф итмәй, файҙалы ҡулланғандар. Йөндән кейеҙ һәм тула баҫып, тирмә ҡорғандар, кейем теккәндәр. Йәш килендәрҙең бирнәһендә һарыҡ йөнөнән эшләнгән зиннәтле балаҫтар булһа, егеттәр ҡалымға һарыҡ биргән. Тиреһе дауа өсөн ҡулланылған, йәғни һалҡын тейҙергән кешене яңы һуйылған һарыҡ тиреһенә урап һалғандар, эс майын иретеп эсергәндәр, тәненә япҡандар. Бөгөн бына ошо онотолоп барған дауалау алымдары тураһында данлыҡлы Ғабдулла ишандың бүләсәре, билдәле Әнүәр мулланың ейәнсәре Дилара Мөхөтдин ҡыҙы РАФИҠОВА һөйләй.

Йәшәйешебеҙҙең йәме, мәғәнәһе булған балаларыбыҙ хаҡында гәзит биттәрендә төрлө темаларға мәҡәләләр даими баҫылып тора: йәш быуындың тән-рух сәләмәтлеге, белеме, тәрбиәһе тураһында борсоулы ла, ҡыуаныслы ла мәҡәләләр бихисап. Был юлы 15 май - Халыҡ-ара ғаилә көнө һәм 1 июнь - Халыҡ-ара балаларҙы яҡлау көндәре билдәләнеүе айҡанлы, кескәйҙәрҙең үҙҙәренә төрлө һорауҙар менән мөрәжәғәт иттек. Өфө ҡалаһының 308-се Башҡорт балалар баҡсаһының мәктәпкә барыр алдынан әҙерлек үтеп йөрөгән тәрбиәләнеүселәре Айлина Ҡарағолова, Эльвина Зәйҙуллина, Тимур Әмиров, Дениз Камакаева менән әңгәмәбеҙҙән ҡайһы бер яуаптарҙы һеҙҙең иғтибарға ла тәҡдим итәбеҙ.

Майҙың иң күркәм һәм тантаналы сараларының береһе - "Һуңғы ҡыңғырау" сараһы быйыл Башҡортостандың 15 меңгә яҡын сығарылыш уҡыусыһы өсөн ойошторолдо. Улар араһында баш ҡала белем усаҡтарының 4,5 мең 11-се класс уҡыусыһы ла бар. Шулай уҡ был көндә республикала 42 меңдән ашыу, шул иҫәптән Өфөнөң 11 мең 9-сы класс уҡыусыһы өсөн дә тантаналы линейкалар үтте. Тормоштарының иң иҫтәлекле ваҡиғаларының береһен кисергән балалар өсөн Өфөлә дөйөм ҡала "Һуңғы ҡыңғырау"ы 22 майҙа "Торатау" Конгресс-холы амфитеатрында ойошторолдо: балалар күмәкләп мәктәп вальсын башҡарҙы.

Юҡҡа ғына Нәғим тигән исем "муллыҡ, именлек, бәхет, байлыҡ" тигәнде аңлатмай икән. Уңыш, дан-шөһрәт, тамашасы һөйөүе уның артынан үҙе эйәреп йөрөй, ул бары сәхнәлә рәхәтләнеп уйнай ғына. Ошо арала күркәм генә юбилейын билдәләүсе, М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры, Башҡортостандың халыҡ артисы Нәғим НУРҒӘЛИН менән уның ижадына бер аҙ байҡау яһап, театр сәнғәте тип аталған мөғжизәүи донъя тураһында әңгәмәләшәбеҙ.

Май - баҡсасы өсөн иң мөһим ай. Йәйҙең бер көнө йылды туйҙыра тигән халыҡ әйтемен үҙгәртеп, майҙың бер көнө ҡышты туйҙыра тип әйтергә мөмкин. Баҡсаңдан мул уңыш алыу өсөн майҙа нимәләр эшләргә кәрәк? Һәүәҫкәр баҡсасы Әмир Ҡунаҡҡужиндың 7 мөһим кәңәшен тәҡдим итәбеҙ.

Борон башҡорттарҙа ырыу берҙәмлеге билдәләренең береһе оран булған. Батырҙар, азамат ирҙәр ҡан ҡәрҙәштәрен, йорт-илде яуға, көрәшкә, донъяуи ҙур эшкә саҡырып оран һалған. Урал батыр, Һәүбән, Салауат, Әхмәтзәки... Ил ағаларының ялҡынлы һүҙҙәре, ҡайнар өндәмәләре йөрәктәрҙе ҡуҙғытҡан, халыҡты бер уй, ниәт менән беректереп, изге эшкә ҡуҙғатҡан. Бөгөн дә бөтә башҡорт халҡына оран ташлар хәлдәр, яр ҡысҡырып иғлан итер хәбәрҙәр бар. Уларҙың иң-иң мөһимдәренең береһе - өйләнеү, ғаилә ҡороу, нәҫел-нәсәпте ишәйтеү.

Артель эшенә һаман кеше етешмәгәс, быйыл әсәйемә өс тонна бесән эшләп бирергә задание һалдылар. Ул тиклем бесәнде нисек эшләмәк кәрәк, тип әсәйем тәүҙә бик борсолғайны, шунан, илгә килгән ауырлыҡты иң менән күтәрергә тура килә инде, тип Йәноҙаҡ бабайҙан бер бәләкәйерәк салғы һаплатып, тапатып алып ҡайтты.

Күптән түгел республикала иң яҡшы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһын билдәләнеләр. Конкурстың "Педагогик өмөт" номинацияһында баш ҡаланың 9-сы мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Ильяс Жарҡымбек улы Сағынбек еңеү яуланы. Балаларға телебеҙҙең бар матурлығын аңларға ярҙам итеүсе ҡаҙаҡ егетенең был ҙур уңышы барыһында ла һоҡланыу һәм уға ҡарата ҡыҙыҡһыныу тыуҙырҙы. Үҙ биттәрендә милләт, тел мәсьәләһенә ҙур иғтибар бүлгән "Киске Өфө" гәзите, әлбиттә, үҙенсәлекле уҡытыусыны ситләтеп үтә алманы. Уға бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.

Баш ҡалабыҙ Өфөлә һигеҙ башҡорт милли белем усағы бар. Әммә улар бер-береһенә һис оҡшамаған: һәр береһенең үҙенсәлеге, үҙ традицияһы, үҙенең мөхите, үҙенә генә хас булған айырмалығы бар. Милли мәктәптәрҙең эшмәкәрлеге, уларға йөкмәтелгән бурыс күпкә киңерәк һәм ҙурыраҡ. Улар милли йәш быуынды тәрбиәләй, милли кадрҙар үҫтерә. Шуға ла милли мәктәптәрҙә белем кимәле лә, шул уҡ ваҡытта тәрбиә эше лә юғары булырға тейеш, сөнки республиканың киләсәге тап ошонда тәрбиәләнә. Башҡорт мәктәптәре күпләп үҙгәртеп ҡороу йылдарында асылһа, үҙенең алтын юбилейын билдәләүсе белем усағы - әлегә берҙән-бер. Редакциябыҙ ҡунағы - Ф. Мостафина исемендәге 20-се Өфө ҡала башҡорт гимназияһы директоры Булат ЗИНУРОВ менән бергәләп баш ҡалалағы иң беренсе башҡорт мәктәбе булараҡ асылған уҡыу йортона экскурсия ҡылабыҙ.

Ҡыҙыҡ, әммә беҙҙең йәмғиәттә балаһын каникулға ебәрер ере булған кешеләр иң бәхетлеһе иҫәпләнә. Анығырағы - ебәрер кешеһе булған. Һәм бында, тәү сиратта, олатайҙар менән өләсәйҙәр күҙ уңында тотола. Хатта был берҙән-бер вариант тигәндә лә була. Баланың ата-әсәһенән оҙайлы айырылып тороуы дөрөҫмө? Ошолай оҙайлы айырылышып тороу кем өсөн кәрәгерәк - бала өсөнмө, әллә атай һәм әсәй өсөнмө? Ошолар тураһында психолог Гөлнара МОСТАФИНА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Оҙаҡламай уҡыу йылы тамамлана. Мәктәп коллективтарының күптәре үҙҙәренең быйылғы эшмәкәрлегенә йомғаҡ яһай башланы ла инде. Белем алыу барышында, спорт һәм ижад, йәмәғәт эштәрендә әүҙем ҡатнашҡан "шайморатовсылар" менән, мәҫәлән, күп белем усаҡтары ғорурлана. Бөгөн улар - башҡалар өсөн өлгө.

Башҡортостан Республикаһы буйынса Милли банк белгестәре кибермутлашыусыларҙың аҡса урлау маҡсатында нисек эш итеүе хаҡында таныштыра. Мутлашыусы тоҙағына ҡапмаҫ өсөн, быны белеп ҡуйыу кәрәк.