Күп кенә ғалимдар Башҡортостандың төньяҡ-көнбайышында башҡорттар йәшәй тип раҫлай. Был ысынлап та шулаймы, улар үҙҙәренең сығышын беләме, ниндәй уйҙар менән йәшәйҙәр, ниндәй телдә һөйләшәләр, үҙҙәрен кем тип таныйҙар. "Без - башҡортлар" хәрәкәте етәксеһе Радик Бәхтиевтың Нефтекама ҡалаһынан Адис МӨХӘМӘТГӘРӘЕВ менән монологында ошо һорауҙарға һеҙ ҙә яуап табырһығыҙ, хөрмәтле гәзит уҡыусылар.

Башҡа ерҙәрҙә нисектер, белмәйем, әммә беҙҙең яҡтарҙа үҙенең балаһынан башҡаны "кеше балаһы" тип кенә әйтәләр. Бәғзе ваҡыт, ярым шаяртып, кейәү, килендәрҙе лә шулай тип атап ебәрәләр. Бөгөнгө һүҙем тап шул "кеше балалары" хаҡында.

Йыл ахырында бөтәбеҙҙе лә бер үк һорау борсой: киләһе йыл нисек булыр? Әҙәм балаһы, ғәҙәттә, тыуасаҡ йылға ҙур өмөттәр бағлап, йәше-ҡартына тиклем ниндәйҙер мөғжизә көтөп ҡаршылай. Ә был юлы айырыуса уйланырға, фараздар ҡорорға урын бар, шулай уҡ төрлө күрәҙәләрҙе лә аңлап ҡабул итергә була, сөнки бөтә ғаләм алдында бер үк һорау: Сысҡан ҡороп киткән тоҙаҡтан тиҙ генә ҡотолормо кешелек?

Һәр Яңы йылға матур теләктәр, зәңгәр хыялдар артмаҡлап, тормошобоҙға ниндәйҙер үҙгәрештәр килеренә, мөғжизәләр ысынбарлыҡҡа әүерелеренә ышанып аяҡ баҫабыҙ. Ләкин... Көткәндәр тормошҡа ашһын өсөн үҙебеҙ ниндәй һынауҙар аша аҡыл төйнәйбеҙ һуң?

Бер кисәлә...

Башҡортостан Республикаһы Башлығы указы менән 2020 йыл Башҡорт теле йылы тип иғлан ителгәйне. Ошо айҡанлы тотош республикала һәм милләттәштәр күпләп йәшәгән төбәктәрҙә йыл дауамында башҡорт телен популярлаштырыу, һаҡлау һәм үҫтереүгә йүнәлтелгән төрлө саралар ойошторолдо. Тематик йылға йомғаҡлау 14 декабрь - Башҡорт теле көнөндә, Өфөлә "Башҡортостан" дәүләт концерт залында ла үтте.

Республика карантин сиктәрендә лә халыҡты сәнғәттән айырмау юлдарын табып килә. Барлыҡ мәҙәниәт усаҡтары кеүек үк, Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт драма театры ла тәғәйен шарттарҙа тамашасыларын хеҙмәтләндереүен дауам итә. Асылда, коллектив эсендә артыҡ үҙгәрештәр юҡ: актерҙар шулай уҡ репетициялар үткәрә, һөйләшеүҙәр ойоштора, әҫәрҙәр өйрәнә, яңы пьесалар менән таныша. Был ижади процесс онлайн да, оффлайн да булырға мөмкин, әммә ул туҡталмай. Театр һынлы театрға ошондай шарттарҙа эшләү нисегерәк йоғонто яһай? Был хаҡта Стәрлетамаҡ дәүләт башҡорт театрының художество етәксеһе Айҙар ЗАРИПОВ менән һөйләштек.

Сара терт итеп ҡалды. Ул иптәш ҡыҙҙарының хәрбиҙәр менән хатлашҡанын белә. Тегеләр, йәнәһе, Американан, йә Сириянан яҙалар. Матур-матур фотолар ҡуялар. Бер ни тиклем ваҡыт үткәс, ҡыҙҙарҙың документтары менән ҡыҙыҡһына башлайҙар. Ҡайһы берәүҙәренең Рәсәйгә килер өсөн аҡса һорағандары булды, шуға ла әсәһенең хәбәре Сараны һағайтты ғына.
- Әле ул Өфөнән ситтә йорт һала. Осрашайыҡ тип өгөтләгәне юҡ. Хат ҡына алышабыҙ. Минең менән бер йылғы, хатта бер көндә тыуғанбыҙ. Шуныһы ҡыҙыҡ, - тип дауам итте Линиза ханым.
Аҙаҡҡы һүҙҙәре ышанмау тойғоһон көсәйтте генә.

Етеп килгән Яңы йыл менән ҡотлар алдынан милләттәштәргә тап ошо ваҡытта әйтә торған һүҙебеҙ бар. Иҫке йылды оҙатҡан, ә яңыһын ҡаршылаған тылсымлы миҙгелде әле һыҙланмай көтөп алғаныбыҙ юҡ. Ниңә? Бер уйлаһаң, ялтырауыҡлы, күңелле, ап-аҡ был миҙгелде ҡырылған күңел менән ҡаршыларлыҡ сәбәп тә юҡ һымаҡ. Икенсе яҡтан ҡараһаң - бар икән шул!

Тормошта рәхмәтле изгелектәрҙең, миһырбанлыҡтың төрлө өлгөләре менән осрашырға тура килә. Изгелек төшөнсәһен һәр кем үҙенсә аңлағанын, үҙенең күңел торошонан, эске халәтенән, тормош тәжрибәһенән сығып баһалауын да беләм. Мәҫәлән, ҡасандыр үҙе финанс ауырлығын кисергән кеше мохтаждарға бағыусы ярҙамын күрһәтеүҙе иң изге ғәмәл тип иҫәпләй. Ә ҡасандыр ҡаты ауырып түшәктә ятҡан кеше үҙен аяҡҡа баҫтырырға бөтә көсөн һалған медицина хеҙмәткәрҙәрен изге фәрештәләргә тиңләй. Бер ниндәй сәбәпһеҙ яҡыныңа бүләк тәҡдим итеүҙе лә, автобуста оло йәштәгеләргә урын биреүҙе лә, белмәгән кешегә юл өйрәтеп ебәреүҙе лә, әсә-атаһына ярҙам итеүҙе лә изге эштәр рәтенә индерәләр.

Яңы йылға аяҡ баҫыр алдынан ауылдарҙа, хатта ҡалаларҙа ла һуғым һуйыу, оҙон ҡышҡа ризыҡ хәстәрләү кеүек матур мәшәҡәттәр менән геү килде халыҡ. Башҡа халыҡтарҙа нисектер, әммә беҙҙең башҡорт ғаиләләрендә был йола мотлаҡ атҡарыла торған йәшәйеш ҡағиҙәһенә әйләнгән. Һуғым осоро - етеш тормош, именлек, бәрәкәт, ҡот билдәһе, тигән боронғолар. Ниндәй ғаилә нисек ғәмәлгә ашырҙы икән был йоланы, Яңы йыл табыны ниндәй ризыҡтар менән биҙәлде икән? Ошондай ҡыҙыҡһыныу менән республиканың көньяғына төбәнек һорауыбыҙҙы.

XV быуаттың икенсе яртыһында Ҡара-Табын башҡорттарының бер өлөшө, Ибәк (Ибраһим) хан ҡыҫымынан ҡотолоу маҡсатында, элек биләгән ерҙәрен ташлап китергә мәжбүр була. Улар, Урал һырттары аша сығып, Кесе Табын олоҫон барлыҡҡа килтерә. Уларҙың бөгөнгө вариҫтары Архангел, Ҡырмыҫҡалы һәм Ғафури райондарында йәшәй.

Был ваҡиғаға байтаҡ ваҡыт үтһә лә, йыл һайын Яңы йыл алдынан иҫкә төшмәй ҡалғаны юҡ.

Йыл һайын декабрь айы башланғас, интернетта "Башҡорттар яңы йылды ҡаршы алмаған, ул мәжүси һәм кафырҙар байрамы" тигән постар сыға башлай. Бигерәк тә шөбһәгә һалғаны шул: үҙҙәрен дин юлында тип һанаған был кешеләр башҡорт байрамдарын да инҡар итәләр, музыкаға (ҡурайға) ҡаршы сығалар һ.б. радикаль ҡараштарын белдерәләр. Был күренеш, был кешеләр йөҙ йыл элекке башҡорт халҡын инҡар итеп, Иҙел-Уралда дөйөм мосолман халҡын ойошторорға теләүселәрҙе хәтерләтә. Ә хәҙер тарихҡа күҙ һалайыҡ.

Тиҙҙән Яңы 2021 йыл етә һәм миңә 40 йәш туласаҡ. Йыш ҡына үҙемә: "20 йыл элек бөгөнгө аҡылым булһа, тормошом ниндәйерәк булыр ине икән?" тигән һорауҙы бирәм.

Телдең матурлығы, илаһилығы йыр аша һәр кешенең күңеленә үтеп инә. Юҡҡамы ни әсәйҙәребеҙ беҙҙе сабый саҡта бишек йыры йырлап йоҡлатҡан, өләсәй-олатайҙарыбыҙ төрлө һамаҡтар менән яратҡан... Туған тел - ул халыҡтың тере күңеле, һөйләп торған шатлығы, ҡайғыһы, һүҙ хәтере, бөтмәҫ-төкәнмәҫ рух байлығы. Туған теле барҙың - туған рухы бар.

Баш ҡалалағы Башҡорт теле көнө айҡанлы уҙғарылған бихисап күркәм сараларҙың береһен Өфө сауҙа-иҡтисад колледжы ойошторҙо. Уларҙың Бауырһаҡ байрамы белем һәм тәрбиә бер миҙалдың ике яғы булыуын сағылдырҙы. Сарала Мәғариф министрлығының бүлек мөдире Илдус Ҡаһарманов, Башҡорт телен һаҡлау һәм үҫтереү фонды директоры Гөлназ Йосопова, Ф. Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле бейеүсеһе Эльвира Муллағолова, тәжрибә уртаҡлашыусы аш-һыу оҫталары ҡатнашты.

Бөгөн Силәбе һүҙенең килеп сығышы тураһында төрлө фараздар йәшәй. Уларҙың береһе затлы нәҫелдән сыҡҡанлыҡты аңлатһа, "яҙыусы", "шағир", "уҡыусы", "белеүсе", "зирәк" тигән мәғәнәләре лә бар. Һәр хәлдә, төрки сығышлы был һүҙ бөгөн Силәбе өлкәһендә йәшәгән 160 меңдән ашыу милләттәштәребеҙ хаҡында һүҙ йөрөткәндә лә исеменә есеменең тап килеп тороуына ишаралай. Сөнки башҡорттар күпләп йәшәгән төбәктәр араһында Силәбе - мәғариф, мәҙәниәт, сәнғәт, эшҡыуарлыҡ һ.б. тармаҡтар буйынса иң алдынғыларҙың береһе тип һис икеләнмәй әйтергә мөмкин. Быны Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитетының Силәбе өлкәһендә Мәҙәниәт һәм мәғрифәт көндәре сиктәрендә ойошторолған фекер алышыу ҡорондағы сығыштар ҙа раҫланы.

Тау-таш араһында йәшәгән Бөрйән халҡы ташҡа шул тиклем күнеккән, көндәлек тормошта, көнкүрештә уның барлығына хатта иғтибар ҙа итмәй. Ситтән килгәндәр, ҡаяташтарыбыҙҙы беренсе тапҡыр күреп, һоҡланһа һәм аптыраһа, беҙ уларҙың аптырағанына аптырайбыҙ кеүек.

КӨМӨШ ШЫРШЫ

Рауилын вахтаһына кире оҙатҡандан һуң, Сара шиғырҙар уҡырға күсте. Әлеге мәлдә уның күңеле шиғриәткә тартыла. Мөхәббәте, йән-йәре менән бер аңлашылмаусылыҡтың юҡҡа сығыуы күңелгә яҡты хистәр, кисерештәр өҫтәне. Жәләлетдин Руми - күберәк шиғри һүҙ менән яҙған фәйләсуф. Үҙеңә аҡыл ал уның яҙғандарынан, Сара, шиғырҙары бөгөнгө көнгә төбәп ижад ителгән кеүек. Бына ниндәй була ул ысын һүҙ сәнғәте...

"Башҡара алмаҫлыҡ эш булмай, эшләй алмаған кешеләр генә була", тиҙәр. Әммә был һүҙҙәр уның тураһында түгел. Ни өсөн икәнен ошо әңгәмәне уҡығас аңларһығыҙ. Шулай итеп, танылған тележурналист, Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия лауреаты, Башҡортостандың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре, Башҡортостан телевидениеһының алтын фондына ингән "Йөрәк", "Батыр", "Эльбрус", "Янсыҡ", "Мин үлмәнем, башҡорттар", "Ер ҡөҙрәте", "Әхмәтзәки Вәлиди Туған. Тыуған илгә оҙайлы юл" документаль фильмдары авторы, "Боронғо Өфө" тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы республика дәүләт бюджет учреждениеһы директоры Гәүһәр Тимерхан ҡыҙы БАТТАЛОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.