Аҫалы балаҫ музейындағы уйҙар

Махсус биләмәлә "Башҡорт аҫалы балаҫтары" музейы урын алған: гран-при бүләгенә лайыҡ аҫалы балаҫтар күргәҙмәһе теҙелгән, иң күренекле оҫталарҙың фотогалереяһы һәр йыл тулылана, яңырып тора. Оҫталар галереяһын иҫтәлекле экспонаттар тәшкил итә: "Быуаттарҙы ялғар аҫыл еп" республика фестиваленә нигеҙ һалған данлыҡлы балаҫсыларҙың фоторәсемдәре, тәржемәи хәле - биографияһы, уларҙың уникаль эш үҙенсәлектәре сағыла. Бында башҡорт аҫаларын ижад иткән милли халыҡ сәнғәте хаҡында уникаль тарихи һәм фәнни мәғлүмәт туплана.

"Кейеҙ ҡалынлығы беләккә төшә", ти башҡорт халыҡ мәҡәле. Кейеҙ баҫыу башҡорттарҙың бик боронғо кәсептәренең береһе булыуы бер кемгә лә сер түгел. 1771 йылда уҡ Иоганн Готлиб Георги башҡорт ерҙәре буйлап үткән экспедиция яҙмаларында ла был хаҡта әйтеп ҡалдырған: "Тирмәне ябыу, аҫтыңа түшәү, бурка йәки икенсе өҫ кейеме, эйәр аҫтына һалыу һәм башҡаһы өсөн йөндән кейеҙ баҫалар. Йәғни тетелгән йөндө сепрәккә баш бармаҡ ҡалынлығында йәйеп һалып, эҫе һыу һирпеп, сепрәге менән ҡуша баҫалар һәм тағы эҫе һыу һирпәләр, йәнә баҫалар, йөн ныҡ итеп йәбешеп ятҡансы бар көстәренә тапайҙар".

Беҙҙән үрьяҡҡа ҡарай дүрт өй юғары Хәбирә апайҙар йәшәне. Шыршы байрамын ярата ине ул, көтөп ала ине, шуға Октябрь байрамы үтеү менән өй түренә шыршы индереп ултырып, шуны биҙәргә керешә. Ул саҡта шыршы уйынсыҡтарына ҡытлыҡ булғанға күрә апайыбыҙ ҡағыҙҙарҙан семәрләп ҡар бөртөктәрен эшләй, буялғандарын тигеҙ итеп киҫеп сылбырҙар теҙә, әтәс, айыу, ҡуяндар ҙа ҡағыҙҙан. Ылғый барып йөрөгәс, беләбеҙ, декабрь аҙағы етеүгә шыршы апаруҡ күркәмләнә, ҡупшылана. Юҡ, бының менән генә биҙәү мәшәҡәттәре бөтмәй, тамамланмай әле, 31 декабрь көнө өҫтәп, ҡағыҙ киҫәктәренә йомарлап шыршыға манпасый, баш бармаҡтай камауай шәкәр, бал ҡалаҡ ҙурлыҡ йәш ҡорот йомарсыҡтары тағыла. Былары кемдәр өсөн, тиһегеҙме? Әлбиттә ҡунаҡҡа саҡырылған эт өйөрө балалар өсөн!

Хоҡуҡ һаҡлау органдары балалар ғүмеренә бәйле хәүеф-хәтәр тураһында даими иҫкәртә, халыҡты киҫәтә тора. Шулай ҙа көндәр йылыныу менән бындай хәбәр-иҫкәрмәләр бермә-бер артҡан төҫлө. Мәҫәлән, тәҙрәләрҙе асып ҡуйыу ҙа хәүеф тыуҙыра бит.

Рим Папаһы Америка Ҡушма Штаттарына барған. Уның ваҡыты бик тығыҙ икән, сөнки төрлө ҡалаларҙа никах үткәрергә кәрәк булған. Бына ул Луизиана буйлап, американдарҙың транспорт сараһын мөмкин тиклем фантастик оҙонлоҡҡа һуҙа белеүҙәренә аптырап, лимузинда китеп бара. Папаның кәйефе шәп, тик үҙ ғүмерендә ул бындай машинаның руленә ултырғаны юҡ. Һәм ул водителгә өндәшә: "Минең рулгә ултырғым килә". Ябай водитель нисек инде Папа һынлы Папаға ҡаршы килһен? "Әлбиттә, изге ата", - тип яуап бирә.

* * *

- Севастополь өсөн! - Главнокомандующийҙың ошо һүҙҙәре хәҙер барлыҡ танкистар, пехота, моряк һәм лётчиктарҙың телендә. Совет армияһы алға табан барыуын дауам итә, "Тиҙҙән еңеү!" тигән ышаныс барлыҡ күңелдәрҙе биләп алған. Ҡырым киңлегендә совет дивизиялары хәрәкәт итһә лә, Севастополь һаман дошман ҡулында. Уны бирмәҫ өсөн нығытмалар ҡорған немец фашистары теше-тырнағы менән ҡаршы тора. Бына шуға ла ерҙә генә түгел, күктә дәһшәтле алыш бара. Еңеүгә булған ышаныс совет һуғышсыһын тик алға әйҙәһә лә, бер талап үҙгәрешһеҙ ҡалды: юғалтыуҙар аҙыраҡ булырға тейеш. Төнгө бомбардировщиктар авиация полкының ҡатын-ҡыҙҙар эскадрильяһы ошо мәхшәр эсендә ҡайнай, дошман нығытмаларына өҙлөкһөҙ рейдтар яһайҙар.

Рухи хазиналар, тигән саҡта, әлбиттә, үҙебеҙҙең меңәр йыллыҡ тамырҙарҙы барлайбыҙ. Шул ваҡыттар эсендә халҡыбыҙға төрлө һынауҙар үтергә тура килде. Һынауҙарға һынмай, киләсәккә атларға динебеҙ көс-ҡеүәт бирҙе. Ислам динен һаҡлап, милләттең иманын нығытып йәшәгән дин әһелдәре, уҡымышлылар тураһында китаптар ҙа донъя күреп тора. Йәмғиәттә әле ниндәй үҙгәрештәр бара? Бөгөнгө йәштәребеҙ ниндәй? Уларҙың матур итеп никах мәжлестәре, айыҡ туйҙар үткәреүе хәҙер кемделер аптыратмай. Дини ғилем алыр өсөн мәсеттәрҙә төрлө курстар эшләп тора. Шул уҡ ваҡытта һәр замандың һәр өлкәлә хәл итәһе үҙ проблемалары бар. Быйылғы Ғаилә йылы уға ниндәй үҙгәрештәр индерер? Ғаилә, тигән саҡта беҙ нимәләргә иғтибар йүнәлтергә тейешбеҙ? Хөрмәтле дин әһелдәребеҙ - Булгаков ауылының 1-се йәмиғ мәсете имам-хатибы Нурмөхәмәт НУРИЕВ һәм Өфө ҡалаһының "Рамаҙан" мәсете имам-хатибы Илшат ҒӘТИӘТУЛЛИНдың фекерҙәре заманыбыҙ, замандаштарыбыҙ хаҡында.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Иван Васильевич Чернов (1825-1902) - Ырымбур казак ғәскәренең генерал-майоры, тыуған яҡты өйрәнеүсе, хәйриә ярҙамы күрһәтеүсе. Сығышы менән Һамар казактарынан.
1839-1847 йылдарҙа Каруанһарайҙа урынлашҡан Башҡорт-мишәр ғәскәре командующийы канцелярияһында хеҙмәт итә, белемле булыуы һәм тырышлығы уға урядник чинынан башлап генерал дәрәжәһенә тиклем күтәрелеү мөмкинлеген бирә. 1847-1861 йылдарҙа Ырымбур хәрби губернаторы штабында өҫтәл начальнигы (дәүләт учреждениеларындағы VII класлы түбәнге ҡатлам чиновнигы) дәрәжәһендә эш башҡарыусы була. 1861-1865 йылдарҙа - 1-се, 2-се һәм 3-сө башҡорт кантондары попечителе, 1-се кантон начальнигы вазифаларын башҡара. 1865 йылда башҡорттарҙың ергә хоҡуҡтары буйынса комиссия ағзаһы итеп ҡуйыла, Ырымбур губернаһында крәҫтиәндәр эштәре, ҡала мәсьәләләре менән шөғөлләнә, 1866 йылда Ырымбур дворяндары йыйылышы депутаты итеп һайлана. 2-се һәм 1-се дәрәжә изге Станислав, 4-се һәм 3-сө дәрәжә изге Владимир, 1-се дәрәжә изге Анна ордендары кавалеры. 1874 йылда генерал-майор чинында отставкаға сыға. 1907 йылда, үҙе үлгәндән һуң 5 йыл үтеүгә, Ырымбурҙа уның "Генерал-майор Иван Васильевич Чернов яҙмалары" тигән китабы нәшер ителә. Был әҫәрҙә, башлыса, Ырымбур губернаторҙары эшмәкәрлеге һәм ошо осорға ҡараған ижтимағи-сәйәси ваҡиғалар хаҡында бәйән ителә. "Хаҡлыҡтан һис бер тайпылмайынса, шәхсән үҙем күргәндәр, ышаныслы кешеләрҙән ишеткән нәмәләр йә иһә эштәрҙән һәм башҡа сығанаҡтарҙан алынғандар ошо яҙмаларымдың нигеҙе булып тора", - тип башлай автор үҙенең хеҙмәтен. Уҡыусыларыбыҙға XIX быуатта йәшәгән күренекле дәүләт эшмәкәренең башҡорттар хаҡында яҙып ҡалдырған мәғлүмәттәрен тәҡдим итәбеҙ.

Июлдә граждандар һәм ойошмалар өсөн мөһим федераль закондар ғәмәлгә инәсәк. Был турала үҙенең телеграм-каналында Дәүләт Думаһы рәйесе Вячеслав ВОЛОДИН һөйләне.

Илдә яңы хәүефле мутлашыу төрө тулҡыны бара: сит ил хакерҙары кешенең ватсап йәки телеграмын емереп, уның исеменән бөтә контакттарына ла бер-нисә сәғәткә аҡса биреп тороуҙы һорап хәбәр ебәрә. Мутлашыусылар ҡулына меңәрләгән кеше эләккән дә инде һәм эләгеүен дауам итә.

2024 йыл Башҡортостанда республика халҡы һәм ҡунаҡтары өсөн әһәмиәтле тарихи-мәҙәни объекттарҙың барлыҡҡа килеүе менән иҫтә ҡаласаҡ. Улар - 16 июндә асылған "Салауат ере" тарихи-мәҙәни комплексы һәм июлдә асылған Евразия күсмә цивилизациялар музейының визит-үҙәге. Былар Бөрйән районындағы "Шүлгәнташ" музей комплексы һымаҡ, бөтә Рәсәйгә генә түгел, ә һуңғы йылдарҙа халыҡ-ара танылыу яулаған күп кенә комплекстарға уңышлы өҫтәмә буласаҡ.

3-4 июлдә Ҡаҙағстандың Астана ҡалаһында булып үткән ШОС (Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһы) саммиты үткән аҙнаның мөһим һәм ҙур ваҡиғаһы булды.

Рәсәй Президенты Владимир Путин сығышы һайын тиерлек ғаилә ҡиммәттәрен социаль сәйәсәт өлкәһендәге иң мөһим мәсьәләләрҙең береһе тип атай һәм беренсе урынға ҡуя. Һәм был юҡтан ғына түгел. Ғаиләләрҙең тарҡалыуы бөгөн ҡот осҡос хәлгә килеп терәлде. Федераль статистика хеҙмәтенең ошо бер генә мәғлүмәтен алып ҡарайыҡ: быйылғы йыл башынан апрелгә тиклемге арала ғынала 210 215 никах теркәлгән булһа, айырылышыуҙар һаны 3 меңгә артып киткән һәм 213 332 ғаилә юҡҡа сыҡҡан.

Беҙҙең республика матур тәбиғәтле, күркәм кешеләр йәшәгән, иҡтисади йәһәттән тотороҡло төбәк. Мине иң һөйөндөргәне - республикала ауыл хужалығының юҡҡа сыҡмауы. Күпме төбәктәр СССР тарҡалғандан һуң заманаға яраҡлаша алманы, ауыл хужалығы бөтөнләй тиерлек юҡҡа сыҡты, завод һәм фабрикалар ябылды. Был йәһәттән беҙҙең төбәк үҙенең тотороҡлоғон һаҡлап ҡала алды.

Ошо көндәрҙә Шишмә районында Евразия күсмә халыҡтар цивилизацияһы музейының визит үҙәген асыу тантанаһы уҙҙы. Унда Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров, саҡырылған ҡунаҡтар ҡатнашты.

600 квадрат метрҙан ашыу майҙанлы был бина - Алтын Урҙа осорона ҡараған тарихи ҡомартҡылар, йәғни Турахан һәм Хөсәйенбәк кәшәнәләре янында формалашҡан туристик кластерҙың беренсе объекты. Бындағы төп объект яҡынса 20 мең квадрат метр майҙанлы Евразия күсмә халыҡтар цивилизацияһы музейы буласаҡ. Уның эргәһендә Башҡорт аты һәм һунарсы ҡоштар үҙәге, шулай уҡ СПА-шифахана асырға ниәтләйҙәр.

М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры ошо көндәрҙә 104-се ижад миҙгелен ябырҙан алда тамашасыларына мөғжизәле бүләк - "Заятүләк менән Һыуһылыу" спектаклен тәҡдим итте. Ғаилә менән килеп ҡарау өсөн тәғәйенләнгән яңы тамаша башҡорт халыҡ эпосына нигеҙләнеп ҡуйылған.

Башҡортостан "Китап" нәшриәтендә донъяла милли сәнғәтте сағылдырған беренсе башҡорт музыкантының тормошона һәм эшмәкәрлегенә арналған "Йомабай Иҫәнбаев" тигән китап-альбом донъя күрҙе.

Быйыл, 2024 йылда, Әлшәйҙә "Быуаттарҙы ялғар аҫыл еп" - "Веков связующая нить" республика фестивале етенсе мәртәбә үтте. Фестиваль Бөтә Рәсәй мөһим милли-мәҙәни проекттарының "Рәсәй - этник ирәүел" - "Россия - этнический комфорт" бәйгеһендә "Милли йолаларҙы һаҡлау-үҫтереү өсөн абруйлы диплом"ына лайыҡ булды.

Аэродромға ҡайтҡас, Мәғүбә үҙҙәре әрйәләр ырғытҡан окоптарҙа йөрөй алмаған яралылар ғына тороп ҡалғанын белде. Улар, хәлдәренән килгәнсә, оборона тоталар, ҡоралдары етешмәй икән. Ә ҡыҙҙарға буш әрйәләр ташларға бойоралар. Тауыш эфффекты, имеш...
- Һуғышып үлергә мөмкинлек бирәйек! - Оля Санфирова командирға шулай тип мөрәжәғәт итте.
- Командование приказын үтәргә!

Евразия далаһында көн иткән төрки, монгол халыҡтарының тарихына бәйле Рәсәйҙә бер ниндәй ҙә ҙур музей юҡ. Ике йыл элек Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров Евразия күсмә халыҡтар цивилизацияһы музейын төҙөү тураһында ҡарар сығарҙы һәм был идея йәмәғәтселектә киң хуплау тапты. Проект кураторы, Башҡортостан Премьер-министрының беренсе урынбаҫары Урал Килсенбаев әйтеүенсә, яңы туристик объект Алтын Урҙа дәүерендәге Турахан һәм Хөсәйенбәк таш кәшәнәләрен үҙ эсенә аласаҡ. Унда шулай уҡ музей комплексы, башҡорт аты үҙәге, "Күскенсе" спа-үҙәге буласаҡ, Туҡтамыш шишмәһе рәткә килтереләсәк. Былтыр август айында Турахан визит-үҙәген төҙөргә тотондолар. Һалына башлаған яңы музей күсмә цивилизация һәм күскенселәр тормошон яҡтыртыуҙа башланғыс булараҡ сығыш яһай. Бер үк ваҡытта "Самрау" фонды БСТ телеканалы менән берлектә республика Башлығы грантына "Көс урыны" тигән фильм төшөрә башланы. 11 июлдә киң йәмәғәтселек был фильмды ҡарай аласаҡ. Ошо уңайҙан фильм авторы, БСТ каналының баш мөхәррире Гәүһәр БАТТАЛОВАға өс һорау бирҙек.