Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Тикшеренеүселәр, Геродот яҙғанса, таҙ башлы аргиппейҙарҙың ниндәйҙер ағас емешенән (бәлки, сейәлер - ?) яһалған һутты "асхи" тип атауҙарын иғтибарға алып, ошо һүҙҙе боронғо төрки сығышлы, тип фараз итә. Был һүҙ башҡортса "асы", татарса "ачы" тигән һүҙҙәрҙең мәғәнәһенә тура килә. Геродоттың аргиппейҙарҙы таҙҙар (тазлар) тип атауы ла уларҙың төрки телле булыуына ишара. Хәҙерге заман лингвистары (мәҫәлән, Ж. Кейекбаев) Геродот яҙмаларындағы таҙ башлы кешеләрҙең тап тазлар этнонимына тура килеүен иғтибарға ала, ошо атама тик төрки халыҡтарына ғына хас. Сак-массагеттар дәүерендә был этнонимдың бик киң территорияла таралған булыуын хәҙерге заманда Алтайҙан Карпатҡа тиклем йәшәгән төрки сығышлы халыҡтарҙа уның бер боронғо реликт рәүешендә һаҡланып ҡалыуынан белеп була.

Быйыл Ырымбур өлкәһе Нуғай даруғаһы Бошман-Ҡыпсаҡ улысы башҡорт старшинаһы, абыҙ, 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыусы һәм уны Башҡортостанда ойоштороусыларҙың береһе Кинйә Арыҫлановтың тыуыуына 300 йыл тула. Ул әлеге ваҡытта Көйөргәҙе районына ҡараған Кинйә-Абыҙ ауылына нигеҙ һалыусы. Билдәле шәхестең юбилейына ҡарата һәм уның исемен мәңгеләштереү буйынса районда ниндәй эштәр башҡарыла, Кинйә абыҙ нигеҙ һалған ауыл бөгөнгө көндә нисек йәшәй? Ошондай һәм башҡа һорауҙар менән Көйөргәҙе районы хакимиәте башлығы Юлай Талха улы ИЛЬЯСОВҡа мөрәжәғәт иттек.

Дәүләт дауаланыуға һәм медикаменттар һатып алыуға, ДМС килешеүе төҙөүгә, белем алыуға, ирекле пенсия страховкалауына һәм ғүмерҙе ирекле страховкалауға, физкультура-һауыҡтырыу хеҙмәттәренә тотонолған аҡсаның бер өлөшөн кире ҡайтара ала. Мәҫәлән, һалым ҡайтармаһы үҙең һәм балаң өсөн бассейнға йәки фитнес-клубҡа абонемент һатып алған осраҡта ла ғәмәлдә.

12-13 июлдә халыҡ-ара хәлдәрҙе артабан да ҡатмарлаштырыу һәм ҡораллы ҡотҡолар таратыу йәһәтенән донъяла иң эре һәм ҡеүәтле империалистик альянс булараҡ, НАТО-ның Вильнюстағы сираттағы саммиты аҙнаның иң ҙур ваҡиғаһы булды, тип билдәләне донъя киң мәғлүмәт саралары.

Башҡорт теле активисы күләмле лексик проект өҫтөндә эште тамамланы, йәғни башҡорт теленең һанлы лексик кодификацияһы тамамланды тип иҫәпләргә мөмкин. Был хаҡта "Башинформ" агентлығына башҡорт теле әүҙемсеһе, Glosbе платформаһы нигеҙендә русса-башҡортса онлайн-һүҙлек төҙөүсе Искәндәр Шакиров хәбәр итте.

Ошо көндәрҙә Абхазияның Сухум ҡалаһында "Алтын майҙан - Абхазия" халыҡ-ара милли мәҙәниәттәрҙең инклюзив фестивале уҙғарылды. Унда Республика халыҡ ижады үҙәге "Атайсал" мәҙәни үҙәгенең "Селтәр" башҡорт халыҡ кейеме халыҡ студияһы ла ҡатнашты һәм төрлө номинацияларҙа юғары баһаға лайыҡ булдылар. Халыҡ студияһының етәксеһе Фатима Хәйретдинованан был сара һәм унан алған тәьҫораттар тураһында һораштыҡ.

Быйыл май аҙағында Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров Өфөлә уйынсыҡтар һәм өҫтәл уйындары етештереүселәрҙе бергә туплау бурысын йөкмәткәйне. Шуға ярашлы, август айында Өфөлә "Әйҙә уйнарға" Бөтә Рәсәй уйындар фестивале ойоштороласаҡ.

Республиканың төп музейында "Китап фонды раритеттары" күргәҙмәһе үҙ эшен дауам итә. Күргәҙмәләге төп урынды Өфөлә "Китап-байрам" Халыҡ-ара йәрминкәһе сиктәрендә Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров тарафынан Милли музейға һаҡлауға тапшырылған Усман Ҡөрьәне күсермәһе биләй.

Өйәнәк (эпилепсия), көнсөллөк һәм сихыр кеүек сирҙәр Иблис аша килә, ул бит фәхешлек, боҙоҡлоҡ, яманлыҡ сығанағы. Тән сирҙәренә фалиж һуғыу, махау ауырыуы (проказа), түләмә (язва), аҡылдан яҙыу һәм башҡа шундай сирҙәр инә. Микробтар, ауырыу бактериялары, вирустар - былар бары тик сирҙең тышҡы сәбәбе генә. Бөтә сырхауҙың сығанағы - кеше тәненә ағыу өрөп индерә торған Иблис.

Эйе, эйе, Бөрйән районының Иҫке Монасип мәктәбенә ҡырағай хайуандар эйәләшкән, улар хәҙер мәктәп хеҙмәткәрҙәре булдырған "Бөрйән урманы" паркында "йәшәй".

Хәтирәләр һәр кемдең артынан эйәреп йөрөмәй: күптәр туғандары хәтерендә ҡала, уҡытыусының эшен уҡыусыһы дауам итә, остаз данын шәкерттәре тарата, ижадсыларҙы ижади емештәре мәңгеләштерә. Йылайыр районы Юлдыбай ауылында билдәле режиссер Азат Нәҙерғоловтың хәтер кисәһе булып уҙҙы. Талантлы шәхесте иҫкә алыу тураһында һорашып, уҡыусыһы Денис Нурғәлингә мөрәжәғәт иттек:

Ҡунаҡтар Ҡаҙыршаға килеп төшкәндән һуң бер сәғәт үтеүгә келтер-келтер йырлаған арба тауышын тыңлап, йәйләүгә табан китеп баралар ине инде. Көн салт аяҙ. Арбаға егелгән күк байтал һарҡыу ерҙәр осраһа, йүгереп бара ла, үргә тартылғанда атлауға күсә.

Июнь аҙағында беҙ, Башҡортостандан бер төркөм журналист, махсус хәрби операция биләмәһендә командировкала булдыҡ. Бик күп йәнле осрашыуҙар ойошторҙоҡ, ҡыҙыҡлы темалар алып ҡайттыҡ. Иғтибарығыҙға Башҡортостан Хөкүмәте Премьер-министрының беренсе урынбаҫары, әле махсус хәрби операция биләмәһендә хеҙмәт иткән Азат БАДРАНОВ менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ. Азат Шамил улы менән осрашыу фронт һыҙығынан бер нисә километр алыҫлыҡта ғына булды. Ул Башҡортостандан 700 яугир хеҙмәт иткән полкка килгәс, командир шунда уҡ рация аша беҙгә хәбәр еткерҙе: "13-сө" урында (Азат Бадрановтың позывнойы), штабҡа килегеҙ, төркөмдәргә өйөлмәгеҙ, дистанция һаҡлағыҙ". Был ваҡытта яугирҙарҙың күбеһе хәрби бурысын башҡара ине, шуға күрә Азат Бадранов янына уларҙың бер аҙы ғына килде. Төрлө яҡтан "Һаумыһығыҙ, Азат Шамил улы!", "Сәләм бирҙек, иптәш лейтенант!" тигән һүҙҙәр ишетелде. Һәм шунда уҡ күп һанлы һорауҙар яуа башланы, сөнки Азат Бадранов махсус хәрби операция зонаһында беҙҙең төбәктең рәсми вәкиле һәм уның бурысы - Башҡортостан яугирҙарының булған проблемаларын Рәсәй Оборона министрлығына еткереү.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Дүртенсе бүлек. Көньяҡ Урал гун эпохаһында

Күп кенә аспекттары буйынса төрки телле халыҡтарҙың формалашыуын һәм үҫешен сағылдырған ошо схеманы ҡабул итеп булмай. Бына, мәҫәлән, яҙма сығанаҡтарға ярашлы, Себер, Ҡаҙағстан, Урта Азия һәм Көнсығыш Европа далаларында төрки телле ҡәбиләләр абсолют күпселекте тәшкил иткән. Ошо концепция яҡлылар, мәҫәлән, нисек итеп шундай ҡыҫҡа осорҙа боронғо төркиҙәрҙең бик ҙур территорияла таралып китеп, урындағы икенсе телле халыҡтарҙан һандары һәм телдәре яғынан өҫтөнлөк алыуҙарын аңлата алмай. Бынан башҡа, бер генә тарихи сығанаҡта ла төркиҙәрҙең ошондай киң экспансияһы сағылыш тапмаған.

Күҙҙәре бәйләнгән, бер ҡулына бизмән, икенсеһенә ҡылыс тотҡан ҡатын-ҡыҙ статуяһын кемдең күргәне юҡ? Суд органдарының ғәҙел хөкөм символы итеп яһағандар уны. Боронғо грек мифологияһына таянып төшөрөлгән ана шул һүрәтте күрһәм, һәр саҡ бынан күп йылдар элек ҡараған бер һинд фильмын хәтерләйем.

Йәйҙең үҙенә ылыҡтырып торған хозурлығы менән бергә кеше ғүмерҙәренә янаған хәүеф-хәтәрҙәре лә күп шул: кемдәрҙер еләк-емеш, бәшмәк йыйырға сығып, аҙаша; кемгәлер талпан ҡаҙала, йылан саға; эҫе һуға, йәшен ата - әҙме ни моңһоҙлоҡ йә һаҡһыҙлыҡ күрһәтеүселәрҙе аҙым һайын һағалап тороусы бәлә-ҡазалар. Ләкин был һанап кителгән осраҡтар буйынса статистика бөтөнләй әҙ һәм кешенең иҫән ҡалыу ихтималлығы ла күберәк булһа, йәй осоронда һыуға батыусыларҙың хәле башҡасараҡ. Ҙур һыу менән ут моңһоҙлоҡто ғәфү итмәй. Ут менән һыуҙың ялы-ҡойроғо юҡ, тип бушҡа әйтмәгәндәр бит.

Ямғыр болоттары тропосферала, атмосфераның иң түбәнге ҡатламында барлыҡҡа килә. Тропосфера ҡатламы ерҙән йылына, шуға күрә Ергә яҡын температура 8-9 километр бейеклектәге -300С температураға ҡарағанда күпкә юғарыраҡ.

Метеориттар - миллиард йылдар буйы Марс һәм Юпитер орбиталары араһында Ҡояш тирәләй өйөрөлгән емерек планеталарҙың ярсыҡтары. Төрлө дәүмәлдәге бихисап шул ярсыҡтар планеталар араһында осоп йөрөй һәм Ергә килеп бәрелә.

Ҡымыҙ борон-борондан башҡорт халҡының бәрәкәтле, шифалы эсемлектәренең береһе булып тора. Башҡорттар элек яҙ етеү менән малдарын йәйләүгә ҡыуған, йәй буйы ҡымыҙ эскән, шуның арҡаһында ла уларҙың һаулығы ныҡ булған, төрлө ауырыуҙарға бирешеп бармаған. Сөнки ҡымыҙ еңел үҙләштерелә торған аҡһымдарға, витаминдарға һәм микроэлементтарға бай.

Иршат менән Зәлиәнең өйләнешеү хаҡында белдергән теләгенә ике яҡтан да ата-әсәләре аяҡ терәп ҡаршы торҙо. Яҡын да килмәнеләр. Тыңларға ла теләмәнеләр. Йәштәр иһә үҙҙәренсә эш итте, дөрөҫөрәге, ата-әсәләренең һүҙҙәрен ҡолағына ла элмәне. Район загсына барып никахтарын теркәргә ғариза бирҙеләр, туй үткәреү мөҙҙәтен дә билдәләнеләр. Кисә генә мәктәп партаһы артында ултырған балалар тимәҫһең үҙҙәрен.