Оператив кәңәшмәнең көн тәртибендә тағы ла балаларҙың хәүефһеҙлеге мәсьәләһе төп урында торҙо. Ҡала хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин белдереүенсә, уйын майҙансыҡтарының дөрөҫ урынлаштырылмауы йәки ҡуйылған талаптарға яуап бирмәүе күп осраҡта хәүеф сығанағына әүерелә. Фажиғәләргә, төрлө ауыр йәрәхәттәргә юл ҡуймау өсөн был тема муниципаль берәмектәр етәкселегенең һәр саҡ иғтибар үҙәгендә.

Илебеҙҙә "бөйөк" Коммунистар партияһын, Ленин бабайҙы, уның һыҙған "берҙән-бер тоғро юлын" данлап, хатта уны "һөйөклө атабыҙ" тип атап күңелдәргә һеңдерелгән дәүер, шулай уҡ кешеләрҙә батшалыҡҡа, хосуси милеккә ҡағылышлы һәммә нәмәгә ҡарата нәфрәт тойғоһо тәрбиәләгән осор әле булһа бик күптәрҙең хәтерендәлер. Нисек кенә булмаһын, "халыҡҡа ирек даулаусы", "бөйөктәрҙән бөйөк, тереләрҙән тере" Ленинға оло хөрмәт рухында тәрбиәләнеп үҫтек беҙ.

Ошо көндәрҙә генә редакцияға "Киске Өфө" гәзитенең күптәнге дуҫы - биология фәндәре докторы, БДУ-ның Сибай институты профессоры, шул уҡ ваҡытта әүҙем йәмәғәт эшмәкәре, журналист Сәфәрғәли Йәнтүрин килеп сыҡты. Шундай шәхестәр була, үҙҙәренең илһөйәрлек һәм дә телһөйәрлек асылдарын улар бәғзе берәүҙәр кеүек бушбоғаҙланып, ҡоро ләстит һатып йөрөүҙә түгел, ә милләте, туған теле хаҡына аныҡ, файҙа килтереүсе эштәре менән раҫлап йәшәүҙә күрә. Даими уҡыусыбыҙ, төплө белемле, дәлилле фекерле авторыбыҙ Сәфәрғәли Искәндәр улы тап ана шундай шәхестәрҙең береһе лә инде.

Ҡабатлағандан доға иҫкермәй, ти халыҡ мәҡәле. Шуға күрә халыҡ үҙенең шәхестәре, даһиҙары хаҡында күпме генә һөйләһә лә, йырлаһа ла, был һис кенә лә бер ҡылда көй уйнау кеүек ҡабул ителмәй. Киреһенсә, танһыҡ моңдо төрлө музыка ҡоралдарында уйнауҙы хәтерләтә: сөнки һәр автор теге йәки был шәхес хаҡында үҙ фекерен әйтергә, үҙ ҡарашын белдерергә тырыша. Бер ҡараһаң, Шәйехзада Бабич хаҡында кеше аптыратырлыҡ бер ниндәй яңылыҡ та әйтеп булмаҫ, әммә күрәҙәлек, алдан тойомлау кеүек сифаттар хас булған был шиғриәт шулай уҡ һәр заманда ла көнүҙәк булырмы икән ни, тигән фекергә киләһең. Хәйер, уйҙарым менән уртаҡлашыу өсөн Ш. Бабичтың ижад донъяһына тағы ла бер тапҡыр күҙ һалырға саҡырам. Ижад донъяһына, тим, унда һүҙ уның шиғриәте хаҡында ғына түгел, ә Бабич ижады усағында һаман да баҙлап ятҡан ете ҡуҙ хаҡында барыр.

Былтыр 17-19 ноябрҙә Париж ҡалаһында Башҡортостан Республикаһы көндәре сиктәрендә "Янғантау" геопаркының, Шүлгәнташ мәмерйәһенең презентацияһы үткәйне. Ошо көндәрҙә Башҡортостан Республикаһы Мәҙәни мираҫтың күсемһеҙ милкен һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса фәнни-ғәмәли үҙәгенең (НПЦ) әйҙәүсе ғилми хеҙмәткәре, тарих фәндәре кандидаты Гөлсәсәк БҮЛӘКОВА менән "Шүлгәнташ мәмерйәһе" тарихи-мәҙәни музей-ҡарсаулығы директоры Фәүзил МАЛИКОВ тағы ла Францияла булып ҡайтты. Юҡҡа ғына халыҡ, сит ерҙәргә сығып фәһем ал, тимәгән. Сәфәрҙән ниндәй фекерҙәр төйнәгәндәр - ошо хаҡта белешеү маҡсатында уларҙы редакцияға саҡырҙыҡ.

Бөрйән ырыуының килеп сығышы ифрат ҡыҙыҡлы, ул башҡорт халҡының этногенезында айырым урын биләй. Бөрйәндәрҙең боронғо тарихи тамырҙары Урта Азия, Кавказ һәм Көнсығыш Европа тарафтарынан Көньяҡ Уралғаса таралып китеп, этнографик һәм тарихи тикшеренеүҙәр өсөн күп төрлө мөмкинлектәр ҡалдырған. Яҙма сығанаҡтар, мифология (легенда-риүәйәттәр), археология, палеогенетика һәм геногеография материалдары бөрйән тарихын асыҡларға, уның дөйөм башҡорт тарихындағы урынын билдәләргә ярҙам итә.

27 - 29 июндә үткән V Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайында миңә Төмән өлкәһенең "Себер татарҙары милли-мәҙәни автономияһы" ("Национально-культурная автономия сибирских татар") йәмәғәт ойошмаһы исеменән саҡырылған ҡунаҡ булараҡ ҡатнашыу бәхете тейҙе.

Үткән аҙна матур һәм сағыу ваҡиғаларға бай булһа ла, ҡала хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин сираттағы оператив кәңәшмәне күңелһеҙ осраҡтан башланы.

Беҙ йәш саҡтарыбыҙҙан күреп белгән, аралашҡан, йәиһә ҡылған ғәмәлдәре, ҡаҙаныштары менән һоҡланған күренекле замандаштарыбыҙ, киң билдәле милләттәштәребеҙ бер-бер артлы фани донъябыҙҙы ҡалдырып, йыш ҡына хәсрәтле уйҙарға батырып, арабыҙҙан китеп тора. Беребеҙ ҙә ергә мәңгелеккә килмәгәнбеҙ шул. Тормошобоҙ шулай ҡоролған - дини байрам көндәрендә, изге рамаҙан айында, яҡындарыбыҙ йәиһә таныштарыбыҙ яҡты донъянан киткән ваҡытта ошо хаҡта ла уйланмай ҡалмайбыҙ, әлбиттә. Тик донъя мәшәҡәттәре артынан ҡыуып, башлыса, ҡараштарыбыҙҙы юғарыраҡҡа, рухи бейеклектәр тарафына күсерергә ашығып бармайбыҙ. Ерҙә йәшәп, Мәңгелек Күк барын онотобораҡ та китәбеҙ.

"Киске Өфө" гәзитенең һәр һанында тиерлек ошо рубрика менән донъя күреп торған мәҡәләләрҙе уҡып барам: эшлекле фекерҙәр ҙә, ҡайһы бер проблемалар хаҡында тәнҡит һүҙҙәре лә була. Гәзиттең даими уҡыусыһы булараҡ, мине бер һорау борсой: ана шундай эшлекле фекерҙәр һәм тәнҡит һүҙҙәре ҡала властары иғтибарына барып етәме икән?

Бөгөнгө йәштәр тураһында ике төрлө фекер бар. Берәүҙәр яңы быуынды ғәмһеҙ, тәрбиәһеҙ, мораль ҡиммәттәре түбән, тип битәрләһә, икенселәре уларға ҡаршы сыға, бөгөнгө ҡыҙ һәм егеттәрҙең ҡыйыу, маҡсатына тиҙ ирешеүсән, алдан күрә белеүсән булыуын билдәләй. Эйе, хәҙерге йәштәр тиҙ уйлап, оператив эшләргә ярата. Улар өсөн һөҙөмтә лә шунда уҡ һәм бары тик яҡшы булһын. Шуға күрә лә, йәш быуынды матди байлыҡҡа өҫтөнлөк биреүҙә, юғары дәрәжәләр яуларға тырышыуҙа, карьераға ынтылыуҙа ла ғәйепләп маташалар. Белгестәр белдереүенсә, йәштәр һуҙылып, бер урында оҙаҡ торорға яратмай, ҡыҙыҡһындырмаған әйбергә иғтибарын да 8 секундтан артыҡ йүнәлтмәй. Мейеләре лә ҙур мәғлүмәтте шунда уҡ тулыһынса ҡабул итә алмай икән. Кәрәкле әйберҙе уларға әҙләп кенә, күргәҙмә мәғлүмәт, йәғни хәҙергесә әйтһәк, смайлик, йылмайликтар менән еткереүе яҡшыраҡ, имеш. Ҡайһы ваҡыт күбеһенсә виртуаль режимда көн күргән йәштәр ысын донъяла йәшәргә ялҡауланмаймы икән, тигән фекер ҙә уянып ҡуя. Ҡыҙыҡ, бөгөнгө йәштәр ниндәй ул, ниндәй ҡарашҡа эйә, ниндәй ҡиммәттәргә өҫтөнлөк бирә? Ошо хаҡта ҡыҙыҡһынып, әүҙем йәштәребеҙҙең береһе - йәш ғаилә башлығы, Белорет районы Мәхмүт ауыл биләмәһе депутаты Нур Фәррәх улы Камалетдинов менән әңгәмәләштек.

Өфөлә тыуып-үҫкән, хеҙмәт юлын ошонда башлап, бар ғүмерен ошо ҡалаға бағышлаған милләттәштәребеҙ араһында ҡыҙыҡлы һөнәр эйәләре байтаҡ. Мәҫәлән, бөгөнгө геройыбыҙ - ҡурсаҡтар хакимы, ҡурсаҡ театры актеры. Йәмғиәттә был һөнәргә көлөбөрәк ҡараһалар ҙа, ҡурсаҡ театры актерының хеҙмәте балет артисыныҡына тиңләштерелгән, улар шундай уҡ физик көсөргәнеш менән эшләй. Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры актеры, режиссер, педагог, Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең халыҡ артисы Айрат Әкрәм улы ӘХМӘТШИН менән әңгәмәбеҙ ошо еңел булмаған хеҙмәт, театр сәнғәте һәм, әлбиттә, уның ғаиләһе һәм Өфөһө тураһында.

Бынан бер нисә йыл элек ниндәйҙер сарала Мәрйәм Бураҡаеваның: "Ҡытайҙар үҙҙәренең дауалау ысулдарын донъя кимәленә сығарҙы, ә ниңә беҙ, башҡорттар, быуын-быуындан тапшырыла килгән имләү алымдарын тергеҙмәйбеҙ, үҙебеҙҙең дауалау ысулын булдырмайбыҙ, үҙебеҙҙең системаны эшләмәйбеҙ?" - тигәйне. Һуңғы ваҡытта "Урау" тип аталған креатив-хәрәкәт эшмәкәрлеге терапияһы тренингтары үткәрелә башланы. Хәҙер ундай саралар аҙым һайын, тип иғтибар итмәҫкә лә булыр ине, әммә был осраҡта түгел, сөнки ул халҡыбыҙҙың бөйөк эпосы "Урал батыр" эпосы мотивтарына нигеҙләнеп тормошҡа ашырыла. Бөгөн ошо милли һауыҡтырыу йүнәлешендә эшләгән психологтар Ғәлиә СӘЛИХОВА һәм Рөстәм КӘЛИМУЛЛИН менән бик күп һорауҙарға яуап эҙләйәсәкбеҙ.

Бөрйән ырыуының килеп сығышы ифрат ҡыҙыҡлы, ул башҡорт халҡының этногенезында айырым урын биләй. Бөрйәндәрҙең боронғо тарихи тамырҙары Урта Азия, Кавказ һәм Көнсығыш Европа тарафтарынан Көньяҡ Уралғаса таралып китеп, этнографик һәм тарихи тикшеренеүҙәр өсөн күп төрлө мөмкинлектәр ҡалдырған. Яҙма сығанаҡтар, мифология (легенда-риүәйәттәр), археология, палеогенетика һәм геногеография материалдары бөрйән тарихын асыҡларға, уның дөйөм башҡорт тарихындағы урынын билдәләргә ярҙам итә.

Фатирлы булыуға ҡарағанда, ҡала янында үҙ йортонда йәшәргә теләүселәр һаны көндән-көн арта. Һәм төҙөлөш баҙарында үҙ хеҙмәттәрен тәҡдим итеүсе шабашсылар ҙа, ошо өлкәлә етди эшмәкәрлек алып барыусы компаниялар ҙа етерлек. Улар араһында кемгә йорт төҙөүҙе ышанып тапшырыу һәр кемдең үҙ ихтыярында. Шулай ҙа бер ҡайҙа ла теркәлмәгән, тейешле килешеү төҙөй алмаған һәм, тәбиғи, яуаплылыҡтан алыҫ булған төҙөүселәр бригадаһына ҡарағанда, үҙ эшенә гарантия биреүсе һәм етешһеҙлек табылғанда уны үҙ иҫәбенә төҙәтеүсе рәсми эшләгән ҙур ойошма араһында айырма ҙур. "Сифатлы эш өсөн аҡсаны ла күберәк сығарырға тура килә, ләкин ул үҙен аҡлай", - тип билдәләй бөгөнгө әңгәмәсем Өфө ҡалаһында ағас йорттар һалыу эшмәкәрлеге менән шөғөлләнгән компания етәксеһе Рөстәм Закир улы БУКОМБАЕВ.

Был аҙнала Хөкүмәт Йортонда үткән оператив кәңәшмәлә Республика Башлығы вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Радий Хәбиров ҡайһы бер көнүҙәк мәсьәләләргә - "Башҡорт ихаталары" һәм подъездарҙы ремонтлау буйынса республика программаларын тормошҡа ашырыуға - айырым иғтибар бирҙе. Ҡаланың район хакимиәттәре башлыҡтарына һәм яуаплы идаралыҡтарға был мәсьәләгә етди иғтибар бирергә ҡушып, ҡала округы хакимиәте башлығы Өлфәт Мостафин үҙе шәхсән ихаталар һәм подъездар буйлап контроль тикшереү үткәрергә теләген белдерҙе.

Ер йөҙөндә тереклек иткән барса йән эйәһе бер уртаҡ ҡанунға - үҫеш ҡанунына буйһона. Үҫеш булмаһа, йәшәйеш тә юҡҡа сығыр ине. Тап үҫеш процестары быуындар алышыныу, яңырыу аша тормоштоң мәңгелек әйләнешен тәьмин итә.

V Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡортостандан, Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән һәм 27 сит илдән биш йөҙгә яҡын делегатты баш ҡаланың "Торатау" Конгресс-холл бинаһына тупланы. Йыйын барышында делегаттар һигеҙ фекер алышыу майҙансығы эшендә ҡатнашты. Шул майҙансыҡтарҙағы эшлекле фекер алышыуҙар һөҙөмтәһендә ҡабул ителгән ҡарарҙарҙы Башҡортостан Башлығы вазифаһын башҡарыусы Радий Хәбиров тыңланы һәм һәр күтәрелгән мәсьәлә буйынса үҙ фекерен әйтә барҙы. Радий Фәрит улының сығышынан ҡайһы бер өҙөктәр килтерәйек.

Тәрбиә өлкәһе - мәңгелек темаларҙың береһе инде ул. Тормош, йәшәү шарттары менән бергә үҙебеҙ ҙә, балалар ҙа, тимәк, тәрбиә ысулдары ла, уның менән бергә мәктәптәрҙә белем биреү саралары ла үҙгәреп кенә тора. Бөгөн мәғариф системаһы күберәк нимәгә иғтибар йүнәлтә? Балаларҙы ниндәй хәүефтәрҙән аралау мөһим? Ғөмүмән, һуңғы йылдарҙа мәғариф системаһында йыш яңғыраған психологик хәүефһеҙлек тигән төшөнсә нимәне аңлата? Ошолар тураһында Башҡортостан Республикаһы Мәғарифты үҫтереү институтының педагогика һәм психология кафедраһы мөдире, педагогика фәндәре кандидаты, доцент Лилиә Рәшит ҡыҙы ХАЛИҠОВА менән әңгәмәләшәбеҙ.

Өләсәй менән әсәйҙең араһында ниндәй айырма бар? Ни өсөн балалар өләсәйҙәрҙе ярата, уларға тартыла? Улар янында ҡалырға, барырға, ялдарын йәки каникулдарын шунда үткәрергә ынтыла Әрләмәгәндәре, барыһын да рөхсәт иткәндәре, күберәк маҡтағандары, уларға ваҡыт бүлгәндәре, ихлас яратҡандары өсөнмө? Былар ҙа етерлек сәбәптәр, шулай бит? Ә ни өсөн өләсәйҙәр шулай була ала ла, әсәйҙәр булып етә алмай? Ҡыҙыҡ һорау, эйеме? Сөнки өләсәйҙәр психик өлгөрөүҙең юғары дәрәжәһенә еткән, улар тынысланған, юҡҡа-барға ҡыҙып, ҡаңғырып бармай торған халәткә еткән. Өләсәйҙәр аҡылланған, улар йөрәген дә, асыуын да, хистәрен дә аҡылға буйһондорған. Өләсәйҙәр ҡыйыу, улар ейәнен эттән дә, уҡытыусынан да, хатта баланың үҙ ата-әсәһенән дә яҡлай ала. Һәм бына йәнәшәһендә ошондай үҙ-үҙенә ышанған, тәжрибәле, күпте белгән, бер хәлдә лә ҡалтырап төшмәгән, ҡысҡырмаған һәм барыһын да тик ыңғайға ғына һаплап торған өләсәй булыуы йәш әсәләр өсөн бер бәхет.