Күптән түгел Татарстанда йәшәгәнендә рок-йырсы һәм йәмәғәт эшмәкәре булараҡ билдәле булған Альберт Исмаил үҙенең милли асылына ҡайтты - ата-бабаларының башҡорт булғанлығы тарихи документтарҙа теркәлгәнен асыҡлағас, башҡорт булыуҙы хуп күрҙе.

Күп йылдар инде боронғо башҡорт кейемен тергеҙеү менән шөғөлләнәм. 3D-принтер ҡулланып, биҙәүестәрҙе үҙем дә эшләйем. Яңы йыл алдынан башҡорт Ҡыш бабайына, башҡорт Ҡарһылыуына милли кейемдәр ижад итергә кәрәк, тигән уй төштө башыма. Һәм халыҡ араһында танылыу яуларлыҡ, үҙенсәлекле костюм тегеүҙе маҡсат итеп эшкә тотондом.

"Русса уҡып-яҙып ҡына түгел белмәк, Хәл килһә, французса белгән яҡшы", - тип яҙғанда бөйөк мәғрифәтсе-шағирыбыҙ Мифтахетдин Аҡмулла бер мәл милләттәштәренә туған телде өйрәтер өсөн дә шул рәүешле саҡырыуҙар ташларға кәрәк булыр, тип уйланымы икән? Әммә бына быуат ярым тирәһе ваҡыт үтеү менән тап уның тыуған көнө - 14 декабрь "Башҡорт теле көнө" тип иғлан ителде һәм байрам сараларының һәр береһендә, туған башҡорт телебеҙҙе белергә кәрәк, тигән һүҙҙәр яңғыраны.

Өфөнөң "Родина" кинотеатрында яңы BALALAR проекты сиктәрендә кескәйҙәр өсөн башҡорт телендәге үҫтереүсе йәнһүрәттәр серияһынан беренсе йәнһүрәт күрһәтелде. Уның темаһы - "Төҫтәр һәм йыл миҙгелдәре". Проект республика Башлығы грантына ғәмәлгә ашырылған.

Боролоп-боролоп ағып киткән Таналыҡ йылғаһы тауҙан-тауға бәрелеп иркен далаға атлыға. Тауҙар, йәшмә бүрекле Уралтау түбәләре оҙатып бара уны, гүйә, тоғро һаҡсы нүкерҙәре ғәскәр башлығына эйәрә. Иҫ китмәле тәбиғәт ҡомартҡылары - ҡыҙыл йәшмә ҡаялар, йәшел йәшмә түбәләр ҡояшта емелдәй. Йылайыр-Баймаҡ юлынан көнсығыш яҡҡа йомолоп уҡтай тартыла тау юлы. Бына ул Байыштың һарыҡташлы тауҙары, Урғаҙа һыуының йәйрәп ятҡан ҡаҡ үҙәндәре. Әйткәндәй, урғаҙа, ороҡоҙоҡ, ҡороҡоҙоҡ, ҡорғаҙаҡ - бер тамырлы, бер мәғәнәле атамалар. Ер өҫтөнә оро-шар яһап бәреп сыҡҡан ҡеүәтле һыу башы булһа ла, бара-тора ҡоро үҙәнгә йәншишмә булыр ғәзиз йылғалар улар.
Ишмөхәмәтов Илнур Мансур улы - Ишмөхәмәт ауыл советы башлығы әйтеүенсә, был ауыл биләмәһенә дүрт ауыл ҡарай: Ишмөхәмәт, Байыш, Манһыр, Байғаҙы. Совет власы дәүерендә Ленин орденлы "Йылайыр" совхоз-техникумы бүлексәләрендә меңдән ашыу кеше эшләй: һауынсылыҡ, малсылыҡ, игенселек, йылҡысылыҡ, ҡошсолоҡ менән танылған алдынғы хужалыҡтың илгә таралған даны әле һаман ҡолаҡта сыңлай. Бөгөн был тарафтарҙа икенсерәк ҡыңғырауҙар саң ҡаға: йәшмәле тауҙар аҡтарыла, тау түштәрен ярып карьерҙар соҡола, әүәлдән ҡалған шоссе юлдар ватылғандан ватыла, урыны менән ваҡ машина үткеһеҙ булып эре таштар аунай - улары юлаусы тәгәрмәсенә генә түгел, намыҫына ла урала, яр һала! Пайға таратылған совхоз ерҙәрен осһоҙ хаҡҡа ҡалын кеҫәле үткенселәргә һатҡан яҡташтарының башбаштаҡ ҡылығы өсөн кем яуап бирә? "Ике әсмуха сәйгә башҡорт ерен һатыу" ғәрлеге быуат башы һайын ҡабатланып торған бер сиргә әйләнә түгелме?

Тормошта үҙ алдына ҡуйған маҡсатына эҙмә-эҙлекле алып барыусы, принципиаль ҡарашлы, тура һүҙле, объектив, заман ҡуйған проблемалар хаҡында ҡыйыу фекер йөрөтөүсе, республикабыҙҙы, милләтебеҙҙе ҡайнар һөйгән, күп изге эштәр башҡарған шәхес, Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Думаһы депутаты Зариф Закир улы БАЙҒУСҠАРОВ менән әңгәмә ҡорҙоҡ был рубрикала.

XI-XII быуаттарҙа ҡыпсаҡтар Ҡара диңгеҙ буйҙарына, Төньяҡ Кавказғаса үтеп инә, йыш ҡына рус кенәзлектәренә һөжүм итеп тора. Ҡыпсаҡтар күсеп йөрөгән территория төньяҡта Яйыҡ йылғаһына, Көньяҡ Урал тарафтарына тиклем барып етә. Әлбиттә, уларҙың бында әүәлерәк килеп төпләнгән башҡорт ҡәбиләләре менән бәйләнештә булыуы шик тыуҙырмай. Ошо боронғо бәйләнештең асыҡ сағылышы - башҡорт теленең дә ҡыпсаҡ телдәре ғаиләһенә ҡарауы.

Гәзитебеҙҙең 46-сы һанында "Илдә айнытҡыстарҙы ҡайтанан тергеҙергә йыйыналар, был кәрәкме?" тигән баш аҫтында бер нисә кешенең фекерен уҡып сыҡтым. "Әйт, тиһәгеҙ" рубрикаһы менән сыҡҡан әлеге әңгәмәлә ҡатнашыусыларҙың кемдәрелер "төшөрөргә" яратҡан кешеләрҙең һаулығы (хатта ғүмере!) өсөн борсолһа, икенселәре уларҙың унһыҙ ҙа һай кеҫәләрен "ҡурсый", өсөнсөләре эскеселәрҙең ғаилә ағзаларын ҡайғырта. Был авторҙар һәммәһе лә әлеге категория кешеләренә ҡарата тик изге теләктә (эскеселәр уларҙың ҡәҙерен белмәһәләр ҙә).

Ил иҡтисадында үҫеш күҙәтелмәй, халыҡтың яртыһы ашарға һәм кейенергә саҡ еткерә, ә бына байҙар байығандан-байый, тип ғәжәпләнә "КП.RU" көндәлек электрон гәзит эксперттары. Былтырғыға ҡарағанда долларлы миллионерҙар ҙа (172 меңдән - 246 меңгәсә), миллиардерҙар һаны ла (74-тән - 110-ға тиклем) 1,5-әр тапҡырға артҡан. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, улар ил ҡаҙнаһына һалым түләмәй, ә капиталын ҡайһы илгә алып сыҡҡан, шуның резиденты һәм гражданы булараҡ, ошо сит ил ҡаҙнаһын аҫрай.

Башҡортостан - иң матур төбәктәрҙең береһе. Рәсәйҙең иң алдынғы төбәктәренең береһе булараҡ, Башҡортостан күптәргә өлгө булып торорлоҡ. Һуңғы ваҡытта айырыуса республикала йәнлелек һиҙелә, халыҡ та әүҙемләште: әйтер һүҙен тура бәреп әйтә, оҡшағанын - маҡтай, ә күңеленә хуш килмәгәнен тәнҡитләүҙән ҡурҡмай һәм оялмай башланы. Мин дә тыуған еремә ҡағылышлы күҙәтеү-ҡараштарым менән бүлешеп үткем килде.

Заманыбыҙҙың бөйөк шағирҙарының береһе Рәйес Түләк үҙенең бер шиғырында: "Яҙҙар хәҙер барыбер яҙыраҡ шул, Көҙҙәр хәҙер барыбер көҙөрәк", - тип яҙғайны. Әммә ҡыштар ғына хәҙер ҡышыраҡ түгел икән. Балалар ғына түгел, ололар ҙа көтөп алған Яңы йыл байрамы алдынан баш ҡаланың төрлө майҙандарында ҡуйылған шыршылар һәм боҙ ҡаласыҡтары менән танышырға ниәтләгән сәйәхәтебеҙ шундай һығымталарға этәрҙе.

"Һөйөнсө! Беҙ Төркиәгә барып ҡайттыҡ!" тип ҡаршы алды беҙҙе Гусевка ауылында бер төркөм ағинәйҙәр. Путевка менән ял итеп ҡайтҡан ағинәйҙәрҙең шатлыҡтары йөҙҙәренә нур булып яғылған: Айға осҡандармы ни! Әбйәлил районы ауылдары ағинәйҙәре Гусевка ауылы мәсетенә тап ошо әхирәттәренең имен-аман юл йөрөп ҡайтыу шатлығын уртаҡлашырға, ҡорбан ашынан ауыҙ итеп, Мәүлит байрамын билдәләргә йыйылғайны.

Сәләмәт тәндә - сәләмәт рух, тигән әйтемде йыш ҡына телмәребеҙҙә ҡулланабыҙ. Һәм был һүҙҙәрҙең һәр ваҡыт өҫкә сығыуына, ысынлап та тән сәләмәтлеген ҡайғыртҡан кешенең йән-күңел торошо ла һау булыуына инанып торабыҙ. Ошо бөтәбеҙгә лә таныш, әммә күптәребеҙ һанға һуҡмаған хәҡиҡәткә күптән түгел Италияға барып, панкратион буйынса Донъя чемпионатында алтын миҙал яулап ҡайтҡан яҡташыбыҙ - Белорет ҡалаһынан Эвилина Хаджиева һәм уның тренеры, "Яугир" ҡатнаш һәм һуғыш алышы спорт үҙәге" төбәк йәмәғәт ойошмаһы етәксеһе Абдулҡадир Нурғәлин менән әңгәмәләшкәндә лә инандыҡ.

"Кәзә ҡайт, кәзә ҡайт, ҡунаҡтарға һөт кәрәк...", "Аллаһыу, аллаһыу, кәзәләрҙе тауға ҡыу..." тигән сәңгелдәк йыры быуаттар буйы тирбәлә Уралтау буйҙарында. Ҡулдарына күҙ ҙә эйәрмәҫтән тиҙ-етеҙ итеп шәл бәйләгән уңған, тырыш, булдыҡлы әсәйҙәребеҙ баҫалҡы ғына йылмайып күҙ алдына килә... Беҙҙең шәлсе әсәйҙәр... Улар ил иңенә мамыҡ шәл ябып йылытҡан да, йыуатҡан да, уҡытҡан да быуын. Башҡорт шәленә арнап матур илһамлы йырҙар ижад ителә. Тағы ниндәй һөнәр эйәләренә һәм уларҙың ҡул-йөрәк йылыһы яғылған эштәргә ил рәхмәте йыр аша тапшырыла икән?

Уның шиғырҙарына берәү ҙә битараф ҡала алмай. Рухлы, милли-патриотик булһынмы улар, мөхәббәт лирикаһымы, ҡатын-ҡыҙ һыҙланыуымы, йәшәйеш фәлсәфәһеме - ҡойоп ҡуйған, йәнде арбар, илһамландырыр, тертләтер, хистәрҙән сәсәтер кимәлдә була ла ҡуя. Бирелһә бирелә икән кешегә шиғри һәләт! Шиғри ғына түгел, кешелеклек һәләттәрен дә, мәрхәмәтлек һәләттәрен дә, аҡыл, сабырлыҡ һәм сибәрлекте лә йәлләмәгән уға Яратыусыбыҙ. Ошондай фекергә килдем мин Зөлфиә ХАННАНОВА менән яҡындан аралашҡандан һуң.

Сирҙар урта быуаттарҙағы төрки дәүләтселеге тарихында мөһим урын биләй. Ҡытай хроникаларында улар се (сйе) исеме аҫтында билдәле була. Тан династияһына (618-917 йй.) арналған "Тан шу" ҡытай хроникаһында ошондай мәғлүмәт теркәлгән: "Сйеяньто ҡәүеме ике ырыуҙан - Сйе һәм Яньтонан хасил булып, улар бергәләшеп күсеп йөрөнө, ә һуңынан Сйе Яньто ырыуын буйһондорҙо... Тйеле ҡәүемдәре араһында улар иң көслөһө ине. Ғөрөф-ғәҙәттәре, башлыса, тукюестәрҙеке (төркиҙәрҙеке. - авт.) кеүек." Әйтергә кәрәк, ҡытайҙар тйеле йә иһә теле исеме менән уғыҙ ҡәбиләләре кешеләрен атаған. С.Г. Кляшторный яҙыуынса, тйеле боронғо монгол телендәге tegreg һүҙенең ҡытайса варианты булып, тәгәрмәс, арба мәғәнәһендә ҡулланылған. Хәҙерге монгол телендә арба "тэрэг", тип атала. Әммә тарихсы С. Хәмиҙуллин бының киреһенсә булыуы, йәғни, ошо һүҙҙең монгол теленә төрки телдәренән килеп инеүе ысынбарлыҡҡа яҡыныраҡ, тип иҫәпләй. Төркисә tegrek һүҙе тәгәрмәс туғынын, түңәрәк тигәнде аңлата. Ҡытайҙар боронғо төркиҙәрҙе, шул иҫәптән уғыҙҙарҙы ла, берсә тйеле, берсә гаогюй, гаоцзюй (бейек арбалар), тип атай, был төркиҙәрҙең күсеп йөрөгән саҡтарында япмалы арба ҡулланыуының асыҡ сағылышы ул.

Бөгөн йәмғиәттә милли идеология һәм милли идея эҙләү дауам итә. Әммә боронғоларҙың, һәр яңылыҡ - ул онотолған иҫкелек, тиеүе бер ҙә юҡҡа түгел. Сөнки был тормош һәр саҡ циклдар һәм спираль рәүешендә бара, күпмелер ваҡыттан һуң ул яңырып тора. Ә тормош нигеҙен тәшкил иткән ҡиммәттәр үҙгәрешһеҙ ҡала, һәр хәлдә, улар ҡасандыр тормош һәм тәбиғәт тарафынан барлыҡҡа килтерелгән һәм үҙгәрергә тейеш түгел.

Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров юғары вазифаға һайланып ҡуйылғандан һуң беренсе тапҡыр Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы - Ҡоролтайға Мөрәжәғәтнамә менән сығыш яһап, уҙған йыл һөҙөмтәләрен барланы һәм алдағыһына бурыстар билдәләне. "Бер йыл элек республикаға ҡайтҡас, хәл-торошто баһаланым һәм проблемаларҙың торлаҡ-коммуналь хужалыҡта, медицинала йәки мәғарифта ғына түгеллеген аңланым, - тип башлап китте сығышын Радий Фәрит улы. - Ата-бабаларыбыҙҙың бөтөн эште бергә хәл итеү ғәҙәте булыуға ҡарамаҫтан, идара итеү вертикалендә лә, айырым коллективтарҙа ла берҙәмлек булмауын күрҙем. Ниндәйҙер пессимизм, үҙ көсөңә, республиканың киләсәгенә ышанмаусылыҡ бар ине һәм ул бөгөн дә бар. Шуға күрә мин идара итеү командаһы алдына берҙәмлеккә өлгәштерер маҡсаттар ҡуйҙым..." Түбәндә Мөрәжәғәтнамәнең төп мәлдәренә туҡталып, өлгәшелгән маҡсаттарҙың ҡайһы берҙәрен барлап үтәбеҙ.

Илебеҙҙең баш ҡалаһы Мәскәүҙә 2007 йылдан бирле Мәғарифты үҫтереүҙең федераль институты тарафынан "Туған тел уҡытыусыларының Бөтөн Рәсәй мастер-класы" тип аталған махсус конкурс ойошторола. Һүҙ юҡ, ошо күркәм сара Рәсәй Федерацияһы халыҡтарының туған телдәрен уҡытыусы педагогтар араһында ҙур популярлыҡ яуланы. Уларҙың иң-иңдәре ошо сәмле үә үтә лә ғәмле ярыштарҙа ҡатнашып, үҙҙәре һымаҡ изге туған телдәрен һөйгәндәр менән яҡындан аралашып, яуаплы эштәренә дәрт-ҡөҙрәт өҫтәрҙәй һабаҡтар алып ҡайта баш ҡаланан.

Мәрйәм БУРАҠАЕВА, яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре: Туған тел, туған моң - кешегә тәбиғәттән бирелгән иң ҙур бүләк. Ул һәр кешенең, һәр милләттең үҙенсәлекле булмышын һаҡлай. Ә был төрлөлөк кешелек донъяһының йәшәйеше өсөн мөһим шарттарҙың береһе. Шуның өсөн тәбиғәттән һәр кешегә иҫ китмәле һәләт бирелгән: кеше мейеһе бер нисә тел үҙләштерә ала. Әйҙә, нисә тел үҙләштерһәң дә ихтыярың, тик туған телең иҫәбенә булмаһын, тигән заң һалынған Бөйөк Аҡыл эйәһе - Тәбиғәт тарафынан. Һәм тап Ул үҙе беҙгә әле йәшәү ҡағиҙәһе итеп алған ҡанундарҙан тыш Тәбиғәт ҡанундарын биргән. Кешелек донъяһы ла, ундағы бар тереклек тә, үҫемлек донъяһы ла ошо ҡанундар менән йәшәй, аҙ ғына тайпылыу ҙа төҙәтә алмаҫлыҡ хаталарға килтерә. Әммә Ер йөҙөндәге иң аңлы тип һаналған кешеләр уны тупаҫ боҙа.