Ауыл ерендә халыҡ һаны кәмемәһен, йәшәү шарттары яҡшырһын өсөн ниҙәр эшләргә була? Был турала күп уйланғаным бар һәм бер нисә тәҡдим-фекерем менән бүлешергә булдым.

Бөгөнгө йәмғиәт өсөн сифатлы һәм ваҡытында еткерелгән мәғлүмәт төп ҡиммәттәрҙең береһе булып тора. Ләкин мәғлүмәтте әҙерләү һәм уны таратыу ғына әҙ, уның тулы, дөрөҫ, ышаныслы булыуы мөһим. Күп һанлы мәғлүмәти сығанаҡтар араһында баҫма гәзит һәм журналдарҙың айырым тотҡан урындары бар. Эйе, бәлки улар интернет менән сағыштырғанда тиҙлек йәһәтенән ҡалышалыр, әммә быуындан-быуынға тапшырыла килгән иң мөһим мәғлүмәттәрҙе нәҡ яҙма баҫмалар һаҡлап килә. Ғөмүмән, баҫма матбуғат оҙаҡ йылдар йәшәгән һәм йәшәйәсәк классика.

Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатында яңы уҡыу йылына өсөнсө "шайморатовсылар" класы әҙер. 2020 йылда Өфөнөң тап ошо мәктәбендә беренсе махсуслаштырылған класс асылғайны. Быйыл уҡыусылар туғыҙынсыға күсә. Гимназия етәкселеге аныҡ фәндәргә баҫым яһарға хәл иткән. Алгебра һәм физика дәрестәре күберәк, робот техникаһы һәм техник инглиз теле сәғәттәре өҫтәлгән.

Мәктәптә уҡыған балаһына юлға, ҡапҡылап алырға йәки күнекмәгә түләргә ата-әсәләр аҡса бирә. Әммә уны йыш ҡына бала икенсе маҡсатта тотона. Һаҡлыҡ банкының Башҡортостан бүлексәһе идарасыһы Азамат Сәлихов, ике бала атаһы, уны нисек дөрөҫ тотонорға өйрәтеү тураһында аңлатма бирә.

Билдәле башҡорт яҙыусыһы Зәйнәб Биишеваның "Яҡтыға" трилогияһының тәүге романы Төркиәлә баҫылып сыҡҡан һәм Евразия яҙыусылар берләшмәһе (Avrasya Yazarlar Birligi) тарафынан уҡыусыларға тәҡдим ителгән, тип хәбәр итте Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайының матбуғат хеҙмәте.

йәки Зәйнулла исемле егеттең мутлығы тураһында хикәйәт

Геоботаник тикшеренеүҙәр менән Урал аръяғы райондарында экспедицияларҙа йөрөгән саҡ. Бер көн ҡарабойҙай баҫыуы янында урынлашҡан умарталыҡ эргәһенә туҡталдыҡ. Умартасы Динислам ағай беҙҙе кисен яңы ғына һығылған бал менән ихлас һыйланы. Бал ҡорттарының быйылғы эше менән ҡәнәғәтләнеүен һөйләне. Үҙе үҫемлектәр менән ҡыҙыҡһыныуын белдереп: "Аҙ ҡалды шул хәҙер тәбиғәттә бал бирерҙәй һәм башҡа файҙалы үҫемлектәр. Бөтәһе лә химик ашламаларҙы, гербицидтарҙы самаһыҙ ҡулланыуҙан", - тип борсолоп ҡуйҙы. Ә еҙтөймәлек (пижма) үләне тураһында һүҙ сыҡҡас, ул иҫтә ҡалырлыҡ бер хикәйәт һөйләне.

Тел асҡысы

- Балыҡ, туғаным, йә, әйт әле балыҡ тип. Ба-лыҡ!
- А-а-а.
- А-а-а түгел, ба-лыҡ! Серле селбәрә тиң әтеү, йә, сер-ле.
- Э-е-е.
Үҙенән ике йәшкә генә бәләкәс ҡустыһын һөйләштерергә маташты Нәғим. Биш йәшен тултырһа ла, уныһы һуҙынҡы өндәрҙе генә мығырҙай ҙа ҡуя.

Республикала ғаилә фольклор ансамблдәре күпме икән? Бармаҡ менән генә һанарлыҡтыр. Ә бына Хәсәновтарҙың 70-тән ашыу туған-тыумасаһын берләштергән фольклор ансамбле һымаҡтар республикала, илдә тағы нисәү икән? Даланлы һәм талантлы ансамбль репертуары сәнғәтебеҙҙең бай гөлләмәһен тәшкил итә: унда башҡорт халыҡ йырҙары, таҡмаҡтар, таҡмаҡҡа бейеүҙәр, халыҡ бейеүҙәре, бәйеттәр, мөнәжәттәр, театрлаштырылған йәки йолаларҙы тергеҙгән тамашалар... Хәсәновтарҙың сығышын Рәсәй Федерацияһында ғына түгел, БДБ, Балтик буйы илдәре тамашасылары ла алҡышланы. Ғаилә ансамбленең нигеҙен бар иткән Сәфәрғәле һәм Рәхимә Хәсәновтарҙың ғаиләһендә ун бер бала үҫә - ете ҡыҙ һәм дүрт ул. Рауил, Рәмил, Рәил - республиканың арҙаҡлы ҡурайсылары. Улар өсөһө лә төрлө йылдарҙа үткән ҡурайсылар бәйгеһендә Гран-при яулаған маһирҙар, үҙҙәре хәҙер күп йәш ҡурайсыларҙың остаздары. Кәрим Дияров исемендәге республика ҡурайсылар ярышында - өлкән ул Рауил, Ғ. Сөләймәновтың 100 йыллығына үткәрелгән ярышта - кинйәләре Рәил, ошо уҡ данлы ҡурайсының 110 йыллығына үткәрелгән быйылғы бәйгелә Рәмил Гран-приға лайыҡ булды.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

Энеолит

Ям мәҙәниәте ҡәбиләләре тәүгеләрҙән булып баҡыр мәғдәне ятҡылыҡтарын үҙләштерә башлай, бында күп һандағы баҡыр әйберҙәр табылыуы ошоға дәлил. Табылған предметтарҙың химик составын өйрәнеү һәм уның һөҙөмтәләрен мәғдән составы менән сағыштырыу (геохимик метод) нигеҙендә б.э. тиклем IV - III быуаттарҙа Көньяҡ Уралда баҡыр мәғдәне ҡаҙып сығарылған Ташҡаҙған (Уй йылғаһында), Баҡырүҙәк (Ҡыҙыл йылғаһында) һәм башҡа рудниктар булыуы фәнгә билдәле булды. Ырымбур ҡалаһы янындағы Ҡарғалы руднигы иң ҙуры була. Әйтергә кәрәк, ошо рудниктар, яңыртыла барып, хәҙерге замандарға тиклем эшләп килгән.

"Балаларым бәләкәй әле. Башҡортса ғына аралашабыҙ. Әммә күршебеҙ, үҙе башҡорт теле уҡытыусыһы, балаларыңды наҙан ҡалдыраһың бит, Берҙәм дәүләт имтиханы тапшыра алмаясаҡтар, ти. Үҙе балалары менән рус телендә генә аралаша. Ирем икеләнеп ҡалды..." - тигән икеләнеү белдерҙе бер йәш әсә. Был һорау күптәрҙе борсой, шуның өсөн гәзит аша яуап бирергә уйланым.

Бөгөн, 3 сентябрҙә, илдә Терроризмға ҡаршы көрәш көнө билдәләнә.

Баш ҡала мәғариф хеҙмәткәрҙәренең уҡыу йылы башланырҙан алда үткән август кәңәшмәһе ҡатнашыусыларҙың Башҡортостан һәм Рәсәй гимндарына аяғүрә баҫыуы менән асылғайны. Был юҡҡа түгел, сөнки киләһе уҡыу йылында илдәге һәр белем усағында уҡыу аҙнаһы тап шулай башланасаҡ. Ниһайәт, илебеҙҙә белем һәм тәрбиә биреүҙе берҙәй тигеҙ алып барыу зарурлығын танынылар. Ошондай бик мөһим үҙгәрештәр һәм талаптар менән башланған яңы уҡыу йылына Өфө педагогтарының әҙерлек кимәле, эш һөҙөмтәләре һәм киләсәккә пландары тураһында һөйләнелде кәңәшмәлә.

Был һорауға мин иң тәүҙә мәшһүр йырсы Марк Бернес башҡарыуында яңғыраған "С чего начинается Родина?" ("Тыуған ил нимәнән башлана?") исемле йырҙағы һүҙҙәр менән яуап бирер инем: "Һинең әлифбалағы һүрәттәрҙән..." Эйе, юҡҡа ғына баланы ете йәштән уҡырға бирмәйҙәр, сөнки ул ошо йәштә, ҡайһы берҙәре иртәрәк, кемдер һуңыраҡ, шулай ҙа күпселеге ете йәштә шәхес булараҡ формалаша башлай. Әлегә ул уҡый белмәй, тик үҙе өсөн донъяны һүрәттәргә ҡарап өйрәнә...

Көн һайын иртән бал һәм корицанан эшләнгән пастаны икмәккә һылап ашағыҙ. Ул холестеринды кәметә, инфаркттан һаҡлай. Тын алыуҙы яҡшырта, йөрәк мускулын нығыта, шулай уҡ ҡартайыуҙы иҫкәртә.

Был дарыу үләненә көтмәгәндә тап булдым. Йәй башланған мәл ине. Трамвайҙа осраған ғалим-шағир Вафа Әхмәҙиев (хәҙер мәрхүм инде): "Әйҙә, бәғәнәш үләнен күрһәтәм. Өфө урмандарында ла үҫә ул. Хәҙер сәскә атҡандыр инде", - тип мине ҡала Советы туҡталышына алып барҙы.

"Татлы тамырҙы (солодка Коржинского) беләһеңме? Уның файҙалы үҫемлек икәнлеге билдәлеме, юҡмы?" - тип атайым күп йылдар элек үк һорағайны инде. Ул ошо үләндең 1921 йылғы йотлоҡта һәм унан һуңғы ауыр йылдарҙа берҙән-бер тәмләткес булыуын, аслыҡтан үлем хәленә еткән кешеләрҙең ошо үләндең тамырын сәйнәп һауығыуҙарын легенда итеп һөйләгәйне...

Артыш беҙҙең республиканың Белорет, Бөрйән, Баймаҡ, Әбйәлил, Учалы, Ғафури, Ейәнсура һәм башҡа таулы райондарында ылыҫлы урмандарҙа, тау битләүҙәрендә, ҡомло йәки ваҡ ташлы урындарҙа үҫә. Ваҡ ташлы тупраҡтарҙа ул ергә ятып, ә ҡомло урындарҙа, мәҫәлән, Марий Эл республикаһында тура олонло булып үҫә. Бейеклеге 1-3 м булған был үҫемлектең олондары ҡара һоро, ә йәш ботаҡтары ҡыҙғылт һоро төҫтә була. Артыштың 10-16 мм оҙонлоҡтағы тар ланцет япраҡтары энәне хәтерләтә, ҡышҡылыҡҡа ҡойолмай.

Башҡортостандың халыҡ артисы Миңзәлә ХӘйруллина 1983 йылдан, студент сағында уҡ, Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрында эшләй башлай. Әлеге көнгә тиклем сәхнә киңлегендә йөҙөп йөрөп эшләгән талантлы актрисаларыбыҙҙың береһе булып ҡала. "Театр бит ул - яҡтылыҡ, яҡшылыҡ, мәңгелек сығанағы. Театр донъяһы - күңел дауаһы" - ти Миңзәлә Ғәйнетдин ҡыҙы.

Камила боролдо ла ире яғына атланы. Улар күҙҙән юғалғансы, Ғәзинур урынынан ҡуҙғалманы.
Байтаҡ ваҡыт шым ғына барҙылар. Исхаҡ ҡапыл тамаҡ ҡырып ҡуйҙы. Камила һағайҙы, ире нимә тураһындалыр һүҙ башларға итә.
- Мин уны, нисек тип әйтергә... "Уңыш үҙеңдең ҡулыңда, үҙеңә ышан!" - тигәне өсөн барыбер хөрмәт итәм...
Камила шып туҡтаны. Ул ниндәй һөйләшеү? Һис булыуы мөмкин түгел.

Ошо фани донъябыҙҙа ғәжәп матур бер күренеш бар - ул да булһа, һыҙылып ҡына таң атыуылыр. Илаһи тәбиғәтебеҙҙең ошо мәлен һоҡланып та, илһамланып та ҡарап-күҙәтеп тормаған кеше һирәктер ул. Әле яңы ғына тоҫмаллана башлаған офоҡ тәүҙә аҙ ғына алһыулана башлай, шунан инде иртәнге шәфәҡ ҡыҙыллығы ҡуйыра барып, күк менән ер тоташҡан көнсығыш тарафын рәссамдарҙа ла булмаған буяу-төҫтәргә мансый. Ошо иҫ китмәле тантаналы үә илаһи күк нурҙары балҡышында еребеҙҙә өр-яңы көн тыуа, һәм мәңгелек тип аталған йыһан хәрәкәтенең ошо микроскопик бер мәлендә беҙҙең йәнебеҙ ҙә яңырғандай, яңынан тыуғандай булалыр ул.