Рәми шәхесе. Ике быуатты тоташтырған был исемгә бәйле фекер алышыуҙар туҡтағаны юҡ. Әҙиптең шиғырҙары иһә иң күп уҡылғандар һәм ятланғандар исемлегендә. Эйе, йәшәүҙең мәғәнәһе ижадта сағылыш алһа, ул халыҡ хәтере өсөн изге төшөнсәгә әүереләлер. Халыҡ шағиры тураһында хәтирәләр яҙыла, уға арналған әҫәрҙәр тыуа. Ә Рәми Ғарипов хаҡында әйтелмәгән һүҙҙәр тағы ла күберәк икәне асыҡлана.

Аҡсаны әйберҙәр һатып алыуға тотонорғамы, әллә һаҡлауға һалырғамы? Әлегә ҡарабойҙай, консерва һәм шәкәр запасын йыйыу кәрәкмәй, быларға хаҡ артыу көтөлмәй. Ә нимәгә аҡса сарыф итеү кәрәк була? Был һорауға Юғары иҡтисад мәктәбенең "Үҫеш үҙәге" институты директоры урынбаҫары Валерий Миронов яуап бирә.

Йәмғиәттә ниндәйҙер бер идеяға, темаға, күренешкә, ваҡиғаға ҡарата мең кешелә мең төрлө фекер булыуы ихтимал. Һәм шулар араһында оҡшаш фекерҙәр үҙ-ара берләшеп, ҡапма-ҡаршы ике яҡҡа бүленеп киткән осраҡ та була. Был тәбиғи хәл, сөнки Юғары Аң йыһанды, фани донъяның үҙен шул ҡапма-ҡаршылыҡтарҙан яралтҡан.

Ашаған белмәй, тураған белә, ти халҡыбыҙ. Шулай, ҡунаҡ аҙ ултырып, күп һынай ҙа, табын хужаһын уйға һалып ҡайтып китә. Тамашасылар менән сәхнә артистары араһындағы мөнәсәбәт тә ошоға тартым: сәнғәт һөйөүселәр концертҡа килеп, артистар башҡарыуындағы уйланылған, киҫелгән, беселгән, тегелгәнде ҡарап, күңел бушата ла ғәҙәти тормошона кире ҡайта, хистәр һүрелә, тәьҫораттар яйлап онотола, етемһерәп ҡалған сәхнә яңы ҡунаҡтарын көтә. Сәнғәт күпере нисек һалыныуын һорашып, Сибай концерт-театр берекмәһенең ижад буйынса директор урынбаҫары Рәмил Париж улы ТУЙСИНҒА мөрәжәғәт иттек:

- Матур урлау нисегерәк була инде ул?
-Ҡомағайланмай, нәпсеңде ауыҙлыҡлап, тейешен генә алыу сибәр ҡараҡлыҡҡа инә.
- Килештек! Бер бөртөк кенә ҡарбузды алабыҙ, шунан да артыҡ түгел.
- Улайһа, Баланлы Үҙәк тапҡырына кил, эңер төшөүгә. Ҡултығыңа киндер тоҡ ҡыҫтырырға ла онотма!
- Нисек инде, киндер тоҡ? Берәүҙе генә алырға килештек тә баһа!

Үҙебеҙҙең ниндәйҙер фекергә, идеяға, башланғысҡа теләктәштәр, арҡаҙаштар тапмаһаҡ, күп осраҡта: "Яңғыҙ яугир яу ҡайтармаҫ", - тип уйлай һалабыҙ. Ә бына бөгөнгө әңгәмәсебеҙ һис улай уйламай. Уның яңғыҙы башлаған эштәре бихисап һәм һәр ҡайһыһы башҡорт теле үҫешендә айырым урын алып тора. Ҡайһы берҙә ул ел менән көрәшеүсе Дон Кихотҡа ла, ваҡыты менән күңел төшөнкөлөгөнә бирелеп, ғазап сиккән йәш Вертерға ла оҡшап китә. Ә көндәлек тормошта ул Ихтик, йәғни Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханала документтарҙы цифрлау бүлеге мөдире Искәндәр ШАКИРОВ. БДУ-ның Хоҡуҡ институтында уҡыған, әммә аспирантураны философия буйынса тамамлай. Философия фәндәре кандидаты, БДУ-ның философия һәм культурология кафедраһы доценты. Башҡорт телендәге сығанаҡтар менән эшләгән, эшмәкәрлегендә даими рәүештә һүҙлек ҡулланғандар белә: ул 20 йылдан ашыу Ихтиктың электрон китапханаһы - Ихтика.ру (ihtika.ru) проектын алып бара; 2017 йылдан алып Глосбе платформаһында башҡорт теленең электрон һүҙлеген төҙөй. Әлеге ваҡытта яһалма интеллектҡа башҡорт телен өйрәтеү менән шөғөлләнә. Бөгөн ул редакциябыҙ ҡунағы.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Көньяҡ Уралда Арҡайым тибындағы 20-гә яҡын ҡаласыҡ билдәле. Шуларҙың береһе Баймаҡ районының Байыш ауылы янында урынлашҡан. Тикшеренеүселәр, Арҡайым тибындағы ҡомартҡылар төркөмөнөң планировкаһын, төҙөлөшөн һәм барса табылған материалдарҙың үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, уны һынташты археологик мәҙәниәте, тип нарыҡлайҙар һәм датаһын б.э. тиклем XX - XVI быуаттар арауығы менән билдәләйҙәр.

Сикһеҙ Йыһандың бер мөйөшөндә бәләкәй генә магазин бар. Әйтеүҙәренсә, ҡасандыр уның матур ғына исеме лә булған, көслө дауыл тамыры менән йолҡоп алғас, яңы хужаһы алтаҡтаны ҡабаттан элеп тормаған, сөнки яҡын-тирәләгеләр бында теләктәр һатылыуын яҡшы белә. Сауҙа нөктәһендә ассортимент бик бай - йәнең теләгәнде һайла: кәрәк икән ҙур яхта ал, фатирыңды яңырт, кейәүгә сығыу йә кәләш алыу теләгеңде лә тормошҡа ашырып була, аҡса ла һатыла, хатта корпорация президенты вазифаһын да, балалар, яратҡан эш, ҙур түштәр, конкурста еңеү, автомашиналар, футбол клубтары, власть, ҡиммәтле балдаҡтар һатып алып була - һәммәһе лә бар бында. Үлем менән йәшәү генә һатылмай - улары күрше Галактикала.

Республика көнө байрамында баш ҡаланың Совет майҙанында Рәсәй Геройы, 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командиры, генерал-майор Миңлеғәле Шайморатовҡа һәйкәл асылды. Был тарихи ваҡиғала Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров, Рәсәй Президенты ярҙамсыһы Владимир Мединский, Донецк Халыҡ Республикаһы башлығы вазифаһын башҡарыусы Денис Пушилин, Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Рәйес Әбдрәшитов һәм башҡа мәртәбәле ҡунаҡтар ҡатнашты. Башҡортостан халҡын республика көнө менән ҡотларға һәм иҫтәлекле ваҡиға шатлығын уртаҡлашырға Чечен, Татарстан, Ҡалмыҡ республикалары, Ульяновск өлкәһе вәкилдәре килде. Совет майҙанына ағылған халыҡтың күплеге был көндөң һәм был ваҡиғаның Башҡортостан өсөн ни тиклем әһәмиәтле булыуын асыҡ күрһәтте.

Әҙәбиәт, сәнғәт һәм архитектура буйынса Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт өлкәһендәге иң юғары наградаһы һанала. Ул БАССР Министрҙар Советының 1967 йылдың 28 ғинуары ҡарары нигеҙендә барлыҡҡа килеп, ошо йылдың октябрендә СССР-ҙың 50 йыллыҡ юбилейы уңайынан Фәйзи Ғәскәровҡа, Заһир Исмәғилевҡа, Мостай Кәримгә, Һәҙиә Дәүләтшинаға тапшырыла. 2020 йылға тиклем Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы барлығы 143 кешегә бирелә. Быйыл был премияның булдырылыуына 55 йыл тулды.

Салауат башҡорт дәүләт драма театры өсөн яңы миҙгел иҫтәлекле датаға - театрҙың 90 йыллыҡ юбилейына арнала. Ошо ваҡиға уңайынан 19 октябрҙә театр коллективы Өфөгә юллана. Был юлы М.Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры сәхнәһендә Мөнир Ҡунафиндың "Кешелеккә тоғролоҡ" хикәйәһе буйынса "Тоғролоҡ" драмаһы күрһәтеләсәк. Инсценировка авторы - Зөһрә Бураҡаева, ҡуйыусы режиссеры - Лиана Ниғмәтуллина, ҡуйыусы рәссам - Юлиә Сиражетдинова, композиторҙары - Мәскәү ҡалаһынан Диләрә Ғәбитова, Лариса Субботина, хореографы - Өфөнән Ольга Даукаева. Баш ҡала тамашасыларының спектаклгә ҡағылышлы һорауҙарына яуап табыр өсөн театрҙың баш режиссеры Лиана НИҒМӘТУЛЛИНА менән әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ислам диненең ҙур байрамдарының береһе - Мәүлит кисәһе, икенсе төрлө ул "мәүлиден-нәби", йәғни "Бәйғәмбәрҙең тыуыуы" тип тә атала. Бәйғәмбәрҙең (с.ғ.с.) тыуған көнө аныҡ билдәле булмау сәбәпле, уның вафаты көнө, йәғни 12-се рабиғел-әүүәл көнө, тыуған көнө итеп тә билдәләнә.

Быйыл йәй 1977 йылда Баймаҡ районы Беренсе Этҡол урта мәктәбен тамамлаусыларҙың осрашыуы булып үтте. Мәктәбебеҙҙе, класташтарыбыҙҙы һағынып, ашҡынып барҙыҡ. Кисә барышында Әлфиә Юлдашбаева, мәктәптә уҡыған саҡтағы ҡыҙыҡлы ваҡиғаларҙы иҫкә төшөрәйек әле, тип иғлан итеп, директорыбыҙ Әхмәҙулла Хәйривара улы Хәсәнов менән булған, хәҙер инде лаҡапҡа әүерелгән бер хәлде һөйләп көлдөргәйне. Тап ошо директорыбыҙ тураһында миндә лә бар ине ҡыҙыҡлы бер ваҡиға, әммә осрашыуҙа һөйләргә форсат теймәгәс, гәзит уҡыусылар менән бүлешмәксемен.

Күптән түгел Сибай ҡалаһында йәшәгән Әбдрәшитов Риза Ғәҡиф улын Башҡортостандың мәҙәниәт министры Әминә Шафиҡова "Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте өлкәһендә күп йылдар намыҫлы эшләгәне өсөн" тип билдәләп, Маҡтау грамотаһы менән бүләкләне. Быйыл алтмыштың бишен имен-аман тултырған ошо синыфташым хаҡында һүҙем.

- Әүәлгеләй уныһын-быныһын етештереп, бесеп-тегеп, йүгермәләп йөрөр саҡтарың алда әле. Ҡулың алтын бит һинең, әхирәт, күлдәктәрҙе тәнгә һылаштырып ҡойоп, кәртинкәләй матур итеп ҡайып, һыбайлы атынан төшөп, йәйәүле ятып ҡарарлыҡ килештереп тегәһең!
- Бигерәк телгә бөткәнһең инде, Ҡыҙбикә, телеңдән шәрбәт, бал тама. - Әлмәғиҙә һүрәнке йылмайҙы. - Ҡуй, артыҡлап маҡтама, йә ышандырып ҡуйырһың!
- Маҡтамайым, нисек бар, шулай әйтәм, ауылдың ҡыҙ-ҡырҡыны, бисә-сәсәһе һинең ҡулыңа ғына ҡарап тора бит. Тиҙҙән үктәбер байрамы, сәләмәтләнереңде көтөп кенә йөрөйҙәрҙер әле.

йәки яҙып ҡалдырылған тарихыбыҙҙы ынйы бөртөгөләй йыйыу фарыз

Үҙ халҡының тарихы менән ҡыҙыҡһынмаған һәм уны белергә теләмәгән инсандарҙы аңлауы ҡыйын. Тарихҡа ҡарата битарафлыҡ маңҡортлоҡҡа илтә. Ә башҡорт тарихы шундай боронғо, ҡатмарлы һәм серле, уға бер эҫенһәң, һис айырылырлыҡ түгел. Тарих ҡабатланмай, уның барса хәл-ваҡиғаларын беҙ төрлө яҙмаларҙан уҡып ҡына күҙ алдына килтерәбеҙ. Мине бигерәк тә башҡорттар тураһында хәбәрҙар булған, улар тураһында үҙ ҡараш-баһаларын аҡҡа төшөргән шәхестәр ҡыҙыҡһындыра. Тарихнамәләр менән танышҡанда уйланаһың да, хисләнәһең дә, хыялға ла биреләһең. Ҡай сағында күңелеңде күтәрһә, бәғзе осраҡта йөрәгеңде лә һыҙлата ул. Ошондай мәлдәрҙә быуаттар томаны эсендә ҡалған шәхестәр, үҙ заманы хаҡында бәйән иткән сәйәхәтселәр, уҡымышлы заттар, тарих ҡаҙанында ҡайнаған башҡа зыялылар менән осрашҡандай булам. Уй-фекер аша, хәҙергесә әйткәндә, виртуаль ысынбарлыҡтың түңәрәк ҡорона саҡырып, улар менән бына тигән әңгәмә ҡороп була бит! Әйҙәгеҙ, шулай итәйек, "Киске Өфө"нөң виртуаль ҡорона саҡырылған ҡунаҡтарыбыҙҙы тыңлап ҡарайыҡ.

1939 йыл. Был фотоһүрәткә төшөү тарихы теүәл генә билдәле түгел. Шулай ҙа ундағы кешеләр иң яҡшы кейемдәрен кейеп, өҫ-башын тәрбиәләп алып, арбаға тейәлешкәндәрҙер ҙә, юлға сыҡҡандарҙыр, тип күҙ алдына баҫтырырға мөмкин. Дилбегә тотҡан атайҙары эргәһендә малайҙар юл буйы шаярып килгәндер. Бына шулай колхоз умартасыһы Хәтмуллин Лотфулла улдары Зәйнулла (уң яҡта тора), Ғәйнулла (һул яҡта ултыра), Фәйзулла (уң яҡта ултыра) һәм күрше малайы, туған тейеш Таҫмағолов Сафуанды фото төшөргә алып бара.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Икенсе бүлек. Бронза быуаты.

Арҡайым тибындағы ҡаласыҡ-ҡәлғәләр

Бронза эпохаһында Көньяҡ Уралда тәү башлап яңы типтағы ҡомартҡылар - ур һәм оҙон соҡорҙар менән уратылып алынған ҡаласыҡ-ҡәлғәләр барлыҡҡа килә. Ошо типтағы ҡомартҡыларҙан иң тәүҙә Силәбе өлкәһенең көньяғында, Һынташты йылғаһы буйында Һынташты комплексы (ҡаласыҡ-ҡәлғә, ҡәберлек) ҡаҙып асылған (уны асыусы - күренекле совет археологы В.Ф. Генинг). Унан һуң Г.Б. Зданович етәкселегендә Силәбе дәүләт университеты ғалимдары Силәбе, Ырымбур өлкәләре һәм Башҡортостан сиктәрендәге ҙур территорияла ҡаласыҡ-ҡәлғәләр серияһын асыуға өлгәште (Аҙаҡтан ошо территория "Ҡалалар иле", тип атала башланы. - Тәрж. иҫк.). Донъя фәне Һынташты-Арҡайым төркөмө ҡомартҡыларын асыуҙы һәм тикшереүҙе, табылған материалдарҙы ғилми әйләнешкә индереүҙе Көньяҡ Уралдың боронғо тарихын өйрәнеү өлкәһендә өлгәшелгән оло ҡаҙаныш итеп таныны.

Заманы кисергәндәрҙе кисерә, башҡалар күргәнде күрә, тулай, илай, көлә, хисләнә, ҡайғыра, шатлана, ялағайлана, ярамhаҡлана, түҙә лә, дәүеренә, көнөнә яраҡлашып йәшәй әҙәм балаhы. Бөтә өҫтөнлөктәре лә, етешhеҙлектәре лә шул йәшәгән заманына хас, сөнки "кемдең арбаhына ултырhаң…"

Республика көнө байрамы алдынан Өфө ҡала округы хакимиәтенең мәҙәниәт һәм сәнғәт буйынса идаралығы социаль селтәрҙәрҙә "Өфө Башҡортостан Республикаһы көнө менән ҡотлай" тип аталған флешмобта ҡатнашырға саҡыра. Уның төп маҡсаты - илһөйәрлек, Башҡортостанға һәм уның баш ҡалаһына һөйөү тәрбиәләү.