IX быуат аҙаҡтарында Арал диңгеҙе буйындағы далаларға яңы күскенселәр ағымы - уғыҙҙар, карлуктар һәм кимаҡтар үтеп инә. Улар менән бындағы дала киңлектәрендә элегерәк йәшәгән ҡәүемдәр араһында бәрелештәр башлана. Тарихи сығанаҡтарҙа әле аталған уғыҙ союзына ҡаршы бәшнәк, башҡорт, баджна (йәиһә яджна) һәм нәүкердә тип аталған ырыу-ҡәбиләләр коалицияһының барлыҡҡа килеүе, әммә ҡаты алыштарҙа еңелеүгә дусар булыуы хаҡында мәғлүмәттәр бар. Бәшнәк союзы көнбайышҡа табан йүнәлеп, Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ тарафындағы ерҙәрҙе баҫып ала, бында элегерәк килгән венгрҙар (мадъярҙар) Паннонияға китергә мәжбүр була. Ошо бәшнәк союзы яугирҙары Константинополгә һөжүм итә һәм уны ҡамауҙа тота. X быуаттың ғәрәп тарихсыһы әл Мәсғүди ошо хаҡта былай тип яҙа: "Былар Баджнак, Яджна, Баджгурд һәм Наукерда ҡәбиләләре. Был 320 йылдан (Раштыуанан һуң 942 йыл. - Ред.) һуң булды. Улар унда үҙҙәренең палаткаларын (тирмәләрен. - Ред.) ҡороп, әл Кустантинийана Румийаға тиклемге юлды япты".

Һуңғы ваҡытта күп кенә ауылдарҙа йорттары һүтелеп һатылғандан һуң урындарының өңөрәйешеп, мейес мөрйәләренең һерәйешеп ултырыуы күңелдең дә "өңөш" урынын - ытырғаныу тойғоһон барлыҡҡа килтерә. Элек тик һуғыш ваҡытында ғына күҙәтелгән был күренештең сәбәп-асылы ниҙә һуң? Кемгәлер ҡот-бәрәкәт, ырыҫ-бәхет килтерер өсөн һалынған йорттар ни өсөн хужаһына хеҙмәт итер мөҙҙәте етмәйенсә һатыла? Тәүҙә өйҙәр, аҙаҡ ерҙәр һатылмаҫмы? Бер урындан икенсе урынға күсерелгән йорттоң ҡото буламы? Ошо һорауҙар таш булып, баш особоҙҙа аҫылынып торғанда йәмәғәтселек вәкилдәре урындағы власть һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары вәкилдәре менән имен ҡалған өйҙәрҙән-өйҙәргә йөрөп, самогон ҡыуыусыларҙы эҙләй...

Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы ойошторолған бихисап саралар араһында иң тантаналы һәм әһәмиәтлеһен билдәләргә булһа, нәҡ М. Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимназияһының иң алдынғы уҡыусыларын тәбрикләү кисәһен атарҙар ине, моғайын. Сөнки бында һәр кескәй йөрәктә шағир рухы, һәр кемдең күңелендә уның йор һүҙе, тормош фәлсәфәһе урын тапҡан. Бына ошондай матур мөхиттә тәрбиәләнгән һәм белем алған балалар төрлө өлкәләрҙә өлгәшкән еңеүҙәре өсөн юғары баһаға - Мостай Кәрим исемендәге фонд грантына лайыҡ булды.

Быйыл йәй бал ҡорттары күпләп үлеүе тураһындағы хәбәрҙе ишетеп, геү килдек. Әле тегендә, әле бында тәбиғәт ҡазалары булып тора - уларына ла бот сабып аптырайбыҙ, ҡурҡып төшәбеҙ хатта. Был ҡаза-һәләкәттәрҙең барыһын да ахырызаман яҡынлашыуына һылтайбыҙ хатта. Әммә уларҙың күбеһе кешенең үҙ ғәйебе, үҙ ҡулдары менән эшләнеүен иҫәпкә алғанда, былар ахырызаман билдәһе түгелдер әле, тип фараз итергә урын бар.

Сибайҙар килеп, тағы баш ҡаланы бер шаулатып ҡайтты. Сибай концерт-театр берекмәһендә берләшкән филармония менән "Сулпан" балалар театры артистары был юлы "Аҫаба булған ҡанбабам, аҫаба булыр балам" тип аталған тамаша күрһәтте.

Тәбиғәттәге төрлө үҙгәрештәр, ҡыҙыҡлы йә ғибрәтле күҙәтеүҙәр, ғәҙәти булмаған күренештәр тураһында йыш яҙыла бөгөн. Интернет селтәрҙәрендә төрлө видеояҙмалар, фотоһүрәттәр йөрөй. Ҡарайһың да, ни өсөн былай булды икән йәки нилектән был януар улай ҡыланған, тип уйлайһың. Шуның кеүек, айыуҙар ҙа һуңғы мәл хайран итә. Уларҙың кешенән ҡурҡмай, юл ситендә йөрөүҙәре, ауыл эргәһендәге ҡый багынан килеп сығыуҙары, урам буйлап мал баҫтырыуҙары һәм башҡа төрлө башҡа һыймаҫ ҡылыҡтары мәрәкә булыуҙан туҡтайҙыр инде. Туҡтайҙыр, сөнки тау-урманлы райондарҙан "айыу көн аша мал һуға" тигән хәүефле сигналдар ҙа килә.

Дин - әлеге ваҡытта беҙҙең өйрәнеп, үҙләштереп кенә ятҡан темаларыбыҙҙың береһе. Был өлкәне беҙ бары тик белгестәр, дин әһелдәре, ғалимдар менән берлектә яҡтыртырға тейешбеҙ икәнде яҡшы беләбеҙ. Сираттағы диалогыбыҙ ҙа халыҡ араһында киң таралған һорауҙарға, бәхәстәргә, ҡыҙыҡһыныуҙарға аныҡ яуап табыу маҡсатында ҡоролдо. Ҡунаҡтарыбыҙ - дин белгестәре Морат ЛОҠМАНОВ менән Нурмөхәмәт НУРИЕВ хәҙрәттәр.

Көҙәй ырыуының килеп сығышы буйынса аныҡ мәғлүмәттәр күп түгел. Был башҡорт ырыуының Тарихи Башҡортостан ерлегендә оло абруй ҡаҙанған Әйле берләшмәһенә инеүе, уның урта быуаттарҙағы йәшәйеше хаҡында яҙма сығанаҡтар ҙа юҡҡа иҫәп. Шуға ҡарамаҫтан, башҡа төрки халыҡтарында көҙәй этнонимына оҡшаш атамалы ҡәүемдәрҙең булыуын иҫәпкә алып, улар хаҡындағы урта быуаттарға ҡараған мәғлүмәттәр менән бер рәттән, шәжәрә материалдарын, риүәйәттәрҙе, ырыу атрибутикаһын (тамға, оран, онгон - ырыу ҡошо, ағасы) ҡулланыу аша этнолог Р.Ғ. Кузеев ошо ырыу хаҡында билдәле һығымталар яһай алған.

Ошо көндәрҙә ҡасандыр үҙем башҡорт теленән уҡытҡан уҡыусымдың өйөндә булырға тура килде. Ире менән башҡортса, балалары менән урыҫса һөйләшәләр. "Хәҙер беҙҙә балалар башҡортса белмәй", - тип ҡуйҙы әсәй кеше минән ғәфү үтенгән төҫлө итеп...

Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре һәм шағир Шәйехзада Бабичтың йәш быуындары уның тураһындағы хәтерҙе һаҡлап йәшәй. Күптән түгел Мишкә районы Ҡыйғаҙытамаҡ ауылында шағир бюсы яңыртылыуы ла быға дәлил.

"Аҡыллы төбәк" проекты тормошҡа ашырыла башлау менән, баш ҡалала яйлап ҡына барлыҡ хеҙмәттәр цифрлаштырыуҙың иң ябай варианты булған электрон системаға күсә башланы. Был - заман талабы, сөнки ваҡыт тиҙ аҡҡан осорҙа барлыҡ мәғлүмәт кешенең ҡул аҫтында, йәғни кеҫә телефонында булырға тейеш. Интернетты күптәр сүп ояһы менән сағыштырһа ла, уны йәштәрҙе патриотик рухта һәм быуындар күсәгилешлегендә тәрбиәләү маҡсатында ла файҙаланырға мөмкин.

Гәзитебеҙҙең эскелек хаҡында яҙылмаған һаны юҡтыр, моғайын. Бер яҡтан, бөтә донъя күләмендә, шул иҫәптән илебеҙҙә лә тәрән тамыр йәйгән бына ошо әшәке нәмәгә ҡаршы ҡәләмдәштәремдең матбуғатыбыҙ аша аяуһыҙ көрәшен күреп шатланһам, икенсе яҡтан, замана афәтенә әйләнгән был күренеш ныҡ ҡына хәүефкә һала.

Балаларыбыҙҙы туған телебеҙҙең моңон тойорға өйрәткән, башҡорт халҡының рухи ҡиммәттәрен һәм тарихын күңелдәренә һеңдергән, милләттең киләсәген хәстәрләгән "Тамыр" балалар һәм үҫмерҙәр телеканалы ошо көндәрҙә сираттағы үҙенсәлекле сараһын - "Башҡорт әлифбаһы" медиапроектының исем туйын үткәрҙе.

Халҡыбыҙҙың аҫыл тарихын булдырыусы шәхестәр кинофильмдарҙа, яҙыусылар әҫәрҙәрендә урын ала - был ҡыуаныслы хәл. 2017 йылда режиссер Булат Йосоповтоң танылған башҡорт шағиры, ижтимағи һәм сәйәси эшмәкәр Шәйехзада Бабичҡа бағышланған "Бабич" исемле тарихи картинаһы сығыуға һөйөнөс кисерҙек. Бабич үҙе беҙгә әйләнеп ҡайтҡандай булды. Әле бына был фильмға ҡағылышлы тағы шатлыҡлы мәл кисерәбеҙ: унда төп ролдәрҙе башҡарыусы артистар Илгиз Таһиров (Шәйехзада Бабич), Рәмзил Сәлмәнов (Әхмәтзәки Вәлиди) һәм Радмир Абдуллиндарҙың (Ғабдулхай Иркәбаев) ижади төркөмө Шәйехзада Бабич исемендәге республика дәүләт йәштәр премияһы лауреаты исемен алды!

Гәзитебеҙҙең "Аҡыл-ҡаҙна" рубрикаһында ҡыҫҡа ғына бер хикәйәт сыҡҡайны. Уның эстәлеге яҡынса ошолай. Батша төш күргән һәм юраусы уға: "Тиҙҙән һин яҡындарыңдың барыһын да юғалтасаҡһың", - тигән. Батшаға был, әлбиттә, оҡшамаған. Ул төш юраусыны хатта зинданға ябып ҡуйған, имеш... Ә икенсе төш юраусы шул уҡ төштө былай тип юраған: "Батшам, һин тирә-йүнеңдәге бар кешеләргә ҡарағанда оҙағыраҡ йәшәйәсәкһең". Быныһын инде батша йомарт бүләкләгән. Батша хеҙмәтселәре был төш юраусынан былай тип һораған: "Һеҙ бит хакимға тәүге төш юраусы менән бер үк хәбәрҙе еткерҙегеҙ, ни өсөн ул хөкөм ителде, ә һин бүләкләндең?" "Эйе, беҙ был төштө бер төрлө юраныҡ. Ләкин хәбәрҙең ниндәй булыуы мөһим түгел, уны нисек еткереү мөһим бит", - тип яуап ҡайтарған төш юраусы...

Туған телебеҙ - башҡорт теле һәм, ғөмүмән, туған телдәр, уларҙы һаҡлау, үҫтереү хаҡында һуңғы йылдарҙа күп яҙылды, ғилми конференциялар уҙғарылды, телевизион тапшырыуҙар күрһәтелде, төрлө конкурстар, байрамдар ойошторолдо, закондар яңыртылды, хатта ки мәктәптәрҙә прокуратура тикшереүҙәре булып алды. Милли республикаларҙың дәүләт телдәрен уҡытыу арҡаһында, йәнәһе, рус телле уҡыусыларҙың хоҡуҡтары боҙола, тип яҙылған шикәйәттәр Мәскәү тарафтарына махсус рәүештә ебәрелә торҙо. Һөҙөмтәлә Рәсәйҙең мәғариф буйынса ҡануниәтенә үҙгәрештәр индерелеп, республикаларҙың дәүләт телдәрен генә түгел, барса халыҡтарҙың туған телдәрен дә ихтыяри рәүештә уҡытыу хаҡында яңы хоҡуҡи положениелар ҡабул ителде.

Уҡытыусы төрлө уйҙарға сумып, мәктәптән ҡайтып бара. Ул балаларға башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән белем бирә. Тик бына башҡорт теле дәрестәре йылдан-йыл ҡыҫҡартыла, башҡорт ауылдарында ла тик урыҫса ғына һөйләшкән, аралашҡан балалар күбәйә. Был хәлдең сәбәбе ниҙә? Беҙ, өлкәндәр, илебеҙҙең, телебеҙҙең киләсәгенә алһыу күҙлек аша ҡарамайбыҙмы икән? Өлкәндәр күп осраҡта тураһын әйтергә ҡыйынһына, барыһын да шымартып һөйләргә тырыша. Уйланған уйҙарына яуап табыр өсөн Уҡытыусы уҡыусы балаларынан инша яҙҙырырға булды.

Бер заман интернет селтәрҙәрендә блогерҙар Башлыгы ла Башлыгы, тип яҙып, шау-гөр килешеп, хәбәр сурыта башланы. Конституцияла шулай яҙылмыш икән. Ышанманым. Тәү мәлдә. Башҡорт тотоп-нитеп ҡарамаһа, ышанмай бит. Улай итеп булмаһа, уҡып та ышанырға була. Тап шулай иттем. Ышандым, Конституцияның конституцияһында шулай яҙылғас, нисек ышанмай ти ул. Миңә ышанмаһағыҙ, үҙегеҙ уҡып ҡарағыҙ. Башҡортостан Республикаһы Конституцияһының 82-се статьяһында урыҫса тап ошолай яҙылған: "Наименование должности высшего должностного лица Республики Башкортостан на государственных языках Республики Башкортостан Глава Республики Башкортостан и Башкортостан Республикаhы Башлыгы равнозначны".

Башҡортостан автономияһына 100 йыл тулыу айҡанлы үткәрелгән төрлө саралар араһында халыҡтың иғтибарын айырыуса йәлеп иткәне, моғайын да, "Терра Башҡортостан" ат-спорт турниры булғандыр. Республиканың һәр районынан бәйгеселәр ҡатнашыуын маҡсат итеп, быйылғы йылдың апрель айында Өфөләге "Аҡбуҙат" ипподромында старт алған масштаблы сара, ниһайәт, 11 октябрҙә еңеүселәрен билдәләне. Бәйге һөҙөмтәләре буйынса Күгәрсен районынан Динис Ҡорбанаев төп еңеүсе тип табылды.

Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең бөтә ижадында уның үҙ cовет дәүере уҙаманы, үҙ Рәсәй Ватаны гражданины һәм үҙенең туған башҡорт халҡының улы булыуы күренә: илгә дошман яуы ябырылғас, ат атланып яуға киткән яҡташтарын күтәрмәләп-әйҙәп яусыл оран ташлай; илде тергеҙгән дәүерҙә Рәсәйҙе һәм ватансыллыҡ рухын данлай; балалар әҙәбиәтен үҫтереү өсөн шиғырҙары, повестары илгә тарала; театр сәхнәләрен шаулатыр драматургия әҫәрҙәре яңы офоҡтар аса; социалистик ҡоролош йөй-ситенән һүтелә башлағас, йәшәү асылы һәм ҡанундары хаҡында фәлсәфәүи ҡараштары әҫәрҙәренә күсеп, халыҡҡа барып етә... Былай ынтыматлы һәм емешле ижад Хоҙайҙан бирелгән егәрле һәләттә, йәшәү менән үлем сигендә йөрөп, теге һәм был донъяларҙың тынын тойған кешелә генә булыуы мөмкин.