Иҙрис НОҒОМАНОВ

НИ СӘСҺӘҢ...

Ниязбай ағай ауылдаштарын кәрәккәнгә лә, кәрәкмәгәнгә лә төп башына ултыртыу буйынса даны сыҡҡан мут әҙәм, олоно оло тип, кесене кесе тип тормайынса, алдашыуын һаман ташламай. Үҙенсә ул әкәмәт яһамаҡсы була шәт, әммә әкәмәте һәр саҡ тиерлек яман алдыҡҡа әйләнә лә ҡуя. Ҡара һаҡалың ғүмер буйына артыңдан ҡалмаҫ, тигәндәре ошо булалыр инде. Икенсе мәргән әйтем: "Бөкөрөнө ҡәбер генә төҙәйтер" - ти. Шулай ҙа, ихласлап тотонғанда, төҙәймәҫ бөкөрөнө лә төҙәйтергә була икән...
Бер көн, кисләтеп кенә, эштән ҡайтып барһам, ағайымды осраттым:
- Ҡустым, - тине ул иҫәнлек-һаулыҡ һорашҡандан һуң, шунан ярым бышылдауға күсте, - ҡусты булғанға күрә генә һиңә әйтәм әле, Ҡырмай буйынан яңғыҙ илек үтеп киткән...
- Үҙең күрҙеңме эҙҙәрен? - Минең ҡолаҡ ҡарп итеп ҡалды. Ярайһы ғына оҫта һунарсымын бит. Бер ҡатлылыҡ та баштан ашҡан.
- Бая ғына. Талға барғанда. Эҙҙәр эп-эсвижий.

Башҡортостан урмандары, урман хужалығы, халыҡтың урманға ҡарата мөнәсәбәте һәм бөгөнгө урмандарҙың хәле тураһында һөйләштек Башҡорт дәүләт аграр университетының урманды өйрәнеү һәм ландшафт дизайны кафедраһы доценты, ауыл хужалығы фәндәре кандидаты Заһир Зәбир улы РӘхмӘтуллин менән. Заман етеҙ тиҙлектә алға елдергәндә, ҙур ҡалалар ҡалҡытыу өсөн йөҙ төрлө төҙөлөш материалдары барлыҡҡа килгәндә һәм кеше инде "тәбиғәт балаһы" булыуҙан алыҫлашҡанда урмандарҙың ҡиммәте юғалып китмәнеме? Һәм нимә ул кеше өсөн урман? Ошо һорауҙарға белгес яуаптарын алдыҡ.

4-се бүлек

Монгол баҫҡынсылары 1241 йылда Батый хан етәкселегендә Венгрияға баҫып инә. Дунай башҡорттары Венгрия короле армияһында хеҙмәт иткәнлектән, венгрҙар һәм уларҙың союздаштары - австриялылар һәм франктар менән бер сафта монгол яуына ҡаршы сыға. Ибн Сәйет әл-Мәғриби былай тип яҙа: "... әл-Хункар иле. Улар - төркиҙәр, башкурдтарҙың туғандары... Һәм татарҙар уларға барып етте, һәм уларға ҡаршы хункарҙар, башкурдтар һәм алмандар йыйылды. Һәм улар тегеләргә (татарҙарға) еңелеү килтерҙе..." Бында Хорватияның Сибених ҡалаһы эргәһендә булған бәрелеш хаҡында һүҙ бара, был алышта монгол отрядтарының береһе тар-мар ителә. Әммә һуңынан Шайо йылғаһы буйындағы ҡан ҡойғос һуғышта Батый хан ғәскәре венгрҙарҙың союздаш армияһын еңеүгә өлгәшә. Монгол-татар баҫҡынсылығына ҡаршы һуғыштарҙа Венгрия башҡорттары бик күп юғалтыуҙар кисерә, ә уларҙың иҫән ҡалғандары тора-бара венгрҙар тарафынан тулыһынса ассимиляциялана. Был тарихи сәхифәләр тағы ла бер тапҡыр башҡорт этносының килеп сығышында күп төрлө, бай тарихлы ырыу-ҡәбиләләр ҡатнашҡанына бер дәлилдер. Хатта ки боронғораҡ осорҙарҙа уларҙың телдәре лә бер үк булмайынса, тарихи процестар барышында ғына тулыһынса төркиләшкәне ысынбарлыҡҡа тап килә. Алтай - Урта Азия тарафтарында йәшәгән төрлө сығышлы ата-бабалар башҡорт исемен аҙағыраҡ алһа (русса - прабашкиры), боронғо Көньяҡ Урал башҡорттары ла мотлаҡ төрки сығышлы булмай. Өҫтәүенә, тәү Ватандарынан бик алыҫ ерҙәргә китеп, ханлыҡ төҙөп, йә иһә башҡа бер батша-солтандарға хеҙмәт иткән көнбайыш башҡорттары - тарихи ысынбарлыҡ ул. Юҡҡамы ни урта быуаттарҙың бөйөк географы әл Иҙриси үҙенең донъя климаттарына (географик зоналарына) арналған хеҙмәтендә бер юлы ике Башҡорт илен һүрәтләй: береһе Эске Башҡорт иле булһа, икенсеһе - Тышҡы Башҡорт иле.

Был аҙнала Өфө ошо атамалы Халыҡ-ара урбанистика форумы үҙәгенә әүерелде. 800-гә яҡын теркәлеүсенең яртыһы форумда - шәхсән, ҡалғандар онлайн, шул иҫәптән донъяның 13 иленән 25 сит ил спикеры ҡатнашты. Спикерҙар: РФ фән һәм юғары белем министры Валерий Фальков, РФ Дәүләт Думаһы Рәйесе урынбаҫары Ирина Яровая, абруйлы эксперттарҙың береһе Сергей Капков һ.б. булды. Форумды ҡала территорияларын төҙөкләндереү һәм туризм өлкәһе буйынса - 5, шул иҫәптән Башҡортостан Республикаһы менән Мәскәү ҡалаһының туризм комитеты һәм Мәскәү урбанистика үҙәге менән килешеү төҙөлдө.

Һуңғы йылдарҙа башҡортса ҡурсаҡтар күреп аптырау ҡатыш һоҡланыуыбыҙҙы тыя алмағайныҡ, сөнки быға тиклем ҡурсаҡтар тик русса ғына һөйләшә торғайны һәм уларҙың үҙ телебеҙҙә әңгәмә ҡороуы аяҙ көндө күк күкрәгәндәй булды. Ҡасандыр республикала бала сағынан уҡ шиғырҙар яҙыуы, төрлө мәҙәни саралар уртаһында булыуы менән билдәле Фәнзил Әҙелбаев һәм шулай уҡ сәхнә, телевидение йондоҙо булған Лилиә Дауытова ғаилә ҡороп, ижади тандем нигеҙендә тыуған идея һөҙөмтәһе булды ул. Бөгөн Сибай телевиденияһы директоры булып эшләгән Фәнзил, Сибай ҡалаһының халыҡ мәҙәниәте һәм ял үҙәге режиссеры Лилиә ошо көндәрҙә тағы ла шәп яңылыҡ менән ҡыуандырҙы. Әйҙәгеҙ, шул турала һөйләшеп алайыҡ.

Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрына 1948 йылда ГИТИС тамамлаған режиссер Шәүрә Мортазина килә. Яҙмыш ҡушыуы тап шулай: ул театрға нигеҙ һалған шәхес Вәлиулла Мортазин-Иманскийҙың фамилиялаш аҙашы, уның кеүек үк ҡанлы 30-сы йылдарҙа репрессия ҡорбаны булған легендар башҡорт полководецы Муса Мортазиндың ҡыҙы.

АЙЫУ ҺОЛОНО ЛА ЯРАТА

Һуңғы йылдарҙа ауыл тирәһендә айыу нәҫеле күбәйеп китте. Был уға һунарҙың тыйылыуынан киләлер. Емеш-еләге, башҡа уңышы менән һығылып торған йомарт көҙ етә башлаһа, йыртҡыс, кешенең хәләл мал-тыуарынан тыш, башағына көсө етмәйенсә йығылып ятырға әҙер һоло баҫыуҙарына ла һиҙелерлек зыян килтерә. Тайыш табан эйәләшеп алған урындарҙан йүнле иген йыйып алырмын тип өмөт итмә. Баҫыуҙың ышығыраҡ, аулағыраҡ мөйөшөн һайлап, ул һоло һөтләнә башлағандан уҡ тәләфләргә тотона. Йыш ҡына кисен һин дә мин ултырып ҡалған ашлыҡ таң атыуға аяуһыҙ тапалып иҙелгән килеш ерҙә лыпым ята. Ул һабаҡтарҙы инде бер ниндәй ҙә комбайн йыйып ала алмаясаҡ. Уңыш юғала, йән әсей. Өҫтәүенә, айыу ошо тапалған ашлыҡ араһында һөрөлгән сәйер һуҡмаҡтар һалып бөтә. Шул рәүешле уның ашауына ҡарағанда тәләфләп әрәм итеүе күпкә артығыраҡ зыян килтерә.

"Үҙемдең йәмғиәт өсөн ниндәй мөһим кеше икәнемде һайлауҙар һәм башҡа тауыш биреүҙәр ваҡытында ғына белеп ҡалам", - ти бер танышым. Шаярта, әлбиттә. Әммә һәр шаярыуҙа хәҡиҡәт тамсыһы барлығын да оноторға ярамай. Әле лә илдә Рәсәй Конституцияһына үҙгәрештәр индерелеп, ул ғәмәлдә ҡабул ителде, шулай ҙа халыҡтың фекерен дә иҫәпкә алырға булдылар һәм 1 июль тауыш биреү көнө тип билдәләнде. Әлбиттә, Конституция - ул илдең төп норматив-хоҡуҡи акты, йәмғиәттең үҫеш йүнәлешен билдәләүсе компас. Шуға күрә, уның ғәмәлдә ҡулланыла башлау-башламауы халыҡ ихтыярына бәйле һәм тауыш биреп, үҙенең һайлауын белдергәнгә тиклем йәмғиәттә етди аңлатыу эштәре алып барыла. Беҙ ҙә РФ Дәүләт Думаһы депутаты Зариф БАЙҒУСҠАРОВҡа үҙебеҙҙе борсоған һорауҙар менән мөрәжәғәт иттек.

(3-се бүлек)

Ҡаҙан ханлығында йәшәүсе халыҡтар араһында XVI быуатҡа ҡараған рус документтарында можар тип исемләнгәне лә бар. Можар атамаһын йыш ҡына мишәр этнонимына тура килә тип тә яҙалар. Шул уҡ ваҡытта можар тигәндең мадъяр атамаһының бер аҙ үҙгәртелеп әйтелгән варианты булыуы хаҡында ла фараздар бар. Әммә көнсығыш мадъярҙары Волга буйында түгел, ә Дон йылғаһына яҡын ерҙәрҙә көн итә, уларҙың XV быуатта ла ошонда йәшәүе билдәле. Венгр монахы Юлиандың тап ошо мадъярҙар менән осрашыуын күҙаллап була. Быны уның сәйәхәт маршруты буйынса ла асыҡлап була. Юлиан тәүҙә Будапештан Константинополгә юллана, унан һуң карапта Ҡара диңгеҙ аша сығып, Аланияға барып етә. Ул артабан Волга үренә, Булғар ҡалаһына йүнәлә, тап ошо юлда боронғо ватандаштары һәм ҡәрҙәштәре менән осраша. Бында Дон (Танаис) һәм Волга (боронғо Этиль) йылғаларының бер-береһенә ныҡ яҡынлашҡан урыны хаҡында һүҙ бара. Ни тиһәң дә, алдараҡ иҫкә алынған Dentumoger (Дон мадъярҙары) һәм легендар Hungaria Major ("ҙур йылға Этиль буйында") тип исемләнгән ике ил бары тик көнсығыш мадъярҙарының бер үк боронғо төйәге булыуына шик юҡ. Был ерҙәр хәҙерге Волгоград тарафтарында булған, тип фаразлау дөрөҫтөр.

Бала саҡта мин нишләптер әрмегә барырға хыяллана торғайным. Атай мәрхүм дә: "Ҡыҙҙар әрмелә элемтәсе лә, шәфҡәт туташы ла, хатта разведчик та була ала", - тип хуплап ебәргәне хәтерҙә. Баҡтиһәң, ошо хыялым бергилке тормошҡа ашҡан икән. Өс бөртөк кенә малайҙан торған "әрме"нең командиры инде мин. Малайҙар - буласаҡ һалдаттар, тимәк, мин кескәй генә "әрме"лә хеҙмәт итеп йөрөйөм, тигән һүҙ был. Ошо әрме хеҙмәтенең бер көнөнә байҡау яһап китәйек әле.

Мәскәү урамында мәңге иҫерек актер Михаил Ефремов тарафынан ҡылынған үлемесле автомобиль фажиғәһе бөтөн илде шаулатты, ләкин бынан ғибрәт алыусы булманы. Күрәһең, фажиғәгә ҡарағанда, йәмәғәтселекте билдәле кешенең персонаһы нығыраҡ ҡыҙыҡһындырҙы.

Һуңғы көндәрҙә гәзит-журналдарға яҙылыуҙың һүлпән барыуы тураһында байтаҡ хат-хәбәр алдым. "Яҙылдыңмы?" - тип һорайҙар. Яҙылдым. Ғәҙәтемсә, тиһәм, алдармын: был ярты йыллыҡта быға тиклем алдырмай ҡалдырмаған, яратҡан баҫмаларым "Йәншишмә", "Йәшлек" гәзиттәрен, "Аманат", "Аҡбуҙат", "Ватандаш" журналдарын етемһерәттем...

Башҡорт һөйләштәрендә бер мәғәнәле һүҙҙәрҙең күплеген күреп хайран ҡалырлыҡ. Мәҫәлән, әҙәби телдәге ҡамҡа (божья коровка) һүҙенең ниндәй генә варианты юҡ. Беҙ үҙебеҙ ҙә бәләкәй саҡта "Күсапай, күсапай, ҡояшҡа күсеп кит, апай", тип теләк теләй торғайныҡ уға өндәшеп…

Матурлыҡ салонында тырнаҡ буятып ултырам. Барыһы ла яҡшы, барыһы ла һәйбәт, тик мастер ҡыҙҙың яңы ғына тәмәке тартып ингәне беленә бит. Битлек кейһә лә, ҡулынан, үҙенән тәмәке еҫе сыға. Сыҙарға тырышып ултыра торғас, ауырып киттем. Күңелем болғанды, хәлем бөттө. Ахырҙа "Мине һеҙҙең сигарет еҫе ауырыта" - тинем. "Это дамские сигареты, там и запаха нет", - ти был. Эш тамамланмаған бит инде.

ДӘРТ

Шиңә барған ҡар өҫтөнә һылап затлы гәлсәр түшәлгән тиерһең! Күҙҙәрҙе ҡамаштырып, ул әллә ҡайҙарҙан ялтырап ята. Уға һоҡланмайса ҡарау мөмкин түгел. Шул ҡәҙәре һушты алырҙай нимә һуң ул, тиерһегеҙ. Ул - көн үҙәгендә бер аҙ йылытып, төндәрен, киреһенсә, шаҡырайтҡансы туңдырыу һөҙөмтәһендә хасил булған йоҡа ғына боҙ шекәрәһе яҙғы ҡояш аҫтында нур сәсеп шулай уйнай. Мөғжизәнең бындайын тик февраль айы ахырында, марттың баштарында ғына күрергә була.

Мин Бөрйәнде уның гүзәл тәбиғәте аша ғына түгел, ә гүзәл кешеләре аша беләм. Ә гүзәл кешеләр улар үҙ йәшәйештәре һәм ҡылған ҡылыҡтары, башҡарған шөғөлдәре менән үҙ ерлектәрен биҙәп, йәмләп һәм ҡырҙағыларға уның исемен ишеттереп, белдереп тороусылар. Шундайҙарға әҙибәләр, Бөрйән районының "Таң" гәзите хәбәрселәре Айһылыу Ғарифуллина менән Таңһылыу Баһаутдиноваларҙы ла индерәм. Улар, һис шикһеҙ, райондың ғына түгел, башҡорт әҙәбиәтенең, журналистикаһының да сағыу өлгөләре. Телдәренән тамған һәр һүҙ һутлы, күңелдәренән сыҡҡан һәр фекер фәһемле был апайҙарҙың. Беҙҙең әңгәмәне уҡып, үҙегеҙ инанығыҙ.

(2-се бүлек)

Суварҙарҙың бер өлөшө Волга йылғаһының уң яғына сығып, ошо ерлектә хәҙерге сыуаш исемендә билдәле булған халыҡты хасил итә. Волга Булгарияһы барлыҡҡа килгән ваҡытта улар инде тулыһынса төркиләшкән була. Әммә улар менән ҡәрҙәш булған мадъярҙар уғыр телле булып ҡала. Күрәһең, улар башҡа бер суварҙарҙан айырымланып йәшәй. Оло Тиган ҡәберлегендә табылған ҡомартҡыларҙың Паннонияла (хәҙерге Венгрияла) асылғандары менән оҡшаш булыуы (мәрхүмдәрҙе ерләү менән бәйле матди әйберҙәр) ошо фаразды дәлилләй. Был факт археологик ҡомартҡылары уртаҡ булған ҡәүемдәрҙең телдәре һәр осраҡта ла бер үк төрлө булмауын асыҡ күрһәтеп тора. Аралашыу теле үҙгәреү менән теге йәки был этностың матди мәҙәниәте әллә ни үҙгәрештәр кисермәй генә һаҡланып ҡалыуы мөмкин. Телдәре төркиләшкән суварҙар ҙа үҙҙәренең боронғо мәҙәниәтен юғалтмай, һәм уның боронғо мадъяр мәҙәниәте менән уртаҡлығын ошо рәүешле аңлатырға була. Был инде Оло Тиган ҡәберлегенең боронғо мадъяр мәҙәниәте ҡомартҡыһы булыуын инҡар итергә мөмкинлек бирә. Тимәк, тарихи Hungaria Major (Бөйөк Венгрия) - мадъярҙарҙың боронғо Ватаны, Волганың һул яҡ ярынан көнсығыштараҡ ятҡан ерҙәрҙә булмаған.

Башҡортостандың коронавирус менән ауырыған 60-тан ашыу кешеһе "ковидҡа ҡаршы" плазма тапшырған. Араларында быйыл яҙғыһын COVID-19 усағы булыуы менән билдәле Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы медиктары ла бар.

Быйыл яҙ ике аҙнаға алдараҡ килеүе һөҙөмтәһеме икән, көндәр йылыныу менән халыҡ дачаларҙа, йорт яны баҡсаларында йыландар күренеүгә зарлана башланы. БР Экология министрлығы белгестәре белдереүенсә, Башҡортостанда йышыраҡ туҙбаш, ҡара йылан, ялан ҡара йыланы, баҡыр йылан (еҙ йылан) осрай. Уларҙың араһынан ҡара йылан ғына ағыулы.

Рәсәй көнө, Ҡала көнө, Салауат Юлаевтың тыуған көнө уңайынан Дуҫлыҡ монументына һәм Салауат Юлаев һәйкәленә сәскәләр һалыу тантанаһында республика Башлығы Радий Хәбировтың кейгән кейеме социаль селтәрҙәрҙә шунда уҡ халыҡтың иғтибарын йәлеп итте.