"Киске Өфө"бөҙгә 20 йыл да булып киткән икән! Тәү ҡарашҡа әҙ тойолған кеүек, ләкин ошо ике тиҫтә йыл эсендә әллә күпме хәл-ваҡиғалар булды, яратып уҡыған гәзитебеҙ ҙә үҫте, нығынды. Өфөләрҙең генә түгел, ә тотош республиканың һәм хатта ил кимәлендә ихтирам яулаған баҫмаға әйләнде. Интернетты әрләһәләр ҙә, уның республиканан ситтә йәшәүселәргә ошондай милли баҫмаларыбыҙҙы уҡырға мөмкинлек биреүен билдәләп үтергә кәрәктер.

Ҙур ҡалала уңайлыҡтар тыуҙырыу еңелдән түгел. Был бигерәк тә юлдарға ҡағыла, сөнки күп кеше йәшәгән ерҙә автомобилдәр һаны ла бик күп була. Был, үҙ сиратында, ҙур тығындарға килтерә. Миллионлы ҡала булараҡ, Өфө лә тығындар "тотҡонона" йыш эләгә. Ләкин республика һәм баш ҡала етәкселеге тарафынан өфөләргә һәм ҡала ҡунаҡтарына был йәһәттән уңайлыҡтар тыуҙырыу буйынса алып барылған эштәрҙе күрмәйенсә лә мөмкин түгел.

Ошо көндәрҙә Ҡаҙан ҡалаһында үткән билбау көрәше буйынса донъя беренселегендә Белорет районы Абҙаҡ ауылы ҡыҙы Эвелина Йомағолова еңеү яулап ҡайтты. Ул Абҙаҡ урта мәктәбендә унынсы синыфта белем ала, Салауат Дауытов етәкселегендә спорт түңәрәгендә шөғөлләнә һәм Башҡортостан йыйылма командаһы составына ингән.

Ауылыбыҙҙа Сибай театр-концерт берекмәһенең "Сулпан" балалар театры А.П.Чеховтың "Каштанка" хикәйәһе буйынса сәхнәләштерелгән спектакль менән сығыш яһаны. Иҫке Монасип ауыл биләмәһенә ҡараған өс ауылдың уҡыусылары менән зал шығырым тулды. Хатта балалар баҡсаһынан 2 генә йәшлектәренән алып береһе лә ҡалмай йыбырлашып килеп тамаша ҡылдылар.

Аллаһыҙ-муллаһыҙ заманда үҫкәндәр...

Һуңғы ваҡытта эскелек тураһында яҙмаған матбуғат баҫмаһы, уның насар эҙемтәләре хаҡында һөйләмәгән радио-телевидениеның бер генә көнө һәм тапшырыуы ла ҡалмағандыр. Һөйләйбеҙ, яҙабыҙ, дәүләт төрлө-төрлө ҡарарҙар ҡабул итә, тыя, "Айыҡ ауыл" конкурстары үткәрә, штрафтар һала - әммә был афәтте туҡтата алмайбыҙ. Кем эскән - һаман эсә бирә, кем иҫерткес һатып аҡса эшләй - әле лә кеҫәһен ҡалынайта, кем эскелеккә ҡаршы көрәшә - көрәшеп маташа. Ел тирмәне менән алышҡан Дон Кихот кеүек булһалар ҙа, эҙмә-эҙлекле айыҡ тормошто пропагандалаған, һүҙе менән, үҙ үрнәге менән сәләмәт йәшәү рәүешен күрһәткән кешеләр барлығы ғына күңелде йылыта йылытыуын...

"Ашҡаҙар" радиоһы республиканың Халыҡ ижады үҙәге менән берлектә "Ашҡаҙар моңдары" башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы үҙешмәкәр йырсыларҙың I Республика конкурсын үткәрәсәктәре тураһында иғлан биргән саҡта, әлбиттә, уның күпселек тарафынан хуплап ҡаршы алынырына шик юҡ ине. Башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы яңы талантлы йырсыларҙы табыу һәм асыу, билдәле һәм һирәк башҡарылған халыҡ йырҙарын һаҡлап алып ҡалыу һәр саҡ көнүҙәк булып ҡала килә.

Мир бабай йомшаҡ көрән тышлы ҡалын фотоальбомды ҡарап бөткәс тә, оҙаҡ ҡына һыйпап, ҡулында тотоп ултырҙы. "Бар ғүмерем бер альбомға ғына һыйған да ҡуйған икән", - тип көрһөндө ул ғүмеренең иң иҫтә ҡалған, хәтер сөңгөлдәрендә ваҡыты-ваҡыты менән үҙенең барлығын иҫкә төшөрөп торған ҡыуаныслы ла, һағышлы ла мәлдәрен күҙ алдынан үткәреп. Унан альбом эсенән төрлө төҫтәге бик күп маркалар йәбештерелгән, немец телендә яҙылған бер хат алды ла, ҡытыршы устары менән, иркәләгәндәй итеп, ипләп кенә һыйпап-һыпырып ҡуйҙы...

Бер кеше үҙен судта яҡларлыҡ яҡшы адвокат эҙләгәс, уға кандидатура тәҡдим итеүсе: "Мин һиңә бер адвокатты тәҡдим итәм, ул аяғын эт тешләүсе кешенең үҙе этте нисек итеп тешләүен иҫбат итте", - тигән. Тағы ла бер адвокат судта юлда кешене бәрҙереп китеүсе водителдең ғәйепһеҙ булыуын иҫбат итә алған. Йәнәһе, уның дәлиле шулай яңғыраған: "Сәғәтенә 240 километр тиҙлектә барғанда водитель 40 километрлыҡ тиҙлек сикләүе билдәһен бер нисек тә аңғара алмай..." Әлбиттә, миҫал итеп килтерелгән был хәлдәр бер ҡасан да булмаған, улар адвокаттар тураһындағы киң билдәле лаҡап-көләмәстәр генә. Шуға күрә ошо ике лаҡапты уҡып, йылмайып-көлөп алығыҙ ҙа, артабан етди һөйләшеүгә күсәйек. Икенсенән, көлөп-йылмайырға ла сәбәп бар: быйыл сентябрь айында Башҡортостан Адвокатураһы үҙенең 100 йыллыҡ юбилейын билдәләп үтте. Шулай итеп, беҙҙә ҡунаҡта: Башҡортостан Республикаһы Адвокаттар коллегияһының Октябрь районы филиалы етәксеһе Салауат Фазыл улы АБЫҘГИЛДИН һәм Калинин районы филиалы етәксеһе урынбаҫары Эльмира Валерий ҡыҙы БАЯЗИТОВА.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Икенсе бер факт та шулай уҡ бик ҡыҙыҡлы. Һынташты ҡәберлеген ҡаҙыған саҡта ҡәбергә үлгән кешенең мәйете түгел, ә йомшаҡ матдәләренән, кимерсәктәре һәм тарамыштарынан таҙартылған һөйәктәре һалыныуы теркәлгән, һәм был бәхәсһеҙ факт. Ҡайһы берҙә һөйәктәрҙән, ыҡсым ғына итеп, оҙонсараҡ формалағы өйөм яһалған, баш һөйәге айырым ҡуйылған. Был ер шарында мәйеттәрҙе урынлаштырыуҙың иң боронғо, универсаль формаһы булып тора: мәйеттәр юғарыраҡ урындарға (махсус эшләнгән баҫма-һәндерәләр, ағастар, тау түбәләре) илтеп һалынған, уларҙы ҡоштар, йәнлектәр йә иһә сысҡандар соҡоп-кимереп, йомшаҡ иттәренән таҙартып бөткәс, һөйәктәре генә ерләнгән. Андроновсыларҙан һуң мең йыл ваҡыт үтеп киткәс тә Иран, Урта Азия халыҡтары ла ошондай йоланы ҡулланған.

Борон төрлө һуғыштарҙа, алыҫ походтар ваҡытында башҡорт ғәскәрҙәре менән абруйлы ил азаматтары - тархан, старшиналар, кантон башлыҡтары етәкселек итер булған. Мәҫәлән, 1756-1763 йылдарҙағы Ете йыллыҡ (Рәсәй менән Пруссия араһында) һуғыш ваҡытында башҡорт ғәскәре менән атаҡлы башҡорт тарханы, баш старшина Ҡыҙрас Муллаҡаев командалыҡ итә. 1772 йылда Польшаға походҡа барған өс меңлек башҡорт ғәскәренең башында Ҡыр-Танып улысы башҡорт старшинаһы Ҡолой Балтасов була. Уны һуңынан оҙаҡ ҡына ваҡыт "главный начальник", тип йөрөткәндәр. Әйткәндәй, башҡорттар үҙҙәренең абруйлы етәкселәрен, сардарҙарҙы түрә тип йөрөтөр булған. Мәҫәлән, 1812 йылғы Ватан һуғышында йөҙбашы булған Ҡасим Мырҙашев бөтәбеҙгә лә Ҡаһым түрә булараҡ билдәле.

Республика Башлығы Радий Хәбиров, Өфө ҡала Советы рәйесе Марат Вәсимов, Өфө ҡала округы хакимиәте башлығы Ратмир Мәүлиев Дим районындағы яңыртылған парк менән танышып, халыҡ менән аралашты. Был объект Өфө ҡәлғәһе төҙөлөүҙең 450 йыллығына бағышлана.

Баш ҡалабыҙ тағы бер иҫтәлекле урынға байыны - Өфөнөң Киров районында, көньяҡтан инеү урыны эргәһендә 20 метр бейеклектәге "Өфө - хеҙмәт ҡаһарманлығы ҡалаһы" стелаһы асылды.

Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры ҡайнап йәшәй. Был әүҙемлек театрға иғтибарлы тамашасының зауығына, ихтыяжына тап килеү маҡсаты менән генә үлсәнмәй. Тамашасының зауығына һәм йәшәйешебеҙ йүнәлештәренә тап килерлек маҡсатлы эш алып барыуы менән йәлеп итә театр. Мәғәнәле әҫәр, оҫта белгестәр һәм сәхнәнең булыуы - тәү шарт. Әммә бер урында, бер генә ерлектә тапаныу киңлектәр өсөн мөмкинлектәр асмай. Аралашыу, хәл белешеү, үҙеңә ситтән ҡарау - ыңғай һөҙөмтәләр бирә. Форсаты ла сығып тора: быйыл Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрына өс фестивалдә ҡатнашыу бәхете тейҙе.

Инде өлкән йәштә булһам да, мәктәп йылдары, дәрестәге ҡыҙыҡ хәлдәр, мөһим ваҡиғалар һаман да иҫтә. Гәзит уҡыусылар менән шул хәтирәләремде уртаҡлашырға булдым әле.

Халҡыбыҙҙың Ноғман атлы мәғрур ҡарағайы ауыуына бер йыл... Уның менән бергә тотош дәүеребеҙ - бер быуатлыҡ тарихыбыҙ убылғандай тойолоп, күңелдәребеҙ етемһерәп, яҡлауһыҙ, һаҡлауһыҙ тороп ҡалдыҡ. Мәңгелек урманыбыҙҙың Рух солоғо, башҡорт прозаһының алтын бағанаһы ине ул. Халыҡ яҙыусыһы тигән титулға Ноғман Мусин тигән дәрәжә, олпатлыҡ, оһоллоҡ өҫтәй ине.

Күрше ауылға эш буйынса барғайным. Иҫәп буйынса төштән кире ауылға ҡайтырға ине. Әммә уныһын-быныһын эшләгәнсе һуңға ҡалып кителде. Ана сығам, бына сығам, тигәнсе, көн кискә лә ауышты. Ә ҡайтыр кәрәк. Ҡайтмайынса бер нисек тә булмай. Шуға, әллә бөгөн йоҡлап, иртәгә ҡайтырға микән, тигән уй башҡа ла инеп сыҡмай. Әйткәндәй, ул заманда беҙ күберәген йәйәү йөрөнөк. Бының ҡыйынлығын артыҡ һиҙмәнек тә, буғай. Шулай булырға тейеш һымаҡ ҡабул иттек. Бына әле миңә лә хәҙер ун ике саҡрым араны йәйәү тәпәйләр кәрәк. Ярай, мәйтәм, йәйге көндөң бауыры оҙон. Моғайын да, имен-аман ҡайтып етермен. Әгәр сәғәтенә биш-алты саҡрымды үтһәм... Әгәр әҙ генә шәберәк атлаһам... Әгәр ара-тирә йүгереп барһам... Әгәр шул урында бер аҙ ял итеп алһам... Бындай уйҙарҙан һуң хатта ғына ла күңелле булып китә. Мәйтәм, насип итһә, өс түгел, ә ни бары ике сәғәт эсендә өйҙә булырмын әле.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Арҡайым ишендәге ҡаласыҡ-ҡәлғәләрҙең Һынташты тибындағы ҡәберлектәр менән тығыҙ бәйләнеше булыуы асыҡланды, был ҡомартҡылар бронза эпохаһының Көньяҡ Урал өсөн көтөлмәгән материалдарын бирҙе. Ҡәберлектәрҙә ике тәгәрмәсле боевой арбалары (колесницалары) менән ерләнгән яугирҙарҙың ҡалдыҡтары табылды, был уларҙан ҡалған асыҡ эҙҙәрҙең гипс күсермәләрен (отпечатоктарын) яһау мөмкинлеген бирҙе. Тәгәрмәстәрҙең диаметры 1-1,2 м, көпсәктәр араһы 1,2-1,4 м. Уҡыусыбыҙ китабыбыҙҙың беренсе бүлегендә бирелгән мәғлүмәттәр аша Көньяҡ Уралда ике тәгәрмәсле арбаларҙың тәүләп б.э. тиклем III-II мең йыллыҡтар арауығында ҡулланыла башлауын, Һынташты арбаларының иртә металл эпохаһына ҡараған Шумаев ҡурғандарында табылғандарын (Ырымбур өлкәһе) камиллаштырыу менән бәйле булыуын белә.

Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров үткән аҙнала республика халҡының һорауҙарына тура бәйләнеш аша яуап бирҙе. Дүртенсе тапҡыр үткәрелгән был сара дүрт сәғәттән ашыу ваҡытҡа һуҙылды. Тура бәйләнештә телгә алынған иң мөһим мәлдәр тураһында.

Океан аръяғы кураторы тарафынан Рәсәйгә ҡаршы туҡтауһыҙ һөсләтелеүсе һәм алдын-артын байҡамаҫтан, санкция артынан санкция иғлан итеүсе Европа бының менән үҙенә тоҙаҡ ҡына ҡороуын төшөнә башланы, буғай. НАТО тарафынан идара ителеүсе берләшмә илдәренең аяҡ-ҡулдары хәрби блокка бәйле етәксе элитаһы ауыҙ асып һүҙ әйтә алмаһа ла, Европа буйлап күптән инде протест акциялары әүҙемләшә, күп меңләгән халыҡ, үҙ мәнфәғәттәре иҫәбенә Киев режимына күрһәтелгән ярҙамды туҡтатыуҙы талап итеп, урамдарға сыға, Рәсәйгә ҡаршы санкцияларҙың Европаны бөлгөнлөккә төшөрөүен киҫәтә.

Республикабыҙҙа 80-90-сы йылдарҙа аҡ ҡағыҙҙа нәшер ителгән гәзит-журналдар өлөшөнә ҡалай бәхетле яҙмыш яҙған! Үҙем шаһит ул осорҙағы ҡағыҙ баҫмаларҙың бигерәк тә ауылдарҙағы һәр йортта ҡунаҡлауына, кешеләрҙең йығылып ятып китап-журнал-гәзит биттәрендәге сихри мәғлүмәт донъяһын гиҙеүенә һәм, әлбиттә, редакциялар хеҙмәткәрҙәренең үҙе һайлаған журналислыҡ эшмәкәрлеген бар фиҙаҡәрлеген, тырышлығын, ижади ҡомарын һалып ғәмәлгә ашырыу ваҡиғаларына...