Байлыҡтың төрлөһө була: матдиһы бар, күҙгә күренмәгән рухи байлыҡ та була. Ҡыҙығы шунда: матди байлыҡты үлсәп, хаҡын билдәләп була. Хәлегеҙҙән килһә, рухиәтте үлсәп баһалап ҡарағыҙ. Бәхәсләшмәйем, ике байлыҡ төрөн булдырыуҙа ла ижади эшмәкәрлек кәрәк, әммә сәнғәт өлкәһендә күңел нисбәте күберәк талап ителә... Сибай концерт-театр берекмәһенең үткән миҙгелдәге эшмәкәрлеге һәм киләсәккә пландары тураһында һөйләүен һорап, директорҙың ижад буйынса урынбаҫары Рәмил Париж улы ТУЙСИНға мөрәжәғәт иттек.

* * *

Камила бирелеп үҙенең эшенә кереште. Бөтә ваҡытын мәктәптә үткәрҙе. Шулай ғына ул йөрәкте ашаусы уй-хәсрәттәренән арыныр ине. Балалар менән аралашыу йәшәүгә дәрт, күңелгә көс бирҙе. Уҡыусылары уны шул тиклем яратты. Үҙҙәре лә апайҙарына хәлдәренән килгәнсә ярҙам итергә тырыштылар. Күңел яраларын бөтәштереүҙә. Киләсәккә ышаныс менән ҡарауҙа. Кескәйҙәр йөрәге үтә лә һиҙгер була шул.

Йәки Спорт хаҡында уйынлы-ысынлы фәлсәфә

Хәрби табип булып эшләгән дәүерҙәге ифрат шаян булған хеҙмәттәшемде - Богданов Виктор исемле медицина подполковнигын хәтерләйем. Невролог вазифаһын атҡарған был коллегам берәй спорт сараһы мәлендә мейе һелкенеүе, йәиһә тағы ниндәйҙер берәй травма алған һалдат йә офицерҙы госпиталгә алып килһәләр, уны ҡарай-ҡарай: "Спорттың тәнгә берәй файҙаһы булһа - йәһүдтәр турниктан төшмәҫ ине…" - тип һөйләнә торғайны. Уставтан тыш мөнәсәбәттәр арҡаһында алынған йәрәхәттәр һымаҡ уҡ, "Спорт травматизмы" тип аталған күренеш тә әрме мөхитендә командование тарафынан һәр саҡ контролдә тотола. Йыш ҡына һалдат һаулығына бәйле бындай "ҡаҙан эсендә", әлбиттә, иң беренсе булып хәрби табиптар "ҡайнай". Оҙон араға йүгереү, һикереү ярышында бәғзе мәлдәрҙә кемгәлер насар булып китеүе - ғәҙәти күренеш. Әлеге Виктор Петрович: "Здоровый человек в спорте не нуждается, а больному - спорт противопоказан!" - тип тә көлдөрә ине.

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

Боронғо таш быуаты кешеһе ҡорал һәм төрлө биҙәнеү әйберҙәрен яһау мөмкинлеген биргән ҡатмарлы техник алымдар ҡулланыу өсөн кәрәкле бай ғына белем күләменә эйә булған. Ошо йәһәттән Владимир ҡалаһы янындағы Сунгирь тигән урында күмелгән ҡыҙ һәм малай ҡәберенән алынған материалдар ҡыҙыҡлы: улар иҫәбендә иң көтөлмәгәндәренән мамонттың ҡаҙыҡ тешенең (русса - бивень) йыллыҡ ҡулсаларынан эшләнгән 2,42 м һәм 1,66 м оҙонлоғондағы ике һөңгө лә була. Был һөңгөләр ул дәүер кешеһенең мамонттың өс метрлыҡ ҡаҙыҡ тешен һыуҙа йомшартып һәм ут өҫтөндә парландырып тотоп турайтып, уның йыллыҡ ҡулсаларын пластиналарға айырып, таш бысаҡтар менән юнып эшкәртә алыуын күрһәтә. Үрге палеолит кешеһе мәҙәниәтенә Европа һәм Азияның төрлө райондарында табылған йөклө ҡатын-ҡыҙҙарҙың ҙур булмаған һөйәк һынсыҡтары ла хас. Ошондай табыштарҙың киң таралған булыуын ғалимдар үҫешкән тәү әсә культы менән бәйләп аңлата. Уралда бындай һындар табылмаған, әммә бында ла ошондай уҡ культтың булыуын фараз итергә мөмкинлек биргән факттар бар.

Эш эҙләү һәр ваҡытта ла ниндәйҙер кимәлдә ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Йә эш графигы тура килмәй, йә йәшәгән урындан алыҫ, ә шулай ҙа эш эҙләүсенең алдында торған иң әһәмиәтле күрһәткес - эш хаҡының күләме. Интернет йәки махсус гәзиттә баҫылған иғландарҙың күбеһендә ысынбарлыҡҡа тап килмәгән юғары эш хаҡы күрһәтелә һәм эш эҙләүсе ошо ҡармаҡҡа ҡабып та ҡуя. Тикшереүҙәр күрһәтеүенсә, Башҡортостан халҡының яҡынса 70 проценты эш эҙләгәндә бер тапҡыр булһа ла алдаҡ менән осрашҡан. Белгестәр әйтеүенсә, эш тәҡдим итеүселәр артында күпселек осраҡта мутлашыусылар тора. Мутлашыуҙың төп төрө - былай ҙа аҡсаға интеккән эш эҙләүсене "һығып" аҡса талау. Нисек ошондай мутлашыусылар ҡулына эләкмәҫкә? Ниндәй эш тәҡдимдәре шик уятырға тейеш? Намыҫһыҙ мутлашыусылар ниндәй алымдар ҡуллана? Түбәндәге яҙмала - ошо һәм башҡа һорауҙарға яуаптар.

Яҙҙан алып Өфө халҡын бигерәк тә ҡаланың үҙәгендә: Ленин, Цюрупа, Маяковский урамдарында юл менән тротуарҙы айырып ҡуйылған ҡоймаларҙың, шул иҫәптән суйындан ҡойолғандарының да, урындарынан юғала башлауы аптырата. Тротуарҙар "яланғасланып", йәйәүлеләр хәүеф зонаһында ҡалды, тип иҫәпләй улар. "Башинформ" агентлығы ҡала мэрияһынан, БР Транспорт министрлығынан һәм баш ҡаланың Дәүләт автоинспекцияһынан ҡоймалар менән нимә булыуы тураһында белеште.

Уҙған быуаттың 80-се йылдарында йәшәгәндәр илебеҙҙә үҙгәртеп ҡороуҙың эскелеккә ҡаршы көрәш менән башланып китеүен хәтерләйҙер. Был ысулды һуңынан күптәр ил етәкселегенең ҙур хатаһы, тип иҫбатлап маташты...

Өфө күҙгә күренеп үҙгәрә. Был фекергә хатта һәр саҡ ниндәйҙер етешһеҙлектәр эҙләп, бөтә нәмәнән ҡәнәғәтһеҙ йөрөгәндәр ҙә ҡаршы килмәҫ. Баш ҡалабыҙҙың 450 йыллыҡ юбилейы алдынан да байтаҡ эштәр башҡарылып, ҡалабыҙ тағы ла матурайып, бөтәйеп, күркәмләнеп ҡалыр, тип ышанам.

Республика Башлығы Радий Хәбиров ошо көндәрҙә Башҡортостан Cпорт министрлығының 100 йыллығын билдәләү тураһында Указға ҡул ҡуйҙы. Беҙ оло быуын спортсылар менән дә, уларға алмашҡа үҫеп килгән йәштәребеҙ менән дә лайыҡлы рәүештә ғорурлана алабыҙ. Мәҫәлән, апрелдә Ижау ҡалаһында өс (17, 20 һәм 27 йәшкә тиклем) йәш төркөмөндә халыҡ-ара шашка буйынса Рәсәй беренселеге уҙҙы. Турнирға илебеҙҙең 12 төбәгенән 100 шашка оҫтаһы йыйылды. Башҡортостан командаһы өс программа буйынса ла өсөнсө урын яуланы. Ә бөгөнгө әңгәмәсебеҙ Айгизә МӨХӘМӘТЙӘНОВА, сығарылыш синыфында уҡып, имтихандарға әҙерләнһә лә, классика һәм блиц программаһы буйынса чемпион исеменә лайыҡ булып, команда еңеүенә ҙур өлөш индерҙе. Яуаплы мәлдә уны борсомайыҡ, тип, осрашыуҙы ошо көндәргә ҡалдырғайныҡ һәм, ниһайәт, уның менән әңгәмәне гәзит уҡыусыларыбыҙ иғтибарына тәҡдим итәбеҙ.

Өфөлә ҡайҙарҙа түләүһеҙ спорт менән шөғөлләнергә була? Йәй көндәре өфөләрҙең күпселеге һауыҡтырыу-физик күнегеүҙәр менән фитнес үҙәктәрҙә түгел, ә йәшәгән ерҙәренә яҡындағы парк, сквер һәм йүгерергә, велосипедта йөрөргә, урам тренажерҙарында күнекмә эшләргә мөмкин булған асыҡ һауалағы майҙандарҙа шөғөлләнеүҙе өҫтөн күрә. Республикабыҙ баш ҡалаһындағы шундай урындар хаҡында "Башинформ"дың түбәндәге күҙәтеүендә танышығыҙ.

Йәйге каникулдарҙа өҫтәмә аҡса эшләү мөмкинме? Мөмкин! Малайҙарға һәм ҡыҙҙарға, шулай уҡ уларҙың ата-әсәләренә нимә белергә кәрәк?

Үҫмерҙәрҙе эшкә урынлаштырғанда тыуған төп һорауҙар:

Ғәжәп тығыҙ, шунлыҡтан ҡараңғы сауҡалыҡ эсе. Йәш, һырғый ҡайындарҙың ботаҡтары олондоң осонда ғына. Бер-береһенә ныҡ сырмалышып, улар ер өҫтөнә тамсы ла ҡояш нуры үткәрмәй. Бындай урындарҙа, майшәм ише төҙ ағастарҙан башҡа, үҫемлектәрҙең бик һирәге генә тереклек итергә һәләтле. Ә үләндәрҙең инде иң әрһеҙҙәре, күләгә урынды үҙ иткәндәре генә үҫә ала. Шуларҙың береһе, күрер күҙгә артыҡ салынып бармаған әскелтем һутлы бөрлөгән. Һыуһынды ҡандырыу буйынса унан шәберәк емеш юҡтыр ул. Ни сәбәптән ул ошондай ҡараңғы урындарҙы ярата - уныһын ҡапыл ғына әйтеп булмай.

Күңел тыныслығы һаҡлай алыуымдың сере шундалыр

Фирүзә Абдуллинаның шиғриәте үҙенә төбәлгән һымаҡ булһа ла, ысынбарлыҡта, шағирә күп ҡатын-ҡыҙҙың кисерештәрен сағылдыра. Тулы итеп сағылдыра. Тәү ҡарамаҡҡа ғәҙәти тойолған төшөнсәләр, ҡатын-ҡыҙ, ғаилә хәстәрлеге, балалар яҙмышы - былар һәр саҡ көнүҙәк булып ҡаласаҡ. Кешелектең тәбиғәте шулай: ул һәр саҡ яҡшылыҡ, мәрхәмәт тантана итеренә, ауырлыҡтарҙы еңеп сығырына ышана, шуға ла киләсәккә өмөт менән баға. Әҙәм балаһының шундай эске көсө бар. Шиғриәт ошо тойғоларҙы тулылығында һәм юғарылылыҡта бирә ала. Был Фирүзә АБДУЛЛИНАның яҙған юлдарында асыҡ сағыла. Ә беҙгә артабан да шиғри, йырлы күңелле Фирүзә ханымдың илһамлы ижады менән танышып йәшәргә яҙһын.

Бер нисә йыл элек гәзитебеҙҙә табип практикаһында һирәк кенә булһа ла осрай торған диссимуляция тип аталған төшөнсә хаҡында мәҡәләм сыҡҡайны. Ниндәйҙер маҡсат менән кешенең үҙендә булған сирҙе йәшереп маташыуын шулай тип атайҙар. Ғәҙәттә, берәй уҡыу йортона инеүселәр йә эшкә урынлашыусылар араһында осрай уның менән булышҡандар. Элегерәк, Советтар Союзы осоронда хатта әрме хеҙмәтенә саҡырылыусылар араһында ла шундай хәлдәр булыуы хаҡында ине ул мәҡәләм. Һалдатҡа йәше еткән егеттәрҙең әрмегә бармай ҡалыуы оят була торғайны ул саҡ. Ҡыҙҙарҙың да күпселеге хәрби хеҙмәттә булмаған егеттәрҙе әллә ни өнәп еткермәгәнгә күрәмелер (айырыуса беҙҙең яҡташ егеттәребеҙ араһында), үҙендә булған теге йәки был сирҙе табиптарға белгертмәҫкә тырышҡандар бар ине. Мин үҙем дә военкоматҡа ҡаралырға барғас, хатта ҡасандыр ҡулым һынғанлығы хаҡындағы мәғлүмәтте лә амбулатория картаһынан йыртып алып ташлағаным хәтеремдә…
Бөгөнгө һүҙем, киреһенсә, симулянттар хаҡында. Хәрби табип булып сирек быуатҡа яҡын хеҙмәт иткән осорҙары госпиталебеҙҙә үҙем йә күрше бүлектәрҙә эшләгән коллегаларым күҙәткән ана шундай ҡыҙыҡлы хәлдәрҙе бәйән итеп китмәксемен. Алдан уҡ әйтеп ҡуйырға кәрәк: күп кенә үҙемдең яҡташтарым менән дә бергә хеҙмәт итергә тура килде, әммә улар араһында бер генә симулянтты ла хәтерләмәйем. Башҡа офицерҙар, табиптар араһында милләттәштәрем өсөн ғорурланыуға (дөрөҫөн генә әйткәндә, хатта бер аҙ маҡтанырға) был бер уңай сәбәп тә ине. Уның ҡарауы, башҡа яҡтарҙан килгән егеттәр араһында әлеге яһалма "сирлеләрҙе" осратырға тура килгеләне. Ниндәй генә симулянт булмаһын, табип уның аһ-зарына иң башта ышанырға бурыслы. Унан, ентекләп, һәр төрлө диагностик тикшереүҙәр үткәреп, башҡа коллегаларынан консультатив ярҙам алғандан һуң ғына теге йә был шәхестең симуляция менән булышҡаны хаҡында һүҙ йөрөтөү мөмкин. Сөнки кешенең ысынлап та берәй сире була тороп, шуны таба алмай, күҙ уңынан ысҡындырыу хәүефе лә бар…

Беренсе киҫәк. Боронғо дәүер.
Беренсе бүлек. Таш быуаты.

Урал территорияһында кешеләр ҡасандан бирле йәшәй?

Кешелек тарихында тәүге дәүләттәр, ҡала, ауыл ҡайҙа ғына барлыҡҡа килмәһен, улар һыу (йылға-күл) янында урынлашыр булған. Нил, Тигр һәм Евфрат буйҙарында - Мысыр дәүләтенең, Һинд һәм Ганг буйҙарында шулай уҡ боронғо дәүләттәрҙең, йә булмаһа, Ҡама йылғаһы буйында Бөйөк Болғар иленең барлыҡҡа килеүе ошо тарихи фаразға асыҡ миҫал.

Аҡсаһыҙ булмаҫ өсөн кешене ҡыҙыҡһындырған һәм ҙур һорау менән ҡулланылған әйбер, хеҙмәт тәҡдим итергә кәрәк. Шул саҡта ғына эшмәкәрлек алға барасаҡ, аҡса ла буласаҡ. Мин, мәҫәлән, рәссам һәм ландшафт дизайнеры һөнәрҙәренә эйәмен. Ҡулымда ике диплом булһа ла, Мәскәү кеүек ҙур ҡалала ла был өлкәлә етерлек аҡса килтергән даими эш урыны табыу ауыр булды. Шуға күрә бөтә фантазиямды һәм белемемде эшкә егеп, миңә рухи һәм матди ҡәнәғәтләнеү килтергән шөғөл таптым. Баш ҡалала өс йыл ошо эш менән шөғөлләнгәндән һуң, Өфөгә ҡайттым. Бөгөнгө һүҙем - фатир-йорттарҙы, офис һәм тотош ойошмаларҙы үҫемлектәр менән биҙәү алымы - вертикаль йәшелләндереү тураһында.

ӘЙТКӘНДӘЙ...
Рәсәй Президенты ике фондты ҡушып, илдә Пенсия һәм социаль страховкалау фондын булдырыу тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул 2023 йылдың 1 ғинуарынан эшләй башлай. Граждандарға бөтә тәғәйен түләүҙәр ваҡытында түләнәсәк, ә борсоған һорауҙар менән шул уҡ адрестар буйынса, әммә берҙәм клиент хеҙмәттәренә мөрәжәғәт итергә буласаҡ. 2023 йылда пенсия, социаль һәм медицина мотлаҡ страховкалауҙың страховка түләүҙәре берҙәм тарифҡа күсереләсәк. Был әсәлеккә бәйле һәм ваҡытлыса эшкә яраҡһыҙлыҡ осрағында страховка аҡсаһының максималь күләмен күтәрергә булышлыҡ итәсәк. Ул 2025 йылға 1,5 тапҡыр артасаҡ. Оптималләштергәндән һуң артҡан аҡса пенсияларҙы күтәреүгә йүнәлтеләсәк.

Ҡушыу ғәмәленең аксиомаһы беҙгә бала саҡтан таныш: дәүмәлдәрҙең урынын алыштырыуҙан һөҙөмтә (сумма) үҙгәрмәй. Тормош арифметика түгел-түгелен, тик шулай ҙа йыш ҡына бында ла хас әлегесә килеп сыҡҡылай, айырыуса аҡсаға бәйле ғәмәлдәрҙә: алалар, ҡушалар, ҡабатлайҙар, бүләләр...

Ошо көндәрҙә Marketing Logic аналитик компанияһы төҙөгән асыҡ мәғлүмәттәр һәм геомәғлүмәт технологиялары нигеҙендә Рәсәйҙең иң "йәшел" ҡалаларының рейтингы һөҙөмтәләре билдәле булды. Халҡы миллиондан ашҡан ҡалалар араһында Өфө ТОП-5 исемлегенә инә һәм Пермь, Краснодарҙан ҡала өсөнсө урында тора. Бер нисә йыл элек ул дүртенсе урында ине. Хәйер, Башҡортостандың баш ҡалаһы "йәшел"-миллионсылар исемлегендә даими лидерҙар рәтендә бара.

Башҡорт дәүләт университеты ғалимдары Рәсәй халыҡтарының милли мәҙәни мираҫы йылы сиктәрендә мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн тәғәйенләнгән үҙенсәлекле проектты тормошҡа ашырған. Улар "Өләсәйем әкиәттәре" тигән үҫтереүсе тематик күнекмәләрҙе төбәктең үҙенсәлегенә таянып, туған телдәрҙә эшләгән. Уны 2022 уҡыу йылы башында республиканың мәктәпкәсә белем биреү учреждениеларында ҡуллана башлаясаҡтар. Рәсәйҙең Туған телдәрҙе үҫтереү һәм һаҡлау фонды башланғысында проект туғыҙ телде үҙ эсенә алған, әлеге көндә рус һәм башҡорт телдәрендәгеһе донъя күргән. Был проект тураһында башҡортса альбомдың авторы, БДУ-ның башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультеты деканы Гөлфирә АБДУЛЛИНА менән әңгәмәләштек.