"Матур хәтирә" тигән рубрика бар ине "Киске Өфө" гәзитендә. Ул рубрика бик һирәк кенә килеп сыға. Күрәһең, гәзитебеҙҙе уҡыусылар үҙ хәтирәләре менән уртаҡлашырға ваҡыт тапмай. Бына әле яңы уҡыу йылы башланыр алдынан ошо рубриканы яңыртып, мәктәп йылдарындағы ҡыҙыҡ хәлдәр тураһында ла яҙып ебәрергә булдым әле. Гәзит уҡыусылар араһында, моғайын, мәктәп йылдарындағы, йәшлек ваҡытындағы ҡыҙыҡ һәм матур хәтирәләр һаҡлаусылар барҙыр, бәлки улар ҙа миңә ҡушылыр, тип өмөт итәм.

Башта уҡ шуны әйтеп китергә кәрәк - баланы нисек дөрөҫ тәрбиәләргә тигән һорауға аныҡ ҡына яуап биреүе ауыр. Сөнки бала тәрбиәләүе - индивидуаль эш, унда бер ниндәй ҙә дөйөм алымдар булыуы мөмкин түгел. Шуны ғына әйтергә мөмкин, тәрбиә эшендә олатай ҙа, өләсәй ҙә, махсус белемле бала ҡараусы ла түгел, ә тап ата-әсә төп ролде башҡарырға тейеш.

Уҡыу йылы башланған көндә уҡытыусы үҙенең былтырғы бишенсе кластар алдында баҫып тора. "Һеҙ минең яратҡан уҡыусыларым, мин бөтәгеҙҙе лә яратам һәм һеҙҙе яңынан күреүемә бик шатмын", - ти ул, балаларға ҡарап.

Бер көндө иртән иртүк торҙом да телевизор ҡабыҙҙым. Бөтә каналдарҙа тиерлек йәнһүрәттәр бара. Береһенән-береһе сағыуыраҡ. Пульт төймәләрен алмаштыра-алмаштыра әллә нисә йәнһүрәт ҡараным һәм... минең буласаҡ балаларым бындай йәнһүрәттәр ҡарамаясаҡ, тигән ҡарарға килдем.

Быйыл сығарылыш уҡыусыларының "Һуңғы ҡыңғырау" тантанаһына барып, яртылаш русса алып барылған сарала сығыш яһаусыларҙың береһенең дә туған башҡорт телебеҙҙе һаҡлау тураһында телгә алмауына, ә уҡыусыларҙың туған телдә вата-емерә һөйләшеүенә шаһит булып, ғәжәп иттем. Һүҙ алып, туған телдә һөйләшеүҙең мөһимлеге тураһында миҫалдар килтереп, телмәр тоттом. Бик дөрөҫ, тип хупланылар, рәхмәт әйттеләр.

Ул заман менән бергә алға атлай

Көндәлек тормошта компьютер, телефон һәм башҡа заманса техниканы ҡулланырға әүәҫ быуын балаларын дәрескә ылыҡтырыу, педагогтарҙың эшенә еңеллек килтереү маҡсатында Рәсәйҙә 2013 йылдан бирле "ЯКласс" мәктәптәр өсөн цифрлы белем биреү сығанағы эшләй. Баҡтиһәң, быйылдан башлап унда "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте" предметы ла барлыҡҡа килгән. Был турала "ЯКласс"тың Башҡортостандағы вәкиле Морат Ишемғоловтан тулыраҡ мәғлүмәт алдыҡ.

Гәзитебеҙҙең 28-се һанының "Аҡыл - ҡаҙна" рубрикаһында "Башың диуанаға ҡалһа, бағанаға сәләм бирерһең" тигән башҡорт халыҡ мәҡәле һәм артабан "Шулай итеп, тағы бер аҡыл…" тип башланып киткән бер ҡыҙыҡлы хикәйәт баҫылған. Бер ишан менән хаж сәфәрендә юлдаш булған атаҡлы бурҙың һис кенә лә урламайынса тора алмағанлығы хаҡында ул.

Буласаҡ пенсионерҙарға юристар нисек ярҙам итә ала? Беҙҙә, ғәҙәттә, пенсия хаҡында уйланмауың хәйерлерәк: был үтә күңелһеҙ тема һәм был хаҡта һүҙ алып барыу ҙа файҙаһыҙ тип иҫәпләнә. Беҙгә пенсияға тиклем әле бик алыҫ, ул ҡайҙалыр "тауҙар артында" булып тойола, шуға ла, уға тиклем әллә йәшәйем, әллә юҡ, тип ҡул ғына һелтәй йәштәр. Ләкин ул килә лә етә. Бына шул саҡта башлана ла инде көтөлмәгән проблемалар. Шундайыраҡ һорауҙарҙың ҡайһы берҙәренә адвокат Александра ЛУКИНА яуап бирә.

Силәбе өлкәһенең Ҡыштым ҡала округы биләмәһендә Буҡтыкүл (урыҫса - Островко) тип аталған күл урынлашҡан. Силәбе өлкәһенең топонимикаһын, башҡорт халҡының фольклорын өйрәнгән географ, топонимист Шувалов Николай Иванович былай тип яҙа: "Буктыкуль, озеро, территория города Кыштыма. В переводе с башкирского "навозное озеро", где букты - "навозный", куль - "озеро".

Был мәҡәләне яҙырға ултырғанда ғына смартфонға Ҡариҙел районынан күңелһеҙ хәбәр килеп төштө: Бөрө - Таҙтүбә-Сатҡы трассаһы буйлап Mazda машинаһында килеүсе 36 йәшлек ҡатын идараны юғалта һәм юл ситендәге канауға осоп барып төшә һәм шундуҡ йән бирә, ә етди йәрәхәттәр алған 11 йәшлек улы санавиация менән ашығыс рәүештә Өфө дауаханаһына килтерелә.

Мин ауылда тыуып-үҫкән кеше булараҡ, баш ҡалаға килеп йәшәй башлағас та ҡала ситендә ағас йорт һалып инеү хыялы менән яндым һәм ике йыл элек, ниһайәт, уны тормошҡа ашырҙым. Ҡаланың тынсыу фатирынан һуң иркен, саф һауалы, ағас еҫе борҡоп торған йортта йәшәү үҙе бер рәхәтлек. Шәхси йорт тигәндә, уны ғүмер буйы төҙөйһөң дә төҙәтәһең бит инде, шуға күрә ялдарым ихатала эш менән үтә.

Август айы ата-әсәләрҙең балаларҙы мәктәпкә әҙерләү мәшәҡәте менән янып йөрөгән мәле. Мәктәп кейеме, канцелярия, китап һәм башҡа кәрәк-яраҡтарын әҙерләүҙәге иң ҙур сығым, әлбиәттә, уҡыу йортонда ҡабул ителгән берҙәм мәктәп формаһын алыуға тотонола. Ҡасандыр бөтә мәктәп уҡыусылары бер төрлө кейемдә йөрөнө, унан һуң ирекле кейемдәрҙә белем алдыҡ һәм һуңғы ваҡытта уҡыусылар өсөн тағы ла берҙәм мәктәп формаһы булдырылды. Төрлө бәхәстәр тыуҙырған берҙәм мәктәп формаһы бөгөнгө көндә ысынлап та кәрәкме, әллә бындай талап уҡыусыларҙы сикләйме?

Нуғай даруғаһы Бөрйән улысында бай феодал-тархан ғаиләһендә 1670 йылда тыуып үҫкән Алдар Иҫәкәев - тоҡомо менән тархандар затынан булған башҡорттоң аҫыл улы, тотош Башҡортостанға танылған тарихи шәхес, Петр I ҡаһарманы - Рәсәй Батыры, 1704 -1711 һәм 1735-1740 йылдарҙағы башҡорттарҙың милли азатлыҡ хәрәкәте етәксеһе, Рәсәй батшалығының Ҡаҙағстандағы тәүге илсеһе, Ҡаҙағстанды тыныс юл менән Рәсәй составына ҡушыуҙа ҙур роль уйнаған дипломат, күп телдәр белгән тылмас-илсе, көрәш-алыштарҙа ал бирмәгән батыр, яуҙарҙа ҡурҡыу белмәҫ яугир, ғәскәрҙең күҙ төбәр баһадиры. Даны быуаттар ашаһында ла һүнмәҫ-һүрелмәҫ, исеме халҡы күңелендә мәңге ҡалыр башҡорт үҙенең тыуған яғына -Бөрйән районының Әтек ауылына һәйкәл булып ҡайтты, илгә рухи ҡалҡан, рухҡа ныҡлы таяу булып нығынды.

Бөйөк Ватан һуғышында башҡорт яугирҙарының самолет торбаһынан ҡурай эшләп уйнауы хаҡында ишеткәнегеҙ барҙыр, моғайын. Шундай дәһшәтле алыштарҙы күп күргән һәм тыуған моңон ишетеүгә зар булып, сит-ят ерҙәр тапаған милләттәштәребеҙҙең береһе Нурмөхәмәт Мусин булған.

Белорет районының иң матур ауылдарының береһе Йөйәктә ҙур байрам - "Иҙелбашы" этнофорумы сиктәрендә ун беренсе тапҡыр ҡатай ырыуы йәштәре йыйыны һәм "Йөйәккәйем - илһам бирер төйәккәйем" исемле ҙур байрам үтте.

Башҡортостан һәм Рәсәй яҙыусылар ойошмаһы ағзаһы Мәүлит Кәрими күптән ижад донъяһында. Шиғриәт, проза өлкәһендә үҙ һүҙен ваҡытында еткерә килгән өлгөр әҙип ул. Төрлө темаларға яҙылған үткер мәҡәләләре менән уҡыусылар даими танышып тора. Битараф булмаған күңел тыуған яғының матурлығын бүтәндәргә еткерә, аңлата белә, унда көн иткән шәхестәрҙең, яҡташтарының уңыштарын бәйән итә, тарихтан һабаҡ алырға саҡыра.

* * *

Әле уның туйы башланыр мәлдә генә нишләп ҡайтып төшкән һуң Ғәзинур? Эш туйға барып еткәндә, хәлде үҙгәртеп буламы ни? Ун етелә, ун һигеҙҙә, егермелә үҙгәртеп булалыр. Инде утыҙ йәшкә еткәндә, бөтәһен дә пыран-заран килтереп, тормошто өр-яңынан башлап буламы ни? Ниңә был көндө көттөң? Нишләп һин гел һуңлап йөрөйһөң? Һуңлап!

Гәзитебеҙҙең һуңғыраҡ һандарының береһендә Һөйөндөк Аҫыловтың "Баш ҡала кешеһеме? Ул киң күңелле, алсаҡ, текә һәм… битараф" тип аталған бик ҡыҙыҡлы мәҡәләһе сыҡҡайны. Тәү ҡарауҙа башҡаларҙан бер нимәһе менән дә айырылмаған Өфө кешеһенә хас булған үҙенсәлектәрен һөҙөп алып, уҡыусының иғтибарын шуға йүнәлтә автор. "Өфө кешеһе" тигәндәй, илебеҙҙә киң таралған тағы бер һүҙбәйләнеш хаҡында һөйләшеп алмаҡсы булдым. Йәғни, урыҫтағы "русское поле", "русская береза", "русский лес", "русская баня", "русская водка" тигән кеүек үк, хәҙер инде күптәр йыш ҡына телгә алған "башҡорт ҡымыҙы", "башҡорт ҡорото", "башҡорт балы", "башҡорт ҡыҙы", "башҡорт аты", "башҡорт ҡурайы", "башҡорт тирмәһе" һымаҡ һүҙҙәрҙең береһе хаҡында.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.
Неолит осоро

Археология фәнендә керамика, ҡиммәтле мәғлүмәти материал булараҡ, тағы ла бер мөһим үҙенсәлеккә эйә. Ер шарындағы барса археологик ҡомартҡылар материалдары күрһәткәнсә, балсыҡ һауыт-һабаны бар ерҙә лә яһағандар, әммә һәр бер территориаль төркөм (союз) ҡәбиләләренең үҙҙәренә генә хас һауыт формалары, балсыҡ составы һәм орнаментацияһы булған. Ошондай техник алымдар, үҫешә барып, быуаттар һәм хатта мең йыллыҡтар дауамында үҙҙәренең үҙенсәлектәрен һаҡлап ҡалған. Яңы территорияларға күсеп киткән ҡәбиләләр һауыт-һабаны элекке стандарттарға ярашлы яһауын дауам иткән. Әммә археология ошондай ҡатмарлы тарихи факттарҙы бик аныҡ билдәләй ала. Мәҫәлән, бер төркөм ҡәбиләләр тарафынан үҙләштерелгән территорияға икенсе төркөм ҡәбиләләре үтеп инә, һәм улар үҙҙәренә хас булған һауыт-һаба формаларын, орнамент һәм башҡа мәҙәниәт элементтарын алып килә. Оҙаҡ йылдар дауамында бергә йәшәү һөҙөмтәһендә элекке һауыт-һаба формалары аҡрынлап юғала башлай һәм ҡатнаш типтағылары барлыҡҡа килә. Археологтар, керамиканың ошондай үҙен-сәлектәре арҡаһында, спорт төркөмдәренә хас булғанса, кешеләрҙең теге йәки был ҡәбиләләр төркөмдәренә (археологик мәҙәниәттәргә) ҡарауын билдәләй ала.

Нисек аҡсаны тәләфләмәй тотонорға өйрәнергә? Шәхси йәки ғаилә бюджетын нисек планлаштырырға? Ошо өлкәләге файҙалы кәңәштәр менән Башҡортостан Милли банкының финанс грамоталылыҡ буйынса белгесе Анна КАМЕНЕВА бүлешә.