Мәктәп тамамлаған балалар өсөн генә түгел, уларҙың ата-әсәләре өсөн дә яуаплы осор: йәштәргә һөнәр һайлау киләсәктә уларҙың яҙмышында хәл иткес әһәмиәткә эйә булыр ваҡиға, шуға ла был мәсьәләне ҡырҡ ҡат уйлап, бер тапҡыр "киҫеү" хәйерлерәк. Юғиһә, ошоға тиклем илдә етештереү ҡеүәттәре һүрелеп, сәнәғәт һәм ҡулланыу тауарҙары, улар өсөн комплектлаусы изделиелар, запчастар ғына түгел, хатта аҙыҡ-түлек, картуф-йәшелсәгә тиклем сит илдән һатып алына башлаған йылдарҙа күп һөнәрҙәргә ихтыяж юғалып торҙо, уҡып сыҡҡан йәштәр, һөнәрҙәренә ярашлы эш булмау сәбәпле, "тамаҡ ялына", ғаиләһен аҫрау, фатир һатып алыу өсөн осраҡлы вакансиялар һайларға мәжбүр булды.

Башҡортостандың йөҙөк ҡашы булырҙай ҡомартҡы объекттарын, шул иҫәптән Рәсәйҙә палеолит дәүеренә ҡараған рәсемдәре менән билдәле берҙән-бер Шүлгәнташ мәмерйәһен дә ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мәҙәни мираҫ объекттары исемлегенә индереү тураһында күп йылдар һүҙ алып барыла. Әммә ЮНЕСКО эксперттарының талабы ҡаты була: мәҫәлән, Шүлгәнташ мәмерйәһен ҡарап сыҡҡандан һуң улар ундағы туристарҙың граффити, имзалары менән тулы диуарҙарҙы тәртипкә килтерергә, баҫҡыс кеүек ҡоролмаларҙы яңынан проектларға, мониторинг системаһын булдырырға тигәнерәк талаптар ҡуя. Шулай уҡ туристар өсөн мәмерйәләге һүрәттәрҙең күсермәһе булған музей төҙөү зарурлығы ла асыҡлана. Һәм Башҡортостандың Данир Ғәйнуллин етәкселегендәге Күсемһеҙ мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса ғилми-етештереү үҙәге белгестәре бынан ун йыллап самаһы элек ең һыҙғанып эшкә тотона.
Шулай итеп, 9 июлдә Бөрйән районында "Шүлгәнташ" музей комплексын рәсми асыу тантанаһы булды. Тантана Рәсәйҙә Халыҡ-ара фундаменталь фәндәр йылын асыу сиктәрендә, РФ Федераль Йыйылышының Федерация Советы, Рәсәй Фәндәр академияһы һәм Фән министрлығы вәкилдәре, Рәсәй ҡалаларынан һәм яҡын сит илдәрҙән ғалимдар ҡатнашлығында үтте. "Шүлгәнташ" мәмерйәһенең таш диуарҙарына төшөрөлгән боронғо һүрәттәр күсермәһе, 3D-проекция һәм яҡтыртҡыс, боронғо хайуандарҙың баш һөйәге һәм башҡа һөйәктәре, мәмерйәнең Лего кубиктарынан интерактив макеты, сәсәндәрҙең боронғо музыка ҡоралдары һәм башҡалар... Сараға йыйылған халыҡ бына шундай үҙенсәлекле һәм серле донъя мөхитен тамаша ҡылды. "Шүлгәнташ" мәмерйәһенән километр ярым самаһы ерҙә урынлашҡан ғәҙәти булмаған был яңы музей туристар "мәккәһе"нә әүерелде лә инде. Музей комплексы экспозицияһы ете тематик блоктан хасил: "Таймлайн", "Медиазал", "Ҡая сәнғәте", "Археология", "Тәбиғи-фәнни", "Һаҡлау", "Урал батыр эпосы". Ошо блоктарҙағы мөғжизәләрҙе күҙ алдына баҫтырып ҡарайыҡ әле.

Быйылғы февраль һанында Венгрияның "Глобус" журналында башҡорттар тураһында ҙур мәҡәлә донъя күрҙе. Мәҡәләне яҙыуға Матьяш Селлисиҙың 2019 йылда Башҡортостан буйлап сәйәхәт иткәндә төшөрөп алған фотоһүрәттәре нигеҙ булған.

Ҡорбан байрамы алдынан вәджиб ҡорбан, уның ғибәҙәттәре тураһында беҙҙең уҡыусыларҙан да һорауҙар күбәйә. Бөрйән районының имам-мөхтәсибе Хәсән Әхтәм улы ЗАРИПОВтың һөйләгәндәре уларҙың һорауҙарына яуап булараҡ тәҡдим ителә.

Мәктәпте тамамлағанда һәр сығарылыш синыфы уҡыусыһы һайлау алдында тора: атайға бер һөнәр оҡшай, әсәйгә - икенсе, уҡытыусылар үҙ юлдарын дауам иткәнде теләй... Һәм ошо ваҡытта кемгәлер оҡшаған түгел, ә тап күңелең теләгән һөнәрҙе нисек һайларға? Рәсәй Федерацияһының юғары уҡыу йорттары араһында Башҡортостан вуздары ла алдынғы урындар биләй. Шуларҙың береһе - "Лидер аграр ВУЗ" исеменә эйә Башҡорт дәүләт аграр университеты. Милли рейтинг һөҙөмтәләре буйынса ул 2019 йылда "Милли танылыу" рейтингында 4-се урын яулаһа, белем биреү сифаты буйынса Рәсәйҙең 200 иң яҡшы вузы иҫәбенә инә. Уҡыу йорто абитуриенттарға ниндәй мөмкинлектәр тәҡдим итә, ҙур дәғүәселек заманында улар ни өсөн тап ошо уҡыу йортона өҫтөнлөк бирергә тейеш - ошо хаҡта БДАУ-ҙың ҡабул итеү комиссияһының яуаплы сәркәтибе Рәмил ЗАРИПОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

-Һин! Ғәзинур, һин нисек бында ул?
- Камила, һинең өсөн ҡайттым...
- Минең өсөн? Минең өсөн... Аҙ ғына алдараҡ ҡайта алмай инеңме ни, минең өсөн булғас? Аҙ ғына!

Беҙҙең илдә лә ғаиләлә көс ҡулланыуға юл ҡуймау һәм әсәлекте, балалыҡты, ғаиләне яҡлау маҡсатында төрлө закондар ғәмәлгә ашырыла. Әммә былар ғына ғаилә именлеген тәьмин итәме? Юҡ, әлбиттә. Быларҙың бөтәһе лә шартлыса. Ғаиләлә көс ҡулланыуға юл ҡуймауҙа, ҡанундарҙан бигерәк, тәү сиратта кешеләрҙең бер-береһенә иғтибарлы мөнәсәбәте, эргә-тирәләгеләрҙең битараф, ғәмһеҙ булмауы һәм, һис шикһеҙ, көс ҡулланыу ҡорбаны булғандарға үҙ хоҡуғын яҡлап көрәшеүе ҙур роль уйнай.

Йәмғиәттең төплө нигеҙе - ныҡлы ғаиләләр. Нәҡ үҙе бер бәләкәй генә дәүләт ролендә булған ғаиләлә тотош йәмғиәттең киләсәге тәрбиәләнә. Ғаилә кешегә ышаныс өҫтәй, ныҡлы терәк була. Шуға күрә ныҡ, татыу, бәхетле ғаиләләрҙең, унда ата-әсәләренә арҡаланып, борсолоуҙар белмәйенсә үҫкән балаларҙың күберәк булыуы беҙҙе көслө итә. Бөгөнгө әңгәмәселәрем - Ханты-Манси автоном округының Сорғот калаһында йәшәүсе Азат һәм Рәүилә ҠӘйепҡоловтар ғаиләһе нәҡ шундайҙарҙан. Улар менән ғаилә ҡиммәттәре, балалар тәрбиәһе тураһында һөйләштек.

Һәр ата-әсә үҙ балаһының тәртипле, тыңлаусан булып үҫеүен теләй. Был тәбиғи хәл. Әммә уның кире яҡтары ла юҡ түгел. Һәр ваҡыт аҡыллы булырға тырышып тороу балала бик күп комплекстар тыуҙыра, байтаҡ кәртәләр, ҡаршылыҡтар барлыҡҡа килтерә, шул арҡала ул тормошта үҙен таба алмай йонсой. Уңға боролһа ла, һулға боролһа ла, ата-әсәйҙең "Аҡыллы бул"ы мейеһен быраулап торғанлыҡтан, нимәнелер үҙе теләгәнсә эшләүҙән, яңылышыуҙан, үҙ хатаһы арҡаһында яҡын кешеләренең йөҙөнә ҡыҙыллыҡ килтереүҙән ҡурҡа. Ул һүҙгә тағы ла "кеше алдында оятҡа ҡалдырма" кеүегерәге килеп ҡушылһа, тағы ла ҡурҡынысыраҡ.

Иҡтисади тарҡалыу сигенә етеп, илебеҙ оло һынауҙарға дусар ителгән осорҙа беҙҙең үҙебеҙгә лә был көрсөктәрҙе булдырмау тураһында уйланырға кәрәк. Был санкциялар беҙҙән эшһөйәрлек, йүнселлек, тырышлыҡ талап итә. Киләсәккә өмөттө өҙмәү, барыһы ла имен-аман үтеп китеүенә ышанысты юғалтмау мөһим.

Бөгөн Башҡортостанда 550 меңдән ашыу баҡсасы 1489 коммерция булмаған ойошмаға берләшкән. Уларҙың 80 проценттан ашыуы Өфө, Стәрлетамаҡ агломерацияһына тура килә. Күптәр участкаларында йәшелсә-емеш үҫтерә һәм артып ҡалғанын һатыуға сығара.

Әҙәм балаһы донъяһына һыуҙан, һауанан, тәбиғәттән янаған афәттәрҙән имен-аман ҡотолоу, һис юғында, уларға ҡаршы тороу саралары табыу урынына, аңлы рәүештә тип әйтерлек үҙ башына бәлә табырға әҙер тора. Мәҫәлән, һуңғы 20 йылдар тирәһендә генә тормошобоҙҙо, холҡобоҙҙо киҫкен үҙгәрткән "гаджет"тар тураһында әйткем килә.

"Тау башында балҡый бер ҡала, ул ҡала Өфө тип атала", тип йырлап үҫкән быуын балалары беҙ. Баш ҡаланан йөҙәр саҡрым алыҫлыҡта ятҡан ауылда тыуған һәм Өфөнө тик китаптарҙа ғына күргән кеше өсөн бында килеп, һүрәттәр буйынса ятлап бөткән урындарҙы үҙ күҙең менән күреү ниндәй хистәр уятҡанын кемгәлер аңлауы ла ауырҙыр.

Шундай ерҙә йәшәйбеҙ - байлыҡ ысын мәғәнәһендә аяҡ аҫтыбыҙҙа, тирә-яғыбыҙҙа. Республикабыҙ тәбиғәте матур ғына түгел, ә халҡыбыҙға һыуын да, аҙыҡ-түлеген дә етерлек бүләк итә. Урмандарға сыҡһаң, хайран ҡалырлыҡ бит - нимә генә үҫмәй унда, әйҙә, ялҡауланмай йый, киптер, ҡайнат, тоҙла, быҡтыр һәм башҡалар. Йылға-күлдәрендә балығы ни тиклем мул, үҙҙәре ҡулға һикерергә тора. Баҡсала ла, йыбанмайынса ғына тәрбиәләгәндә, емертеп уңыш алырға мөмкин. Мин иртә яҙҙан йәйге-көҙгө уңыш миҙгеленә әҙерлек башлайым: һауыт-һаба йүнләйем, урын әҙерләйем, һыуытҡысты бушатам. Бөгөнгө яҙмамда үҙемдең яратҡан еләгем - ҡара ҡарағат - тураһында һөйләп үткем килә. Ул беҙҙең ғаиләгә ҡышты бер ауырыуһыҙ сығырға булышлыҡ итә һәм килем дә килтерә.

Һәр йыл июлдең беренсе шәмбеһендә ҡулланыусылар кооперацияһы хеҙмәткәрҙәре үҙҙәренең һөнәри байрамын - Халыҡ-ара кооперативтар көнөн билдәләй. Халыҡ-ара кооператив альянс мәғлүмәттәре буйынса, донъяның иҡтисадтағы кооператив сегменты үҫешкән бер генә илендә лә XX быуат башында барлыҡҡа килеп, бөгөнгәсә төрлө кимәлдәге кадрҙар әҙерләгән Рәсәй ҡулланыусылар кооперацияһында ғәмәлдә булған белем биреү системаһының аналогы юҡ. Оҙайлы үҫеш осоронда илебеҙҙең ҡулланыусылар кооперацияһы Камчатканан алып Калининградҡа тиклем урта һәм юғары һөнәри белем биреү ойошмалары селтәрен булдыра, йәғни кооперация тармағы белгестәре менән тәьмин итә. Бөгөн Башҡортостан кооператив техникумы директоры Светлана ШАҺАПОВА менән ошо тармаҡ, уның тормошобоҙҙа тотҡан урыны һәм әһәмиәте, бөгөнгө шарттарҙа кооператорҙар әҙерләү тураһында әңгәмәләшәбеҙ.

"Урал батыр" эпосында яҙылған һәм уның нигеҙендә махсус төшөрөлгән видеороликтың төп идеяһын асып биргән был юлдар сираттағы "Айыҡ ауыл" конкурсының ғына түгел, финалға сыҡҡан биләмәләрҙе тәбрикләү тантанаһының да лейтмотивы булды. 2021 йылдың сентябрендә башланған проекттың, 23 июндә, ниһайәт, еңеүселәре асыҡланды. Сараның беренсе - муниципаль этабында барлыҡ райондарҙан йәмғеһе 1357 ауыл һәм ҡасаба ҡатнашһа, республика этабына һәр муниципалитеттан берәр еңеүсе сыҡты. Ә инде финалға 12 ауыл үтте.

Был хәл күптән, сәүит заманында булды. Өлкән быуын иҫләйҙер. Ул ваҡытта төрлө йыйылыштар күп була торғайны. Ил ҙур. Хәл итәһе һорауҙар күп. Бына шул һорауҙарҙы йыйылып хәл итә торғайныҡ. Илдең төрлө төбәгенән бер урынға йыйылабыҙ, бейек трибунаға сығып, хәбәр һөйләйбеҙ, дөйөм фекергә киләбеҙ, ҡарар ҡабул итәбеҙ, ҡыуанышып таралышабыҙ. Күңелле саҡтар булған икән, тип уйлап ҡуям мин ҡайһы саҡ.

Алты йөҙ грамлыҡ булып тыуған сабыйҙың йөрәгенә операция яһағанда табип нимәләр кисерә? Балалар нимәгә өйрәтергә мөмкин һәм кеше йөрәге үҙендә ниндәй асылмаған серҙәр һаҡлай? Ошоларҙың барыһы тураһында ла юғары категориялы табип, Республика кардиодиспансерының балалар кардиохирургы Нарат ЙӘНБӘКОВ менән һөйләштек. Ул 15 йыл инде тыумыштан йөрәк сирле балаларҙы дауалай. Йыл һайын 60-лап бәләкәй пациенттың ғүмерен һаҡлап ҡала. Шулай уҡ райондарға сығып, консультациялар үткәрә, мәҡәләләр яҙа һәм уйлап табыу патенттарына эйә.

Ҡайһы саҡ, ниндәйҙер сирҙән һауығыу йәки хәлһеҙлектән арыныу өсөн яҡшы һәм уңайлы ғына ял итеп алыу ҙа етә. Сөнки кеше күп ауырыуҙарға организм йонсоуҙан, иммунитет ҡаҡшауҙан бирешә.

Көйөргәҙе районы ағинәйҙәре үҙҙәре йәшәгән ауылдарҙың тормошон йәнләндереү, ғөрөф-ғәҙәттәрҙе һаҡлау, йәш быуынды тәрбиәләү, экологик өмәләрҙә ҡатнашыу, дини йолаларҙы өйрәнеү, милли кейемдәрҙе һәм биҙәүестәрҙе тергеҙеү менән бер рәттән, йәш быуынға шифалы үләндәр тураһында мәғлүмәт биреүгә, үлән аштары бешерергә өйрәтеүгә лә ҙур иғтибар бүлә. Был йәһәттән Аҡһары ауылы ағинәйе Гөлсөм Нәбиулла ҡыҙы Сәлихованы өлгө итеп ҡуйырға мөмкин. Үҙенең ҡырҡ йылдан ашыу ғүмерен Көйөргәҙе районының агрономия хеҙмәтен үҫтереүгә арнаған, әлеге ваҡытта хаҡлы ялдағы ағинәйгә Башҡортостанда үҫкән һәр дарыу үләне таныш, тиһәң, бер ҙә хата булмаҫ. Халҡыбыҙҙың милли йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, боронғо кәсептәрен һаҡлап ҡалыуҙа һәм үҫтереүҙә ҙур эштәр башҡарған Гөлсөм Нәбиулла ҡыҙы гәзит уҡыусыларға бер нисә кәңәшен тәҡдим итте.