оло башҡорт иленең кесе ырыуҙары улар

Башҡортостандың Себер даруғаһында Рәсәй хакимиәте документтарында "Чирлинская волость", тип теркәлгән административ территория була. Был башҡорттарҙың һырҙы, йәиһә сырҙы ырыуы ерҙәренә ҡарай. Һырҙыларҙың килеп сығышын аныҡларға мөмкинлек биргән тарихи материалдар юҡҡа иҫәп. Ғалим-этнолог Р.Ғ. Кузеев фекеренсә, һырҙы башҡорттары, ҡыуаҡандар кеүек үк, күпкә ҙурыраҡ һәм көслөрәк булған табын (ҡара-табын) этник берләшмәһенә ингән була. Р.Ғ. Кузеев уларҙың ырыу тамғаларының бер иш булыуы, шәжәрәләрендә, риүәйәттәрендә яҡын ҡәрҙәш икәнлектәре хаҡында бәйән ителеүен ышаныслы дәлил итеп ҡарай. Башҡа бер сығанаҡтарға ярашлы, оло табын берләшмәһенең алты тармағы була: табын ырыуы үҙе, ҡыуаҡан, һырҙы, бишул, ҡумрыҡ һәм баҙраҡ.

Һуңғы йылдарҙа гәзитебеҙҙә күп кенә авторҙарыбыҙ тарафынан төрлө матур һүҙҙәр хаҡында мәҡәләләр баҫылып тора. Телебеҙҙә гүзәл һүҙҙәр, ысынлап та, бихисап. Кемдәрҙер "әсәй", икенселәр "тыуған ил", "туған тел", өсөнсөләр "изгелек", "миһырбанлыҡ" тигән һүҙҙәрҙең матурлығы хаҡында һөйләй. Ҡайһылар бер-беребеҙгә өндәшә торған яғымлы һүҙҙәрҙе иҫкә ала, шуларҙы ҡулланып йәшәһәк, тормошобоҙҙоң тағы ла йәмлерәк булыуы хаҡында фекерләй. Бына шундай миләттәштәремдең күплегенә һөйөнәм.

29 апрелдә "Яҡташлыҡ көсө - Сила землячества" форумында "Атайсал" проектына йомғаҡ яһаласаҡ. Былтыр 1 мартта Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров инициативаһы менән республикала старт алған проектҡа ярашлы байтаҡ изге эш башҡарылды. Башҡорт халҡында "Күмәкләгән - яу ҡайтарған" тигән әйтем бар. "Атайсал" проекты аша ҡала һәм ауыл халҡы үҙҙәрен борсоған мәсьәләне уңышлы яҡташтары ярҙамында хәл итә башланы.

Ҡаршыма килгән оло йәштәрҙәге апайҙың уңлы-һуллы ҡаранғанын шәйләгәс, ҡалаға һоҡланып киләлер, тип уйлаһам, уйы башҡала булған икән.

Мин тәм-том ашамайынса тора алмайым. Ләкин оҙаҡ йылдар магазинда һатылған ялтырауыҡ тышлы кәнфит-печеньеларҙы ашай торғас, кәүҙә ауырайҙы, йыш ҡына үҙәк көйә башланы, шулай уҡ ашҡаҙан да үҙенең барлығын ауыртыу аша йыш һиҙҙертә башланы. Башҡа аҙыҡ-түлекте самалап ашаһам да, үҙемде иҫләгәндән алып тәмле-татлынан баш тарта алманым, шуға бөтә бөгөнгө мөшкөл хәлемде шуларҙан күрәм.

Көндәрҙән бер көндө улы атаһынан һораған: - Атай, һеҙ нисек технологияларһыҙ, интернетһыҙ, компьютерһыҙ, телевизорһыҙ, кондиционерһыҙ, телефонһыҙ йәшәй алдығыҙ ул?
Атаһы шулай тип яуап биргән:

Толерантлыҡ - ул ниндәйҙер шарттарға түҙеп, күнеп, килешеп йәшәүҙе аңлата. Һеҙ был төшөнсәне нисек аңлайһығыҙ һәм тормошоғоҙҙа уны ҡулланырға тура киләме?

Үткәнен белергә теләгән, өйрәнгән халыҡ хәтерле. Сөнки ул тарих төпкөлдәренә алып киткән тамырҙарынан һутланып, теремекләнеп, бөгөн донъяла тотҡан урынын баһалай ала. Төрки халыҡтарының да үҙҙәре үткән юл менән ҡыҙыҡһыныуы көсәйә генә бара, айырыуса, археологтарҙың һөҙөмтәле эшләүен әйтергә кәрәк. Инде саңға күмелгән тарихты тергеҙә һәм үткәндәргә киңерәк ҡараш ташларға ярҙам итә улар.

Ошо көндәрҙә баш ҡала тамашасыһы өсөн М. Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры сәхнәһендә "Һәр бейеүҙә халыҡ рухы!" тигән күркәм концерт менән Стәрлетамаҡ дәүләт театр-концерт берләшмәһенең Бейеү театры сығыш яһаны. Теүәл 30 йыллыҡ юбилей миҙгелен билдәләгән ижади коллективтың иң шәп бейеү өлгөләренән ынйы бөртөктәрендәй һайлап ҡына теҙеп төҙөлгән тамаша барыһының да күңеленә хуш килде. Ул быйылғы Рәсәй халыҡтарының милли мәҙәни мираҫы йылына бағышланды.

Апрелдә өйҙәге йәшелсә һәм сәскә үрсетмәләрен тәрбиәләүгә баҡсалағы мәшәҡәттәр ҙә өҫтәлә. Эште нимәнән башларға? Һәүәҫкәр баҡсасы Гүзәл Кәримованың кәңәштәренә ҡолаҡ һалығыҙ.

Билдәле булыуынса, миллиардерҙар һәм Нобель премияһы лауреаттарының яртыһы - йәһүдтәр. Бында антисемитизмдың да роле бик ҙур. Ҡыуылыуға, иҙелеүгә дусар булған халыҡ тере ҡалырға, йәшәргә, күтәрелергә тырыша. Бының өсөн улар икеләтә күберәк эшләргә, иң алдынғылар сафында булырға ынтыла. Был халыҡ белем алыуға өҫтөнлөк бирә. Бына ни өсөн йәһүдтәр һәр ваҡыт уҡый һәм юғары маҡсат ҡуя. Балаларына ниндәй идеялар һалыуын белер өсөн уларҙың мәҡәл-әйтемдәренә иғтибар итәйек әле.

Беләһегеҙме икән, апрель башында Халыҡ-ара ҡоштар һәм Көлкө көнөнән тыш, Эшкә йәйәү бара торған көн дә теркәлгәйне. Ошондай үҙенсәлекле дата барлығын мин үҙем дә былтыр ғына ишеткәйнем.

Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Рәмил Париж улы Туйсинды күптәр, әлбиттә, меңдәр араһында танырлыҡ үҙенсәлекле тауышлы йырсы тип белә. Уның виртуоз ҡурайсы, баянсы, ғөмүмән, юғары белемле музыкант, сәсәнлек мәктәбен, башҡорт халыҡ ижадын, бөгөнгө эстраданы яҡшы аңлаған белгес, педагог булыуын, әлеге көндә Сибай концерт-театр берекмәһенең ижад буйынса директор урынбаҫары булып эшләүен күптәр белеп тә бөтмәйҙер. Ҡырҡ ҡырлы, күп яҡлы һәләт күптәргә бирелмәй. Ундайҙарға тормошта күберәк йөк төшә, төрлө вазифалар, яуаплылыҡ һалына. Тәбиғәт биргән һәләттәрҙе ҡулланмау, яуаплылыҡтан ҡасыу, илгә, халҡыңа хеҙмәт итмәү хилафлыҡҡа тартым. Әңгәмәсем менән һөйләшкәндә Рәмил ТУЙСИНдың яурындары киң, күңеле саф икәненә тағы берҙе инандым.

Шулай йәшәп ятҡанда, беҙҙең ауылға йәш агроном эшкә килде. Колхоздың тарҡалған сағы, уның урынында асылған кооперативҡа саҡырғандар икән.
Егеттең мине тәү күреүҙә матур итеп йылмайып:

"Ысын халыҡ оҫталары бер-береһенә ярҙам итә". Башҡорт кейеҙен тергеҙеүсе йәш рәссамдарҙың һәм һөнәрмәндәрҙең республика семинарҙары етәксеһе, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының профессоры, рәссам Тәлғәт Мәсәлимовтың һүҙҙәре был. Уның әйткәне - шәкерттәренә ғүмерлек хеҙмәт һәм ижад девизы. Халыҡ мираҫына һаҡсыл ҡарашты маяҡ итеп алған 2022 йыл беҙгә яңы шатлыҡлы асыштар, ижади ҡаҙаныштар вәғәҙә иткәндәй, сөнки халыҡсан сәнғәттең яҙмышын һәм асылын ҡайғыртыу тураһында һүҙ сыҡты.

оло башҡорт иленең кесе ырыуҙары улар

Шулай уҡ боронғо башҡорт ырыуҙарынан булған һеңрән ырыуы хаҡында ла тарихи сығанаҡтар күп түгел. Уларҙың ата-бабаларының рус дәүләтенә тиклемге тарихын, нисек итеп башҡорт халҡы составына ҡушылыуын аныҡлаусы мәғлүмәттәр юҡ тиерлек. Ҡайһы бер тарихи документтарҙа һеңрәндәрҙе урман халыҡтарынан булған коми-зыряндар менән тиңләү сағылыш тапҡан. Күрәһең, рус дәүләте чиновниктарына башҡортса яңғыраған "һеңрән" атамаһы русса "сенгрян/сенрян" формаһында яҙылып алынып, уларға билдәле булған "зырян" атамаһы менән бер иш тойолғандыр. Шуға күрә XVII - XVIII быуаттарға ҡараған рәсми документтарҙа һеңрән ырыуы башҡорттары "сырянцы", йә иһә "зырянцы", тип теркәлә.

Гәзитебеҙҙең сираттағы бер һанында Наилә Хәмбәлиеваның "Һәр кем үҙенсә" тип аталған бер кәлимә фекере баҫылып сыҡҡайны. Башҡорттарҙың тыйнаҡлығы хаҡында ине ул. Хатта берәүҙе артыҡ маҡтай башлаһалар, маҡтаусы кешене "тыйнаҡһыҙ рәүештә" тыйыусылар ҙа табылыуы тураһында бер аҙ фәлсәфәләп, ошо хаҡта гәзит уҡыусының фекер әйтеүен дә һораған автор…

"Макдоналдс", "КFC", тағы әллә күпме сит илдәрҙең тиҙ ҡабымлыҡ үҙәктәренең ябылыуына иң шатланған кеше мин булғанмындыр. Сөнки республикабыҙҙың баш ҡалаһында "Ҡунаҡһарай" урынлашҡан ерҙә шуларҙың ҡолас йәйеп сауҙа итеүенә ризаһыҙлыҡ белдереп, заманында матбуғат баҫмаларында сығыш та яһаным. Ләкин... ҡолаҡ һалыусы ла булманы. "Ҡунаҡһарай" бит баш ҡалабыҙҙың тарихи бер мөйөшө, милли мөхит үҙәге. Унда үҙебеҙҙең ризыҡтар - бишбармаҡ, ваҡ бәлеш, айран, буҙа, ҡымыҙ, бал, сәк-сәк, тағы әллә күпме ризыҡтар баш ҡалаға килгән ҡунаҡтарға тәҡдим ителергә тейеш. Ә бында Америка хот-догы, һәр төрлө бургерҙар.

Өфө - миллионлы ҡала. Бөгөнгө көндә теүәл нисә миллион халыҡ иҫәпләнәлер, аныҡ әйтә алмайым, ләкин рәсми һандан тыш, баш ҡалабыҙҙа тағы ла әллә күпме халыҡ йәшәүенә иманым камил. Уларҙың төрлө милләтле, төрлө диндә булыуына, ғөрөф-ғәҙәттәре һәм йәшәү рәүеше бер-береһенән айырылып тороуға ҡарамаҫтан, барыһын да һыйындырған ҡала ул тау башында балҡыусы Өфө. Һәр кемгә баш ҡалала нәҡ үҙе йәшәгән район, урын оҡшайҙыр, моғайын. Минең дә шулай. Ике тиҫтәнән артыҡ йәшәгән "Йәшел сауҡалыҡ" районын ташлап, бер ҡайҙа ла күсәсәгем юҡ.

Моңло, аһәңле йырҙар башҡарыуы менән халыҡ һөйөүен яулаған йырсы, Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Заһир Иҫәнсурин яҙҙың тәүге көндәрендә "Башҡортостан" дәүләт концерт залында эстрада йырҙарынан торған концерт ҡуйҙы. Ошо айҡанлы Заһир Билал улына бер нисә һорау менән мөрәжәғәт иттек.