Һуңғы осор әле социаль селтәрҙәрҙә, әле гәзит биттәрендә коррупция һәм ришүәтселектә ғәйепләнеп ҡулға алыныусы төрлө дәрәжә чиновниктар хаҡында хәбәрҙәр йышайҙы. Бының берәй ғилләһе бармы, әллә сираттағы кампанияларҙың береһенә старт бирелдеме?

Иҫәпләүҙәр буйынса, донъяла яҡынса 200 меңдән ашыу спорт төрө бар һәм белгестәр әйтеүенсә, был һан көн һайын тиерлек арта бара. Спорттың шахбокс спорт төрө улар араһында сағыштырмаса "йәш" булһа ла, спорт яратыусылар араһында ул киң билдәлелек яулаған. Шахмат һәм бокс кеүек ике төрлө спортты үҙенә берләштергән шахбокс буйынса рәсми ярыштар 2003 йылдан уҙғарыла. Яңыраҡ Төркиәнең Алания ҡалаһында шахбоксты үҙ итеүсе спортсылар араһында Донъя чемпионаты үтте. Ғафури районы Ҡауарҙы ауылы егете Илсур ИСХАҠОВ чемпионатта мәртәбәле исем - Шахбокс буйынса Донъя чемпионы исемен яуланы. Һүҙ - чемпионға.

14 декабрҙә, Башҡорт теле көнөндә, М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрында бөйөк башҡорт шағиры һәм мәғрифәтсеһе Мифтахетдин Аҡмулла тураһындағы спектаклдең премьераһы көтөлә. Уның режиссеры Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Ш. Бабич исемендәге дәүләт йәштәр премияһы лауреаты Рөстәм Хәкимов. Ә билдәле драматург, сценарист, Башҡортостан Кинематографистары берлеге рәйесе, яҙыусы, С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Зөһрә Бураҡаева - пьеса авторы. Әңгәмәбеҙ - уның менән.

Беҙҙең Учалы районы ағинәйҙәре үҙҙәренең дәрте, энтузиазмы, ойошторған саралары менән аптыратыуҙан, һоҡландырыуҙан туҡтамай. "Көҙгө ҡатыҡ" байрамы ойоштороп, һыйыр ағынан әллә күпме ризык әҙерләп була икәнен, башҡорттоң борон-борондан бынамын тигән туҡланыу рәүеше барлығын раҫлаусылар - улар. Онотола башлаған ер-һыу атамалары тураһындағы хәтерҙе сүпләп йыйып, хәҙер инде бер китаплыҡ итеп туплаусылар - улар. Аяҡ аҫтыбыҙҙа үҫкән дарыу үләндәре белгестәрен, халыҡ дауалары менән шөғөлләнеүселәрҙе йыйып, ата-бабаларҙың халыҡ медицинаһы серҙәрен иҫкә төшөрөүселәр - улар. Башҡорт ҡатын-ҡыҙының ҡорама ҡорау тигән кәсебен тергеҙеүселәр ҙә - улар. Учалы районында йәшәүсе табын ырыуы башҡорттарының милли кейемдәрен, милли биҙәүестәрен тергеҙеү менән дә иң әүҙем шөғөлләнеүселәр - улар. Һанай китһәң, ағинәйҙәр эшләмәгән, улар ҡатнашмаған берәй сара бармы икән беҙҙең төбәктә?

Шағирә Миңлегөл Хисамова мәктәп йылдарында уҡ ижад итә башлай. Шиғриәте ихлас, улар күңелдә тыуа, шунда йәшәй, кәрәк саҡта ҡағыҙға төшә. Бына шулай ижад итә Миңлегөл Сәлимйән ҡыҙы. Уның хистәр менән тулышҡан лирик шиғриәтен үҙ итеүселәр бихисап. Ысынлап та, Миңлегөл Сәлимйән ҡыҙының шиғырҙарын уҡып, күңел дауаһы ла, йыуанысы ла табырға була. Был юлы өс һорауыбыҙҙы уға төбәнек.

Шулай ҙа Юрген ҡарттың ярҙам итергә саҡырыуынан, командирҙар рөхсәт иткәс, баш тарта алманы өлкән сержант Зиннәтуллин. Бесән мәлендә үҙенең отделениеһынан эш мәнеһе белгән бер нисә һалдатын алып барып, күбәләшеп бирҙеләр. Хәйер, етеш йәшәгән ҡарттың аттары ла, иген-бесән эшләрлек ҡорамалдары ла етерлек. Аттарын ҡушарлап егеп, игенде лә үҙе саба, үҙе тырмата, игенен үҙе һуға, елгәрә. Әлбиттә, бер үҙе түгел, сезонлы эшкә кешеләр яллай. Уларҙа өмә менән, бушҡа ғына ярҙам итешеү юҡ икән. Ә һалдаттар, беләктәрендә көстәре ташып торған өрлөктәй егеттәр, ауыл эшен, колхоз-совхоздарҙа үткән бесән өмәләрен һағынған йәштәр, емертеп эшләнеләр, туғай һайт-һайтлап ҡысҡырған тауыштан гөрләп торҙо.

Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, республиканың Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы лауреаты, "Аскарфильм" студияһы директоры, режиссёр, продюсер, сценарист Айнур Асҡаровтың фильмдары хәҙер төрлө кимәлдәге фестивалдәрҙә ҡатнаша һәм призлы урындар яулай. Ул башҡорт тамашасыларын яңы асыштары менән ҡыуандырасаҡ әле. Айнур АСҠАРОВ менән бөгөнгө әңгәмәбеҙ шуға ишаралай.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Өсөнсө бүлек. Иртә тимер эпохаһы

Шулай ҙа дах йә иһә дай атамаһының йылға исеменән дә килеп сығыуы бар, был осраҡта Даих боронғораҡ атама булып тора. Ошоноң менән бәйле Көньяҡ Уралда Ыҡ һүҙе менән аталып йөрөтөлгән йылғаларҙың киң таралыуын (Ыҡ, Оло Ыҡ һәм башҡалар) һыҙыҡ өҫтөнә алмайынса булмай. Нисек кенә булмаһын, иртә тимер быуатынан бирле Көньяҡ Уралда Даих гидронимының булғанлығы һәм күп һанлы дах-массагет ҡәбиләләр союзы йәшәгәнлегенең тап килеүе асыҡлана.

Өләсәйем һикһәнде уҙғас, ныҡышып, һоро "бөлөштән" кәзәкей тектерҙе. Аптыраным, олоғайғас нимәгә инде уға кәзәкей, тинем. Кәзәкейен кейеп йөрөй алманы, мәрхүмә булды. Хәҙер генә аңланым, уға күңел йылыһы, боронғолар васыятын үтәү, мираҫтарын тергеҙеү кәрәк булған икән.

Өфөлә Башҡортостандың күренекле ғалимы, БР Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы Нияз Мәжитов иҫтәлегенә арналған "Урта быуат Евразияһының күсмә цивилизациялары" халыҡ-ара фәнни-ғәмәли конференцияһы булып үтте.

Әле яңыраҡ ҡына социаль селтәрҙәрҙә "ун өсөнсө пенсия" хаҡында хәбәр таралғайны. Сираттағы алдаҡ булдымы был, әллә социаль йүнәлештә эшләүсе бер нисә депутаттың эшкә ашмаҫ хыялымы - ҡапыл пәйҙә булған кеүек, ҡапыл юҡҡа ла сыҡты.

Өфөгә Башҡорт ҡалаһы күрһәтелгән боронғо донъя картаһының күсермәһе килтерелде. 1375 йылғы Каталон атласы - Монгол империяһының барлыҡ ҡалалары һәм хандары күрһәтелгән берҙән-бер Европа картаһы. Башҡортостан өсөн мөһим артефакт II Мәжитов уҡыуҙары күргәҙмәһендә урын алды. Атласты конференцияла ҡатнашыусы, Рәсәйҙең билдәле тарихсыһы, Сыңғыҙхандың донъялағы иң ҙур музейы экспозицияһы авторы Александр Юрченко килтерҙе.

Бейеүсе сәхнәлә бер мәл генә балҡып яна, тиҙәр. Әммә үҙ эшенә мөкиббән киткән шәхестәргә был һүҙҙәр тап килеп етмәйҙер ул. Быға Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берләшмәһе сәхнәһендә утыҙынсы йыл алһыҙ-ялһыҙ дәртләнеп ижад итеүсе Башҡортостандың халыҡ артисы Рәил Рәис улы Лоҡмановтың да үрнәге дәлил. Был хаҡта уның үҙенә лә һорау бирҙек.

Эйе, ниндәй генә төрөн алма, халыҡ ижады бер ҡасан да үҙ төҫөн, үҙ көсөн юғалтманы. Көнкүрешебеҙҙә лә, донъяуи мөнәсәбәттәрҙә лә, сәхнәлә лә. Киреһенсә, йылдар үткән һайын төҫтәре баҙыҡланыуын, ҡулланылышы киңәйә барыуын, фәлсәфәүи йөкмәткеһенең тәрәнәйеүен тоябыҙ ата-олатайҙарҙан, өләсәйҙәрҙән ҡалған ҡомартҡыларыбыҙҙың. Һуңғы йылдарҙа халыҡ ижадына иғтибар айырыуса артты, тиһәм, хата булыр һымаҡ хатта, шулай ҙа йыр-көйҙәребеҙ, бейеүҙәребеҙ, музыка ҡоралдарыбыҙ, кейемдәребеҙ, биҙәүестәребеҙ, ризыҡ-тәғәмебеҙ, йәшәү рәүешебеҙ кемлегебеҙҙе күрһәтеп тороусы кире ҡаҡҡыһыҙ көскә әйләнде. Бының сере, моғайын, үҙ асылыбыҙҙы үҙебеҙ баһаларға, унан да бигерәк, аңларға өйрәнеүебеҙҙәлер. Хәйбулла районының үҙәге Аҡъяр ҡасабаһында үткән "Гәләбәш түңе буйында" төбәк милли кейемдәр бәйгеһе лә ошо уйланыуҙарыма асыҡлыҡ индерҙе һәм... тетрәндерҙе.

Ысынлап та, уларҙа исемде мәғәнәһенә ҡарап, тап килгәнен һайлап ҡушыу йолаһы бар икән. Мәҫәлән, ҡыҙына шәмәхә төҫөнә тартым күҙле булып донъяға килгәс, уйлап та тормай Иоланта тип атағандар. Баҡтиһәң, был "фиалка", беҙҙеңсә "миләүшә" тигәнде аңлата икән. Ошоно белгәндән һуң Мир йыш ҡына ҡыҙға Миләүшә тип өндәшер булып китте. Үҙ телендә өндәшеү ҡәнәғәтлек килтерҙеме, әллә шулай ҡулай тип таптымы, үҙе уйлап та бирмәне, ә ҡыҙға иһә был ят исем бик ҡыҙыҡ тойолдо.

"Тормош менән аралар боҙолған саҡтарҙа, көн яҡтыһы күҙгә күренмәҫ булғанда, ҡапыл иҫемә төшә: донъяла йыр бар бит әле. Тимәк, инанырға, сабыр итергә, йәшәргә кәрәк. Һуңғы ҡабым икмәгем, һуңғы йотом һыуым менән бергә һуңғы тапҡыр ишетер йырым булһа, үкенергә ҡалмаҫ, тип йыуанам".

Өлкә гәзиттәренең береһендә бер яҡташыбыҙҙың хоҡуҡ һаҡлау органдарына телефон аша мутлашыусыларҙың курьерын ҡулға алырға ярҙам итеүе хаҡында уҡыным. Был - булған хәл тип яҙалар. Мутлашыусы икәнен белеп тә, уға үҙенең адресын әйтергә батырсылыҡ иткән кеше - гүзәл зат вәкиле! Театрҙа эшләүсе артист ҡатын, үҙен "зыян күреүсе пенсионер" итеп күрһәтер өсөн грим һалып, әбей ҡиәфәтенә инә һәм аҡса артынан килеүсе курьерҙы ҡаршы ала. Алдан иҫкәртелгән полиция хеҙмәткәрҙәре эҙәрлекләп барып, әлеге енәйәтсене тотоп ала. Ә төп мутлашыусының үҙен, сит илгә сығып ҡасыуы сәбәпле, эләктерә алмайҙар..

Байрамдарҙың, юбилейҙарҙың төрлөһө була - сағыуы, тантаналыһы, киң ҡолас менән бар донъяға ишетелерлек итеп билдәләнгәндәре һәм баҫалҡы, шым ғына итеп үткәрелгәндәре. Шулай ҙа бер дата, түңәрәк булыу-булмауына ҡарамай, йыл һайын билдәләүгә хоҡуҡлы. Ул 1917 йылдың 15 ноябрендә Башҡортостан өлкә шураһы тарафынан Өфө губернаһының - көньяҡ, Ырымбур губернаһының төньяҡ өлөштәренән торған территорияла Башҡортостан милли-территориаль автономияһы иғлан ителеүе. Шул саҡта яңы ғына барлыҡҡа килгән дәүләтте яҡлау һәм һаҡлау өсөн милли ғәскәр - казаклыҡ тибында ойошторолған башҡорт ғәскәре тергеҙелә. Ул ни бары ике йыл ғына ғәмәлдә була, әммә ошо ваҡыт эсендә башҡорттар автономияны яҡлап ҡалырға һәм нығытырға өлгөрә, сөнки халыҡтың быға тиклем башҡорт-мишәр ғәскәрендә кантон системаһы бөтөрөлгәнгә тиклем тупланған тәжрибәһе була һәм ул быуындан-быуынға тапшырыла.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты

Эш шунда, Арҡайым тибындағы ҡомартҡыларҙың фәнни әһәмиәтен пропагандалауға экстрасенстар ҡушылып китеп, меңдәрсә тарих һөйөүселәр аңына Арҡайымдың айырым энергетик көскә эйә булыуы хаҡында мистик идеяларҙы һеңдерергә тырыша. Ошондай пропагандистик шау-шыуға кемдәрҙерҙең йүнәлтмә биреүе хаҡында уйланырға ерлек тыуа. Бындай идеяларҙың фәнгә бер ниндәй ҙә ҡатнашлығы булмауын беҙ яҡшы аңларға тейешбеҙ. Әйткәндәй, Рәсәй Фәндәр академияһының Археология институты 2007 йылда Арҡайым ҡорона ингән ҡомартҡыларҙы артабын өйрәнеү һәм пропагандалау мәсьәләһе буйынса ойошторған дискуссияла ҡатнашыусылар ошондай уйҙырмаларҙы ҡаты тәнҡитләне.

Яңыраҡ юғары һәм унан да юғарыраҡ белемле әһелдәр араһында бер мәжлестә булдым. Һүҙ, ғәҙәттәгесә, балаларыбыҙ хаҡында башланды. Күптән күрешмәгәнбеҙ, һөйләшер һүҙ, бер-беребеҙҙе һөйөндөрөрлөк яңылыҡтарыбыҙ күбәйеп киткән. Алмаш-тилмәш һүҙ алалар, телмәр тоталар…