Тарихи Башҡортостандың төньяҡ-көнсығышында көн иткән 12 башҡорт ырыуы исеменән 1733 йылда батшабикә Анна Иоанновна исеменә ебәрелгән үтенес хатында Әйле, Дыуан, Һарт, Һыҙғы, Өпәй, Һырҙы, Мырҙалар, Ҡаратаулы, Тырнаҡлы улустары менән бер ҡатар Түбәләҫ, Йылайыр, Алыс (писарь хаталы яҙмаған хәлдә, ошо исемдәге улустың ҡайһы ырыу башҡорттарыныҡы булыуын аныҡлауы ҡыйын) улустары ла күрһәтелә. Бында шуға иғтибар итеү фарыз: төньяҡ һәм көнсығыш башҡорт ырыуҙары һәр заманда ла бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә йәшәп, сәйәси-иҡтисади мәсьәләләрҙе бергәләшеп хәл итергә тырышҡан. Йәнә иғтибарға лайыҡ бер күренеш: урта быуаттарҙа Көньяҡ Уралдың көнсығыш яғы территорияһында атамалары монгол ҡәбиләләрендә лә һаҡланып ҡалған ҡыуаҡан, салйоғот (салъют), ҡуңрат, йылайыр (джалаир) һәм түбәләҫ ырыуҙары төркөмө ерләшә. Улар иҫәбенә Ҡатай түбәһенә ҡараған Ойрат (Уйрат) аймағы башҡорттарын да индерергә була.

Баш ҡалала "Етегән" республика байрамы сиктәрендә ойошторолған "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе - 2022" асыҡ республика конкурсының финал этабы һәм еңеүселәрҙе бүләкләү тантанаһы үтте. Өс этаптан торған конкурстың һайлау турҙары республиканың ете төбәгендә уҙғарылды, уларҙа республикала һәм Рәсәйҙең субъекттарында йәшәгән башҡорт ғаиләләре ҡатнашты.

Яҙҙың беренсе көнөндә баш ҡала педагогтарының һөнәри оҫталыҡ конкурстарына йомғаҡ яһалды. Ҡала мәҙәниәт һарайы сәхнәһенә был юлы Өфөнөң иң алдынғы 69 уҡытыусыһы күтәрелде. Уларҙы баш ҡала хакимиәте башлығы вазифаһын башҡарыусы Ратмир Мәүлиев тәбрикләне.

Урта йәштәрҙәге бер ҡатынға инфаркт булған. Операция өҫтәлендә табиптар уның ғүмере өсөн көрәшкән ваҡытта ул Аллаһты күргән. - Үләмме? - тип һораған ҡатын.

Һалҡын ҡыштың ел-буранлы һыуығына тышта өшөп ҡайтып аяҡҡа йылы ғына йөн ойоҡ кейеп ебәрһәң, арыуың да, өшөүең дә ҡул менән һыпырып алғандай була! Элегерәк һәр өйҙә аҡлы-ҡаралы, төрлө биҙәкле һәм биҙәкһеҙ, оҙон һәм ҡыҫҡа ҡуныслы йөн ойоҡтар булды. Хәҙер һарыҡ йөнөнән бәйләнгән ойоҡтар юҡ тиерлек, барыһы ла магазиндың синтетик йөн носкиҙарына күсеп бөттө. "Әллә уларҙың күҙ яуын алып торорлоҡ биҙәкле булыуы шулай күңелдәрен арбай кешенең, әллә осһоҙ һәм ныҡ булыуы, иллә мәгәр үҙебеҙ һарыҡ йөнөнән бәйләп алған ойоҡтарҙы ҡыҫырыҡлап сығарҙы был носкиҙар", тиһәм, ҡыҙым "Һуң, әсәй, йөн иләүселәр юҡ та инде хәҙер", тип яуап бирҙе.

23 февралдә ил кимәлендә дәүләт байрамы - Ватанды һаҡлаусылар көнө билдәләнде. Өфө районы Шамонин урта дөйөм белем биреү мәктәбе лә был матур йоланан ситтә ҡалманы - патриотик тәрбиә биреүгә нигеҙләнгән фәһемле саралар үткәрҙе.

Сибай ҡалаһынан йыраҡ түгел Алтын ҡасабаһы менән Иҫке Сибай ауылы араһындағы Сәпәй һаҙы яланында ҙур мөғжизә булды. Эйе, мөғжизә! Эх, бөгөнгө ығы-зығылы, ашыҡ-бошоҡ заманда, ултырып уйланырлыҡ ваҡыт тапмаған мәлдә мөғжизәгә тиң ваҡиғалар иғтибар үҙәгенән ситтә ҡала шул, арбанан аңғармаҫтан төшөп ҡалған кәрәкле әйбер кеүек, юҡҡа сыға. Юҡтың эҙе юҡ, ти халҡыбыҙ. Эйе, эҙһеҙ ҡалыу, мәңгелек арауығында сүпкә әйләнеү ҡурҡыныс. Ә бына боронғонан ҡалған йолаларҙың эҙе бар, эҙе булғанға ла тере улар һәм мәңгелеккә дәғүә итә алалар.

Мосолман донъяһында изге нәмәләр һәм төшөнсәләр күп түгел. Аллаһы Тәғәләнән һуң беҙ изге тип Ҡәғбә ташын, Мөхәммәт бәйғәмбәрҙе, Ҡөрьән китабын һәм уларға бәйле ҡайһы бер нәмәләрҙе һанайбыҙ. Изге - тимәк, "йөрәк түрендә һаҡлана торған, иң ҡәҙерле, бөйөк, мөҡәддәс; дингә бөтә күңеле менән бирелеп хеҙмәт иткән, дин рухы менән йәшәгән, гонаһһыҙ, саф..."("Башҡорт теле һүҙлеге", Мәскәү, "Русский язык", 1993). Изге төшөнсәһенең һүҙлектә күрһәтелмәгән тағы бер яғы: уға бер кеше, бер йән эйәһенең дә ҡул менән дә, һүҙ менән дә тейергә ярамағанлығы. Ул нисек бар, шул көйөнә йөҙәр, меңәр йыл буйына үҙгәрешһеҙ ҡалырға тейеш. Был бигерәк тә Аллаһы Тәғәлә Ергә төшөргән китап - Ҡөрьән Кәримгә ҡарата әйтелә. Шуға ла изге Ҡөрьән бына инде мең ярым йылға яҡын дәүер элек боронғо ғәрәп телендә нисек яҙылған булһа, шул көйө һаҡлана килә. Ә бүтән телдәргә уны тәржемә итеү - уны үҙгәртеү, йә боҙоу һаналмай. Тәржемә - Ҡөрьәнде башҡа телдә аңлатыу, тәфсирләү генә. Транскрипциялау, йәғни Ҡөрьәндең боронғо ғәрәп телендәге яңғырашын хәҙерге ниндәйҙер тел нигеҙендәге өндәр әйтелешендә ҡабатлап биреү - шулай уҡ тәфсир.

Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы, комсомол, партия органдары ветераны, публицист, йәмәғәт эшмәкәре ИльЯсов Спартак Мөжәүир улы 1941 йылдың 7 ноябрендә Учалы районының Ыҫтамғол ауылында тыуған. Мәктәпте тамамлағас, "Поляковка" совхозында йылҡы көтөүсеһе була, Учалы районы комсомол комитетында инструктор булып эшләй. Әрме хеҙмәтенән һуң "Байрамғол" совхозының ВЛКСМ комитеты секретары була. 1964-1969 йылдарҙа Мәскәү ҡалаһында К.А.Тимирязев исемендәге Ауыл хужалығы академияһында уҡый. Уны тамамлағас, Учалы районындағы ауыл хужалығы предприятиеларында 29 ауылды берләштергән партия комитеты секретары, артабан колхоз рәйесе, райондың ауыл хужалығы идаралығы белгесе, совхоз директоры кеүек төрлө яуаплы вазифаларҙа эшләй. 1998-2001 йылдарҙа Силәбе дәүләт педагогия университетының Учалы филиалы уҡытыусыһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе урынбаҫары итеп һайлана һәм 75 йәше тулғансы шунда эшләй.
Спартак Мөжәүир улы Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, М.Буранғолов исемендәге әҙәбиәт премияһы лауреаты. Китаптары: "Барын-Табын хәтере", "Яраһаҙ яралары", "Ҡолой кантон", "Биғылый", "Ҡағанат вариҫтары". Спартак Ильясов - "Көйөлдө", "Ирәмәлкәй", "Малбай", "Зарыҡай", "Бутис палкауник", "Хәжирә йыры", "Кәкүккәй", "Кинйәкәй", "Ҡасҡындар ҡобайыры", "Төхфәт кантон" кеүек көнсығыш башҡорт ырыуҙарының йырҙарын һаҡлаусы, терелтеүсе.

* * *

Мәғариф бүлеге начальнигы хакимиәт башлығының урынбаҫары булып китте, Идеал Салют улы уның урынына тәғәйенләнде. Идеалға әле ҡырҡ йәш тә юҡ. Ике ҡыҙ атаһы, үҙенең фатирында йәшәй. Машина алырлыҡ аҡса йыйнаған. Ғөмүмән, тормошо түп-түңәрәк. Шуларға өҫтәп, хәҙер ҙур урынға үрләттеләр. Хөбөтдинов бәхетлеләр рәтенә индерҙе үҙен шуға. Ҡулы аҫтында бер мең ярымдан ашыу кеше - ярайһы ҙур күс. Мәктәпте етәкләү ауыр булманы уға: барыһы ла күҙ алдында, һәр кем үҙ бурысын аныҡ белә һәм үтәй. Директорға, малын өйөрөп, уға күҙ-ҡолаҡ булып йөрөгән, ситкә ынтылған мөстәндәре алдында сыбыртҡы шартлатып алған, ә күндәмдәренә икмәк һынығы ҡаптырған көтөүселәй, уяу һәм һәр саҡ үҙ урынында - ҡалҡыу түмәләстә - булыу ғына кәрәк ине.

Ил яҙмышы - ирҙәр иңендә, ти халыҡ мәҡәле. Һөҙөмтәне ваҡыт күрһәтер, әммә Өфө ҡала хакимиәте вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Ратмир Мәүлиевтың үткәргән беренсе оператив кәңәшмәһенең тап Ватанды һаҡлаусылар көнө алдынан ойошторолоуы ниндәйҙер символик мәғәнәгә эйә кеүек. Хәйер, бар нәмәнән кинәйә эҙләмәй торайыҡ, мэр һайлау буйынса конкурс үтеүен көтәйек. Һуңынан, киленде йыл тормай маҡтама, тигән мәҡәлгә таянырбыҙ.

УЛ КИЛӘСӘКТЕҢ МОДЕЛЕН ФОРМАЛАШТЫРА

Илебеҙҙә 2022 йыл Рәсәй халыҡтарының мәҙәни мираҫ йылы тип иғлан ителде. Ә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы иһә ағымдағы йылды Башҡорт мәҙәниәте һәм рухиәт йылы тип нарыҡланы. Һәр нәмә аҡса күҙлегенән ҡарап баһаланған прагматик заманда мәҙәниәткә бындай иғтибарҙың барлыҡҡа килеүен нисек баһаларға була? Билдәле кинорежиссер, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзаһы, Башҡортостан Республикаһының Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы лауреаты, Рәсәй Федерацияһы Кинематографсылар союзы ағзаһы, Рәсәй Федерацияһы кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы Булат Тимербай улы ЙОСОПОВ менән әңгәмәбеҙ тап шул хаҡта бара.

Күренеүенсә, боронғо Ҡытай хроникаһында төрлө атамалар менән нарыҡланған 3 тиҫтәнән ашыу ҡәүемдең бер үк телес берләшмәһенә ҡарауы әүәл ошо уртаҡ атаманың этноним түгел, ә политоним булыуын раҫлай: тимәк, заманына күрә бик ҙур ғәскәр йыя алыусы ил телес, тип аталған. Ошо ил составында төрки теллеләрҙән башҡа иранлылар ҙа була: мәҫәлән, алань, йәғни алан ҡәүеме фарсы теллеләр иҫәбенә инә. Тарихсы С.Г. Кляшторный ошо хаҡта былай тип яҙа: "... слово теле является китайской транскрипцией древнемонгольского слова tegreg, вошедшего и в тюркские языки, с первоначальным значением "обод, колесо", а также телега, тележник". Иными словами, китайцы позаимствовали из монгольской (сяньбийской или жуаньжуаньской) среды тот термин, который в этой среде использовался, но уже не в переводе, а в оригинальном звучании".

Финансистарҙың беренсе кварталда отчет биреүенә күнегеп бөткәнбеҙ инде, ә бына депутаттарҙың социаль селтәрҙә генә түгел, рәсми рәүештә киң мәғлүмәт сараларын йыйып, үҙ һайлаусылары алдында отчет тотоуына һаман күнегеп китеп булмай, сөнки ундайҙар бик һирәк. Был бигерәк тә Башҡортостандан РФ Дәүләт Думаһына һайланған депутаттарға ҡағыла. Зариф Байғусҡаров иһә бер нисә йыл рәттән инде яңы йылды отчет биреүҙән һәм киләсәккә пландары менән таныштырыуҙан башлай. Ошо көндәрҙә ул тағы ла "Башинформ" мәғлүмәт агентлығына журналистарҙы йыйҙы.

Ҡаланың үҙәгенән ситтә ятҡан, әммә уның өсөн бер үк кимәлдә кәрәкле булған биҫтәләр менән Өфөбөҙ ҙур, йәмле, йәшел, заман талаптарынан ҡалышмай үҫешкән миллионлы ҡала булып тора. Баш ҡала рәсми рәүештә райондарға бүленеп йөрөтөлә, ләкин барыһы ла һөйләшкәндә Өфөнө төрлө атамалағы - Черниковка, Инорс, Затон, Үҙәк һәм башҡа исемле биҫтәләр менән атай. Бөгөнгө һүҙебеҙ Өфөнөң Ленин районына ҡараған Затон биҫтәһе хаҡында.

Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатының һәм 1-се, 2-се республика полилингваль күп профилле гимназияларҙың 6-7-се класс уҡыусылары шайморатовсылар сафына алынды. Тантаналы сарала Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Быға тиклем Нефтекама ҡала хакимиәте башлығы булып эшләгән Ратмир Мәүлиев Өфө хакимиәте башлығы вазифаһын башҡарыусы итеп тәғәйенләнде. Бындай ҡарар Өфө ҡала Советының сираттан тыш ултырышында ҡабул ителде.

Был көндәрҙә республика халҡы Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 90 йыллыҡты киң билдәләй. Был байрам тураһында республика Башлығы Радий Хәбировтың махсус указы сыҡты, Республика Хөкүмәте лә халыҡ шағирының яҡты иҫтәлеген, талантлы ижадын күтәрмәләү буйынса бихисап саралар планлаштырҙы. Шуға ярашлы быйыл "Китап" нәшриәтендә шағирҙың тормошона һәм ижадына арналған 5 китап сығасаҡ, Рәми Ғариповтың балалары менән бергә әҙиптең һанлы архивы булдырыласаҡ. Архив фондында - көндәлектәр, хаттар, тәржемәләр һәм, әлбиттә, шиғырҙар, улар араһында быға тиклем баҫылмағандары ла буласаҡ.

Атаһының, Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Сәләхетдин Хөснөтдин улының, еңеү хәтирәләрен тыңлап, тыныс тормошта тиҫтерҙәре менән ағас мылтыҡтан атыш уйнап, ағайҙары менән ысын ир-егет тәрбиәһе үткән Вәлит Теләүбаев әрме хеҙмәтенә әҙер үҫә. Тыныс тормошта изге бурысты үтәп ҡайтыуҙың бер ҡыйынлығын да күрмәй ул. Ләкин 18 йәшлек егетте яҙмыш үҙ һынауҙары менән көтә. Быны ул өҫтән эҫе ҡояшы ҡыҙҙырған, аҫта саңдары борҡоп ятҡан, туҡтауһыҙ ямғыр кеүек пулялар яуып торған бейек тауҙар араһында урынлашҡан Афған еренә барып төшкәс кенә аңлай... Ана шул ваҡыттан нисек бормалы-бормалы тар тау юлынан тимер атын ауыҙлыҡлап юл алһа, бөгөнгәсә дүрт тәгәрмәстәрҙә елә шофер. Тормош юлында ниндәй тауҙарҙы артылған да, ниндәй ҡаршылыҡтар яулаған, үҙ-үҙен таба алғанмы икән яугир-интернационалист? Нисек кенә ауыр булмаһын, үтә һаҡлыҡ менән генә уның хәтер йомғағын тағатыуын һораныҡ. Һүҙ - Бөрйән районы Нәби ауылы ир-уҙаманы Вәлит Сәләхетдин улы ТЕЛӘҮБАЕВҡа.

Идеал Исчуринға айырым кешеләр, үҙе аралашҡан даирәлә дөйөм кәйеф тураһында тиҫтәгә яҡын отчет яҙҙы. Таныш-белештәренең яҙмышы менән уйнауы күңеленә таш булып ултырһа ла бер ни ҡыла алманы. Исчурин өрәйен алып, үҙенә тулыһынса буйһондорғайны уны. Ғәрләнде, үҙен күрә алманы һәр яҙған доносынан һуң. Тик ҡайһылатһын, түҙҙе. Уға ла йәшәргә кәрәк бит. Бәлки, кемдер уның тураһында ла органдарға яҙалыр, тип үҙен йыуатты.