Башҡортостандың мәғариф һәм фән министры Айбулат Хажин 9-сы һәм 11-се класс уҡыусыларын көткән имтихандарҙың үҙенсәлеге тураһында һөйләне. "2023 йылда дәүләт йомғаҡлау аттестацияһын уҙғарыуҙың ойоштороу-технологик тәьминәте һөҙөмтәлелеген арттырыу буйынса республика тарафынан ҡабул ителгән барлыҡ сараларҙы һәм санитар-эпидемиологик ҡағиҙәләрҙе күҙ уңында тотоп, имтихандарҙы штаттағы режимда уҙғарыу ҡарала, бының өсөн барлыҡ шарттар тыуҙырылған", - тип билдәләне министр.

26-28 майҙа Өфөлә беренсе тапҡыр Халыҡ-ара "Китап-байрам" китап йәрминкәһе уҙасаҡ, артабан ул йыл һайын үткәреләсәк. Был турала Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров "Арт-Ҡоролтай" III мәҙәни форумы барышында иғлан иткәйне. Йәрминкәне ойоштороу тәҡдиме менән Башҡортостан Яҙыусылар берлеге сығыш яһаған һәм уны бай йөкмәткеле итеүҙе һораған.

Ҡайһылыр бер "аҡыллы баш"тың фаразлауынса, 2037 йылдың декабрендә, имеш, Рәсәйҙә һуңғы гәзит һаны донъя күрәсәк. Тағы ла дүрт йылдан, тип дауам итә әлеге "күрәҙәсе", "Гәзиттәр ҡасан юҡҡа сығасаҡ" тигән китап ишараты авторы Андрей Мирошниченко, телевидение ла юҡҡа сығасаҡ. Үҙенең был фаразын ул ошо ваҡытҡа "гәзит уҡыусы һуңғы быуын"дың был донъянан китәсәген күҙаллай. Был быуын, ти ул, бала саҡтан уҡ "Мурзилка", унан "Пионерская правда", артабан "Комсомольская правда", өлкәнәйә биргәс, "Правда", "Труд" гәзиттәрен уҡып ғәҙәтләнгән. Баҡса һәм мәктәп йәшендә сағынан уҡ әлеге балалар социалләшеп үҫкәндәр, ә инде 90-сы йылдарҙан һуң тыуған быуындың социалләшеүе интернет эраһының башланыуына тап килә һәм улар гәзиттең ни икәнен дә белмәй үҫте, тимәксе әлеге автор.

Мәскәүҙә йәшәүсе яҡташтарыбыҙ булдырған "Аҡ тирмә" Башҡорт фольклор колективы 2014 йылда барлыҡҡа килгән. Коллектив башҡорт мәҙәниәтен төрлө фестивалдәрҙә, шул иҫәптән халыҡ-ара кимәлдә лә күрһәтеп өлгөргән. Уның етәксеһе, режиссер, рәссам һәм педагог, РФ Мәҙәниәт эшмәкәрҙәренең ижади берләшмәһе ағзаһы Гөлсинә Алтынтимер ҡыҙы БАТЫРШИНА күп йылдар илебеҙҙең баш ҡалаһында ғүмер итә һәм башҡорт мәҙәниәтен пропагандалау йәһәтенән арымай-талмай эшләй. Уның менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Совет осоронда ауылдың һәр йортонда тиерлек күпләп ҡаҙ көттөләр. Колхоздар гөрләп торҙо, ырҙында иген тау булып өйөлөп ятты. Эшкә йөрөгән ҡатын-ҡыҙҙар, бала-саға биҙрәләп, итек ҡуңыстарына, кеҫәләренә тултырып, ем алып ҡайтып, йорт ҡош-ҡорттарын һыйлар ине. Хәҙер инде тынып ҡалған буш ырҙын янынан үткәндә эс боша, күңелде шом баҫа. Йылға буйында элек мыжғып торған ҡаҙ-өйрәктәр ҙә һирәк осрай.

Коллегам, театрҙың баш рәссамы Валерий Яшкулов һүҙгә бик әүәҫ кеше. Ҡалмыҡ милләтенән булған яңы дуҫымды театр сәнғәтенә ҡағылышы булғандар яҡшы белә, ул Ҡалмыҡстандың һәм Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Күп урында эшләгән, күп күргән, күп белә. Бик уҡымышлы, шуға күрә уны уйынлы-ысынлы ике аяҡлы энциклопедия тип йөрөтәбеҙ. Бер көн Бөйөк Ватан һуғышы тураһында һүҙ сыҡҡас, "Башҡорт Зояһы тураһында беләһеңме?" тип һорап ҡуйҙы. Юҡ, тинем, был турала тәүгә ишеткәс. Валерий Борисович, ул саҡта Ҡалмыҡстан президенты Кирсан Илюмжиновтың эстетика һәм дизайн буйынса советнигы, үҙ республикаларының Сарпин районы Садовый ауылына эш буйынса барғанында ишетә башҡорт ҡыҙы Зоя-Зәйтүнәнең батырлығы тураһында. Шунда уҡ интернеттан ҡыйыу башҡорт ҡыҙы тураһында материалдар эҙләй башланым һәм ошо "Зоя-Зәйтүнә ҡалҡыулығы" тип аталған мәҡәләгә тап булдым.

* * *

Тағы ике көн йөрөнөм мин әсәйем менән бесән йыйырға. Икенсе, өсөнсө көндәренә бесән, бакуйҙарҙың башын әйләндермәһәң дә, кипкәйне инде. Мин хәҙер әсәйем артынса ҡалдыҡ-боҫтоҡ бесәнде йыйып йөрөү менән генә сикләнмәйем, ҡыҫҡараҡ бакуйҙарҙы ла тәгәрләтәм. Шулай ҙа өсөнсө көнөнә ныҡ арыным, ауылға саҡ ҡайтып еттем. Өйгә инеү менән, йыуынып та тормаҫтан, башымды мендәргә төрткәйнем, үҙем дә һиҙмәҫтән, йоҡлап киткәнмен. Әсәйем уятҡанда, төн үтеп, яңы көн тыуғайны инде.

Борон башҡорттарҙа ырыу берҙәмлеге билдәләренең береһе оран булған. Батырҙар, азамат ирҙәр ҡан ҡәрҙәштәрен, йорт-илде яуға, көрәшкә, донъяуи ҙур эшкә саҡырып оран һалған. Урал батыр, Һәүбән, Салауат, Әхмәтзәки... Ил ағаларының ялҡынлы һүҙҙәре, ҡайнар өндәмәләре йөрәктәрҙе ҡуҙғытҡан, халыҡты бер уй, ниәт менән беректереп, изге эшкә ҡуҙғатҡан. Бөгөн дә бөтә башҡорт халҡына оран ташлар хәлдәр, яр ҡысҡырып иғлан итер хәбәрҙәр бар. Уларҙың иң-иң мөһимдәренең береһе - өйләнеү, ғаилә ҡороу, нәҫел-нәсәпте ишәйтеү.

Бөгөнгө заманда күптәр өсөн ныҡ, тулы, ышаныслы ғаилә ҡороу ауыр мәсьәләгә әйләнә бар. Социаль иҫәпләүҙәр буйынса, айырылышыуҙарҙың 75 проценты һуңғы йылдарға тура килә. Был тенденция демографик хәүеф кенә тыуҙырмай, ә киләсәктә беҙҙең этносҡа юғалыу ҡурҡынысы менән дә янай. Шуға күрә әлеге хәлде тиҙ арала үҙгәртергә кәрәк. Ләкин быларҙың барыһы ла эҙемтәләр генә, һәм беҙгә килеп тыуған хәлдең сығанағына мөрәжәғәт итергә кәрәк.

"Ғаилә ҡоро"ноң бөгөнгө ҡунаҡтары Иглин районы Һарт-Лабау ауылында йәшәүсе Әлфиә менән Илдар НУРИЕВтар. Уларҙың матур ғаиләһендә алты бала тәрбиәләнә. Илдар ауылдың Шәйхулла мәсете имам-хатибы, Әлфиә - уҡытыусы. Нуриевтар ғаиләһе "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе" асыҡ республика конкурсының төбәк этабында "Ғаилә йолалары һәм ҡиммәттәре" номинацияһы еңеүселәре лә. Әңгәмәбеҙ ғаилә ҡиммәттәре, тәрбиә, йолалар тураһында.

Башҡорт халҡында борондан уҡ формалашҡан ғаилә ҡиммәттәре лә бөгөнгө заман елдәре тәьҫирендә үҙгәрештәргә дусар була. Ир баш булған ғаиләлә ҡатынға уңғанлыҡ, бөтмөрлөк, донъя көтә белеү кеүек сифаттар менән бер рәттән, баҫалҡылыҡ, иреңдең туғандарына ихтирам менән ҡарау ҙа яҙылмаған ҡанун иҫәпләнгән. Бөгөн иһә күп кенә йәш ғаиләләрҙең ата-әсәһе, ҡайны-ҡәйнәһе менән дөрөҫ мөнәсәбәт ҡора алмауына ла шаһит булырға тура килә. Ошондай хәлгә ҡалған йәш кейәү һәм килендәргә нимә эшләргә? Әгәр ҙә үҙ ата-әсәйең ғаилә эсенә урынһыҙ тығыла икән, нисек сиктәрҙе билдәләргә? Ғөмүмән, бында кем ғәйепле? Психолог Гүзәл ТӨХВӘТУЛЛИНА менән ошо теманы асырға тырышасаҡбыҙ.

Черниковка - баш ҡаланың эшселәр районы булараҡ билдәле. 48-се Башҡорт лицейы - райондың милли-мәҙәни үҙәктәренең иң мөһиме булып һанала, сөнки ул ошо территорияла йәшәгән башҡорттарҙың балаларының әсә телендә белем алыу, уның мәҙәниәтен, тарихын әсә телендә өйрәнеү хоҡуғын тормошҡа ашыра. Киләһе 2023-2024 уҡыу йылында лицейҙың барлыҡҡа килеүенә теүәл сирек быуат була. Ошо ваҡыт эсендә белем усағы ниндәй уңыштарға өлгәшкән? Лицей директоры Оксана МӨХӘМӘТЙӘНОВА менән әңгәмәне шул һорауҙан башланыҡ.

Бер-беребеҙгә ярҙам итеү, кәрәк саҡта иңеңде ҡуя белеү, терәк-таяныс булыу - халҡыбыҙҙың иң матур ғәҙәттәренең береһе. Элек-электән холҡобоҙҙағы ошо сифаттар матур йолаларыбыҙға нигеҙ булған: бергәләшеп өй күтәреү, бесән әҙерләү, һуғым һуйыу, тула баҫыу, ауылдарыбыҙҙың тирә-яғын, йылға-күлдәребеҙҙе таҙартып тороу кеүек күмәк көс менән башҡарыла торған эштәр халҡыбыҙҙы берләштергән, илһөйәрлек, ерһөйәрлек сифаттары ла изге ғәмәлдәр аша тәрбиәләнгән.

Рәсәй Хәрби Көстәр командалығы тарафынан Украинаның тыныс халыҡ йәшәгән ҡалаларына зыян килтермәү, фәҡәт хунтаның хәрби инфраструктураһы: хәрби аэродромдар, авиация, һауа һөжүменә ҡаршы оборона объекттарын ғына эшлектән сығарыу маҡсаты хаҡында алдан иғлан ителә килде һәм шул йүнәлеш әлегә тиклем һаҡлана.

Күпселектең яңы башҡортто, әгәр ҙә бында яңырыуға йөҙ борған кеше хаҡында һүҙ барһа, "яңы урыҫ"тың күсермәһе рәүешендә ниндәйҙер мөғжизә менән сереп байыған кеше итеп күрергә теләүе аптырата. "Яңы башҡорт" "яңы урыҫ" түгел.

Шәп әртис үҫеп килә! Салауат башҡорт дәүләт драма театры актеры, Башҡортостандың халыҡ артисы Юнир Ғәйнуллиндың киләсәген уҡытыусыһы бала саҡта тап шулай тип фаразлай. Юрағаны юш килә уның. Малайҙың тәүге тапҡыр сәхнәгә атаһының ҙур быймаларын кейеп, "Шалҡан" әкиәтен ҡуйыуҙан башлаған сәнғәткә оло юлы ошо бәләкәй һуҡмаҡтан башлана.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Гитлер фашистарын еңеүҙә әҙәбиәттең роле баһалап бөткөһөҙ ҙур була. Нәфис һүҙ халыҡта тыуған илгә тәрән һөйөү, яуыз дошманға көйҙөргөс нәфрәт тойғоһон көслөрәк итеп тоҡандыра, халыҡҡа рухи көс бирә. Был йәһәттән башҡорт әҙиптәренең ижады айырым урын биләп тора, сөнки һәр һүҙ улар күңеле аша ихлас урғылып сыға. Улай ғына түгел, байтағы ҡулына ҡорал ала, алғы һыҙыҡта тиңһеҙ алышта һәләк була. Хатта фронтҡа китә алмағандары ла, асылда, көрәштән туҡтамай. Рәшит Ниғмәтиҙең тиңһеҙ алыштың тәүге көндәрендә үк яҙылған "Тыуған илем өсөн!", "Үс ал, патриот!", Баязит Бикбайҙың "Ҡоралға, иптәштәр!" шиғырҙары бик күптәргә ышаныс, көс бирә.

Әсәйемдең тәфсирләп өйрәтеүенә көлөмһөрәй биреп ҡарап торам. Һәй, эшме ни инде шул бесән әйләндереү, тип уйлайым күңелемдән. Аңламаҫлыҡ нимәһе бар?
Тирә-яғыма күҙ һалам: яланға, әйтерһең, ҡаймалап һырылған ҙур балаҫ түшәп ҡуйғандар. Хатта ошо бакуйҙарҙы йыйып алһаң, әле һырланып-тулҡынланып ятҡан сабынлыҡтың йәме китер ҙә ҡуйыр төҫлө. Күңелде ҡытыҡлап, танауға әскелтем бесән еҫе килеп бәрелә, күңелгә рәхәт булып ҡала. Мин дәртләнеп эшкә тотонам. Ләкин бакуй аҫтына тыҡҡан һәнәгемдең осо ергә ҡаҙала. Ипләберәк яңынан ҡабатлайым, һәнәк осо йәнә тупраҡҡа төртөлә. Асыуланып, һәнәгемде көс менән өҫкә күтәргәйнем, бер яҡҡа туҙышып бесән ырғыны, һәнәк осона йәбешкән тупраҡ күҙемә һирпелде.

Быйыл илебеҙ 78-се Еңеү яҙын ҡаршылай. Миллионлаған ҡорбандар биреп яуланған өсөн дә ул һәр кем өсөн ҡәҙерле. Совет халҡының һәр ғаиләһе, һәр кешеһе йөрәге аша үткәнгә ул шулай баһалап бөткөһөҙ ҡиммәтле беҙгә. Йылдан-йыл ошо дәһшәтле һуғыш шаһиттары кәмей бара, тыл ветерандары, һуғыш балалары, тигән исемде йөрөтөүселәр сафтары ла һирәгәйә. Улар менән бергә хәтер ҙә китә. Еңеүселәр, улар хаҡында иҫтәлектәр китаптарҙа, фильмдарҙа йәшәй йәшәүен. Ләкин XX быуаттың иң оло афәтенең ғибрәте онотола. Еңгәндәр ҙә, еңелгәндәр ҙә онота уны - быны беҙ бөтөн донъяла барған һуңғы ваҡиғаларға ҡарап та аңлайбыҙ. Бына шуның өсөн дә һуғыш, ул килтергән михнәттәр хаҡында уларҙы күргән-белгәндәр һөйләргә тейеш. Сөнки хәтер шулай йәшәй. Тик, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, шундай хәтирәләрҙе һөйләй алыусылар сафтары ла һирәгәйә бара. Ә шулай ҙа гәзитебеҙ биттәрендә быға тиклем донъя күргән, ошо темаға арналған сығыштарҙың (авторҙарҙың ҡайһы берҙәре был донъяла юҡ инде, ауыр тупраҡтары еңел булһын) ҡайһы берҙәрен яңыртайыҡ әле.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Археология материалдары Көньяҡ Урал ҡәүемдәренең сәйәси һәм мәҙәни тормошо үҫешенең темпы һәм характеры Кангюй мәнфәғәттәренең төньяҡ сиктәрендәге әүҙемлеге менән бәйле булыуын күрһәтә. Беҙҙең эраның беренсе быуаттарында йәшәгән Боронғо Ҡытай тарихсылары яҙмаларында Кангюйҙың Янь иленән яһаҡ рәүешендә ҡиммәтле мех тиреләр сығарыуы хаҡында иҫкә алына. Улар "Кангюй Давандән (хәҙерге Коканд) төньяҡ-көнбайышҡа табан 2000 ли тиерлек алыҫлыҡта ята", ә "Кангюйҙан төньяҡ-көнбайышҡа 2000 ли йыраҡлығында Яньцай дәүләте урынлашҡан, уның 100 меңләп ғәскәре бар һәм ул йәшәйешендә Кангюйға оҡшаш. Ул бөйөк күл буйына йәнәш ята, уның ярҙары тәпәш. Был төньяҡ диңгеҙе", - тип яҙа. Хәҙерге заман комментаторҙарының берҙәм уртаҡ фекеренә ярашлы, Боронғо Ҡытай тарихсылары иҫкә алған төньяҡ диңгеҙе - Каспий диңгеҙе һәм, шулай булғас, Яньцай иле биләмәләренә Төньяҡ Каспий буйындағы сак-усунь-гун ерҙәре ингән.