Ыласындар ғаиләһендәге ҡоштар

Бөркөттәр ғаиләһендә һунар өсөн тотолған ҡоштар сикле. Мәҫәлән, таҙғараны, диңгеҙ бөркөтөн, йылан бөркөтөн һунарға өйрәтеү осраҡтары тәбиғәт һәм һунар баҫмаларында ла осрамай. Ә бөркөттәрҙең дүрт төрө - бөркөт, көсөгән, ялан бөркөтө, ҡарағош - һунар өсөн өйрәтелгән. Уларҙың һунар әүҙемлегенә лә, алымына ла, хатта осҡорлоғона, таһыллығына йәшәгән ере, тәбиғәте йоғонто яһаған. Шулай ҙа боронғо атай-олатайҙарҙа ваҡ ҡоштар менән һунар итеү күпселекте тәшкил иткән, булһа кәрәк. Беренсенән, уларҙы табыуы ла еңел, сөнки күп, икенсенән, өйрәтеүе еңел, өсөнсөнән, аҫрағанда сығым әҙ, дүртенсенән, табыш күберәк.

Башҡорттар өсөн ырыу шәжәрәләре иҫ китмәле абруйлы тарихи мираҫ булып тора. Һуңғы осорҙа иһә нәҫел-нәсәп, ғаилә шәжәрәләренә ҡарата ла ҡыҙыҡһыныу бермә-бер арта бара. Ошоға бәйле байтаҡ ҡына һорауҙар ҙа килеп тыуа. Башҡортостан Республикаһының Милли архивы директоры урынбаҫары, филология фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Ниязбай Булатбай улы СӘЛИМОВ менән шәжәрәләр темаһы буйынса уҙғарған әңгәмәне уҡыусыларыбыҙ иғтибарына тәҡдим итәбеҙ.

XX быуат башындағы милли башҡорт хәрәкәтендә, автономия өсөн көрәштә үҫәргәндәр араһынан да исемдәре бар Башҡортостан ерендә танылыу тапҡан күренекле шәхестәр ҡатнаша. Ә.-З. Вәлидиҙең көрәштәше Аллабирҙе Йәғәфәров (1886-1922) I мосолман съезынан аҙаҡ (1917 йылдың майында) башҡорт халҡының мәркәз шураһы бюроһы составына һайлана. Йонос Бикбов (1883-1943) Башҡорт хөкүмәтенең беренсе рәйесе, һуңынан Башревком ағзаһы була. Мөхәмәтхан (Мстислав ) Ҡулаев (1873-1959) 1919 йылдың башында Башҡорт хөкүмәте рәйесе вазифаһына тәғәйенләнә, Башкурдистан тип исемләнгән милли ерле мөхтәриәтте (автономия) таныу хаҡында Үҙәк Совет власы менән һөйләшеүҙәрҙә республика делегацияһы етәксеһе була. Әхмәҙулла Биишев (1896-1937) башҡорт ғәскәрен, милицияһын һәм контрразведкаһын ойоштороусыларҙың береһе булып таныла. Усман Ҡыуатов (1897-1957) Башҡорт Шураһы, Башревком ағзаһы була, ер эштәре наркомы вазифаһын башҡарһа, уның бер туған энеһе Ғүмәр Ҡыуатов һаулыҡ һаҡлау наркомы була. Харис Туймаҡаев батша армияһында поручик званиеһында хеҙмәт итә, 1918 йылдың йәйендә Силәбелә формалашҡан 1-се башҡорт пехота полкы командиры була, һуңынан Башҡорт корпусының штабс-капитаны званиеһында Башҡорт Хәрби Советының доброволецтар отрядтары бүлегендә эшләй.

Ниһайәт, аҙна башында бер аҙ күңелде йылытыр мәғлүмәт килеп етте: илебеҙҙә Рәсәй Фәндәр академияһы белгестәре ҡатнашлығында коронавирусты дауалауҙа ҡулланыу ихтималлығы булған өс препарат эшләнгән. РФА вице-президенты Владимир Чехонин белдереүенсә, бынан бер нисә йыл элек беҙҙең ғалимдар вирусҡа ҡаршы сара уйлап таба. Бөгөн ул Ҡытай белгестәрен коронавирус инфекцияһын дауалауҙа ҡулланыу ихтимал булған дарыу булараҡ ҡыҙыҡһындыра. Әлеге ваҡытта препарат махсус һынау үткәреү учреждениеларына тапшырыуға әҙер. Бынан тыш, тағы ла ике препарат хәҙерге коронавирус ҡараған РНК-вирустарҙы дауалау өсөн ҡулланылыуы мөмкин. Был өс препарат менән Рәсәй Һаулыҡ һаҡлау министрлығы ҡыҙыҡһынған. Һуңғы яңылыҡтар буйынса, тест-система клиник һынауҙарҙы уңышлы үткән һәм Рәсәйҙә ҡулланыу өсөн теркәлгән. Диагностика тупланмаһы ялған һөҙөмтә бирмәй. Бынан тыш, РФА белгестәре коронавирус инфекцияһына ҡаршы өс вакцина эшләй.

Гәзитебеҙҙең 13-сө һанында сыҡҡан "Хоҙай киҫәтеүелер был" тигән мәҡәләлә был тема ла телгә алына: "Хәҙер инде бер кемгә лә сер түгелдер: донъябыҙҙа енси аҙғынлыҡтың, бигерәк тә гомосексуализмдың киң таралыуы, наркомандарҙың, әхлаҡ ҡанундарын һанға һуҡмаусыларҙың ишәйеүе кешенең иммун дефициты сирен (СПИД) барлыҡҡа килтерҙе лә инде. Ә шул сир тап билдәле бер вирустың кеше организмына үтеп инеп, уның барса башҡа сирҙәргә ҡаршы тора алыу һәләтен юҡ итә бит! Хоҙай язаһы түгелме ни был?" - ти Бәҙри Әхмәтов.

Милли йәштәр театры сәхнәһендә төрөк яҙыусыһы Решат Нури Гүнтекиндың "Салы ҡошо - һайрар ҡош" романы буйынса әҙерләнгән "Уйҙарымдан ғына юғалма" тигән яңы спектаклдең премьераһы булып үтте. Режиссеры Илдар Ғиләжев тәҡдиме менән ул мәшһүр башҡорт режиссеры, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, быуын-быуын актерҙарҙың остазы һәм ошо Милли йәштәр театрын асыуға (бынан теүәл утыҙ йыл элек!) юл ярып йөрөгән оло шәхестең - Ғабдулла Ғиләжевтың рухына арналды. Быйыл уның тыуыуына 90 йыл.

"Әҙерәк машинала ултырып тор, балам. Делянкаға үтеп булмаҫ машина менән. Һине эйәртһәм, тауға менгәндә арырһың. Мин оҙаҡламайым, асыҡһаң, һыуһаһаң, сумканан ризыҡтар алып, ашап алырһың…" - тине бәһлеүәндәй атаһы һәм ҡулына балтаһын тотоп, эре аҙымдар менән ышаныслы баҫып, күтәртелгән юлдан төшөп, урманға ыңғайланы.

Әсмә Мәүлембирҙе ҡыҙы Усманова Хәйбулла яҡтарының илһөйәре, тере тарихсыһы, хикәйәтсеһе ине. Уҡытыусы булараҡ, ул бар белгәнен түкмәй-сәсмәй тыңлаусыға, өйрәнеүсегә, ғалимға еткерергә ашыҡты. Уның менән ҡорған әңгәмәнең һәр бөгөлө - тотош бер дәүер, хеҙмәт, кеше яҙмышы һәм тарих. Уның менән теләһә ниндәй темаға һөйләшеп була, әммә һүҙ халыҡ ижады, халыҡ тамырҙары, бөгөнгөһө һәм киләсәге юҫығына бороласаҡ. Кемгәлер ул үҙ белгәнен һөйләп туймай, кемделер бирелеп тыңлай… Уҡытыусы, эҙәрмән, ижадсы ҡото бар ине уның булмышында. Әсмә апай менән бик күп тапҡырҙар әңгәмә ҡороу бәхете тейҙе миңә. "Киске Өфө" гәзите уҡыусыларына шул әңгәмәләремдең бер нисәһен тәҡдим итәм.

Йөрәге ҡушыуы буйынса ижадсы, шағир, драматург, журналист, һөнәре буйынса уҡытыусы, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Радик Исмәғил улы Өмөтҡужин менән танышыуыма 40 йыл ваҡыт үтеп тә киткән. Дуҫымдың 60 йәше тулыр алдынан бергә үткән йылдарҙы иҫкә төшөрөп, ваҡиғаларҙың иң ҡыҙыҡтарын барлап ултырҙым әле. Шуларҙың бер нисәүһен бәйән итергә йөрьәт ҡылдым.

Инә бөркөт йомортҡаларын утыҙ биш-ҡырҡ ике көн баҫа. Бер-береһен табышҡан йәш бөркөттәр ояны яңынан ҡора. Әгәр оло ата бөркөт йәш йәки тиңдәш инә бөркөт эйәртеп алып ҡайтһа, иҫке ояны яңырталар, таҙарталар, йомшарталар. Ата бөркөт ояла баҫҡан инә бөркөттө ташып ашата. Нигеҙҙә, ул ҡуян, йомран, ҡош ите була. Әммә ул үҙ ҡорбанын ояһы янында ботарламай ҙа, йөнөн дә туҙҙырмай. Ситтә, йыраҡта, тамағы төбөнә йомшаҡ ит тултыра, шуға ла муйыны байтаҡ йыуанайған төҫлө күренә. Ояға осоп етер саҡта, тамағы тулы булғанлыҡтан, тоноҡ, моңһоҙ тауыш биреп килә. Оя ситенә ултырып, ауыҙынан ауыҙға йә инә бөркөт алдына ҡоҫа. Инә бөркөт ял итер өсөн осҡанда ата бөркөт ояға ултыра. Уның төп бурысы - ояны һыуһарҙан, башҡа бөркөттәрҙән һаҡлау. Йәнлектәрҙең иғтибарын йәлеп итмәҫ өсөн, оянан төшкән һәр сүп-сарҙы, һөйәктәрҙе ситкә ташып ташлай. Май айында бер йәки ике ап-аҡ мамыҡлы себеш сыға. Улар үҙ-ара соҡошмай, әммә бик болашмаҡ, һоғалап ашайҙар. Ике көнлөк себештә һаҡланыу, дошманды үҙенсә ҡурҡытыу сифаты бар. Ояға кергән ҡулдың сит икәнен белеп, ауыҙҙарын асып, телдәрен сығарып ыҫылдай беләләр.

Республикабыҙ район хакимиәттәре вазифаларын йәш ир-егеттәр биләй һуңғы йылдарҙа. Был бик тә ыңғай һәм күркәм күренеш. Беренсенән, көсө-дәрте ташып торған белемле йәш ир-егеттәребеҙ иңдәренә яуаплылыҡ алып, ил йөгөнә егелә, икенсенән, йәш ир-азамат ул үҙе үк йәшәүгә-йәшнәүгә этәреүсе, әйҙәүсе, өмөт биреүсе, маҡсаттарға ҡыйыу ынтылыусы образ сағылышы. Был үҙе үк халыҡта ышаныс тыуҙыра. Өсөнсөнән, үҙ ерлегебеҙҙә үҫеп сыҡҡан һәм урындағы хәл-проблемаларҙы, йәшәйеш көйөн яҡшы белгән, аңлаған йәш кадрҙарыбыҙ бар. Шундайҙарҙың береһе - Бөрйән муниципаль район хакимиәте башлығы Ғәзиз Миңлеәхмәт улы МАНАПОВ менән әңгәмәләшәбеҙ.

Бөрйән, ҡыпсаҡ, үҫәргән һәм тамъян ырыуҙарының берләштерелгән шәжәрәләрендә уларҙың юлбашсыларының 1564 йылда Мәскәү батшаһы Иван Грозныйға тоғролоҡҡа ант биреүҙәре хаҡында мәғлүмәт бар. Әммә ошо тарихи ваҡиғаның күрһәтелгән йылда булыуына шик бар. Көньяҡ башҡорттары, Алтын Урҙа тарҡалғандан һуң, Нуғай ханлығына буйһондоролған була. XVII быуат башында нуғайҙар ҡалмыҡтар ҡыҫымына дусар ителеп, элегерәк биләгән ерҙәрен ҡалдырып китергә мәжбүр була. Тимәк, тарихи Башҡортостандың көньяғындағы ерҙәрҙе биләгән башҡорт ырыуҙары тап шундай сәйәси ваҡиғаларҙан һуң ғына, шул уҡ ҡалмыҡ баҫымынан да зыян күрмәҫ өсөн, Рус дәүләте менән бәйләнеш булдырып, билдәле бер шарттар менән ошо дәүләт составына инеп китә. Башҡорт тарихсыһы Ә.З. Әсфәндиәров юрматы башҡорттарының үҙҙәре биләгән аҫаба ерҙәренә батша хакимиәтенән алған грамотаһында күрһәтелгән дата "лета 7117 августа 21 дня", йәғни 1609 йылдың 21 авгусында, тиелгән. Ә көньяҡтараҡ йәшәгән башҡа башҡорт ырыуҙарының юрматыларҙан да алдараҡ Рус хакимиәте менән бәйләнешкә инеүен дәлиллләүсе башҡа мәғлүмәттәр табылмаған. Шул уҡ шәжәрәләрҙә бөрйән, үҫәргән, ҡыпсаҡ, тамъян ырыуҙары биләгән ерҙәрҙең көньяҡ сиктәренең элекке Нуғай ханлығы баш ҡалаһы Сарайчукҡа тиклем барып етеүе хаҡында бәйән ителә, ә бының XVII быуат башынан да иртәрәк булыуы мөмкин түгел.

Быға тиклем "Нимә сыҡһа, шул баймаҡтарҙан сыға", тиҙәр ине. Заман башҡа - заң башҡа, тигәндәй, хәҙер иһә, "Нимә сыҡһа, шул шамондарҙан сыға", тиһәң дә һис хилаф түгел. Ишетеп-күреп белеүегеҙсә, йыл башынан алып республиканың төрлө төбәктәрендә Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты тәҡдим иткән һәм Республика Башлығының хуплауы менән иғлан ителгән Башҡорт теле йылын асыу тантаналары бара. Ә бына был идеяның тап Шамонин ауылында тыуыуы тураһында күптәр белмәйҙер әле: эйе, Башҡорт теле йылын уҙғарыу тәҡдимен тап Өфө районы башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты рәйесе Роберт Хәмиҙуллин индерә. Уның ниндәй кимәлдә кәрәкле булыуы шунда ла сағыла: йыл рәсми рәүештә танылмаһа ла, йәмәғәтселек уны йәншишмәгә сарсаған юлсы кеүек ҡабул итте.

Йыл һуңында Ҡытайҙа башланған коронавирус эпидемияһы бөгөн пандемияға әүерелде. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса (27 мартҡа), донъяла 537 042 ошо сир менән сирләгән, 123 268 самаһы пациент һауыҡҡан, 24 110 кеше вафат булған. Рәсәйҙә 1036 кеше сирләй, шуларҙың 45-е һауыҡҡан, 3 кеше үлгән. Был аҙнала коронавирус Башҡортостанға ла килеп етте.

Тарихтың 2020 йылы ғилми телдә COVID-19 тигән атама алған өр-яңы хәүеф сығанағы менән башланып китте. Ҡәҙимге телебеҙҙә ул коронавирус тип йөрөтөлгән микроскопик, йәғни күҙгә күренмәҫ бер ярымбиологик заттың кеше организмына үтеп инеп, кинәт үрсей башлауы һәм шуның һөҙөмтәһендә уны ауыр сирҙәрҙең береһе булған пневмония сиренә дусар итеүе менән бәйле. Иҫ китмәле бит: ниндәйҙер бер вирус бар кешелек донъяһын тетрәтә!

25 мартта Рәсәй Президенты Владимир Путин ил халҡына барыбыҙҙы ла борсоған мәсьәлә - донъяла коронавирус эпидемияһына бәйле хәл-торош, уға ҡаршы тороу саралары тураһында мөрәжәғәт итте.

"Рәсәй-1" телеканалында барған билдәле "Ну-ка, все вместе!" тигән шоуҙың икенсе сезонында башҡорт ҡыҙы Азалия Ғәйнетдинова абруйлы 100 жюри алдында сығыш яһап, 99 тауыш менән финалға үткәйне. Уның менән был конкурс тураһында әңгәмәләштек.

БДУ-ның Сибай институты уҡытыусыһы - биология фәндәре докторы, профессор, академик Сәфәрғәли Искәндәр улы Йәнтүринды беҙ абруйлы ғалим итеп кенә түгел, киң ҡарашлы йәмәғәт эшмәкәре, ғәҙел, тура һүҙле илһөйәр һәм телһөйәр шәхестәребеҙҙең береһе булараҡ та беләбеҙ. Шуныһын айырып әйтергә кәрәк: ул "Киске Өфө" гәзитенең күптәнге тоғро дуҫы. Өфөгә килгәнендә Сәфәрғәли Искәндәр улы мотлаҡ беҙҙең редакцияға инеп сығырға ла форсат таба. Ә журналист халҡы бындай фекерле, һәр яңылыҡҡа үҙ ҡарашы булған мәғлүмәт эйәһе менән осрашыуға һәр саҡ шат. Шуға ла ғалим менән аралашыу минуттарын гәзит мәнфәғәтендә файҙаланып ҡалырға ашығабыҙ. Был юлы ла хөрмәтле уҙаманға һорауҙарыбыҙ әҙер ине инде.

Борон-борон заманда түгел… Тормош кимәле бер ни тиклем үҙгәреп, аңлы ғүмер кисерә башлаған кеше үткән мең йыллыҡтар төпкөлөнән башҡа ҡоралдар һәм ҡорамалдар менән бергә ҡулына сөйөр ҡош та ултыртып килеп сыҡҡан. Кешенең төп йәшәү сығанағы һунар булғанлыҡтан, йәнлек, ҡош-ҡорт тотоу өсөн ул төрлө алымдар ҡулланған, төрлө ҡоралдар уйлап тапҡан, үҙенә хеҙмәт итерҙәй йәнлектәрҙе, ҡоштарҙы ҡулға эйәләштергән. Улар уға аҙыҡ сығанағы ла, аҙыҡ табыу ҡоралы ла булып хеҙмәт иткән.

1979 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙың рәсми һөҙөмтәләре иғлан ителгәс, Миҙхәт Закир улы Шакиров КПСС Өлкә комитеты секретарҙарын һәм бүлек мөдирҙәрен йыйҙы. Бик асыуланып, республикалағы демографик процестарға күҙәтеү яһаны һәм уларҙың дөрөҫ йүнәлештә бармауын, ә Өлкә комитеттың был процестарҙан ситтә тороуын, уларға етәкселек итмәүен һыҙыҡ өҫтөнө алды. "Ни өсөн 1897 йылда Башҡортостанда 960 мең башҡорт булған, йәғни бөтә халыҡтың 43,7 процентын тәшкил иткән, 1920 йылда 1069 мең, йәғни 36,4 процент, ә 1979 йылда инде 935,9 мең, йәғни 24,3 процент ҡына башҡорт тороп ҡалған?" - тигән һорау ҡуйҙы. "Тимәк, - тип дауам итте ул, - башҡорттарҙың дөйөм һаны ла, проценты ла һиҙелеп кәмей. Былай барһа, башҡорттарҙың проценты, әйтәйек, 15 процентҡа төшһә, Башҡорт автономиялы республикаһының артабан йәшәүе шик аҫтына алыныуы ихтимал. Ә Башҡортостан Республикаһын һис тә юҡ итергә ярамай, сөнки ул бөйөк Лениндың (ул саҡтарҙа шулай һөйләйҙәр ине) декреты менән төҙөлгән".