7 октябрҙә арҙаҡлы милләттәшебеҙ, күренекле йәмәғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының халыҡҡа көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү буйынса атҡаҙанған хеҙмәткәре, хеҙмәт ветераны, "Ғәлиә" химик таҙартыу предприятиеһының элекке генераль директоры Фәсхетдинова Рәйлә Ғариф ҡыҙы оҙаҡ ауырыуҙан һуң 78 йәшендә арабыҙҙан китеп барҙы.
2014 йылда күренекле яҙыусы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Ғәлим Хисамов менән берлектә "Башҡортостандың аҫыл заттары" серияһында уның хаҡында "Рәйлә Фәсхетдинова" тигән документаль повесты китап итеп баҫтырғайныҡ. Үткән быуаттың 90-сы йылдарында совет осоронда төҙөлгән барлыҡ предприятиелар замана һынауын күтәрә алмай ябылған, юҡҡа сыҡҡан саҡта "Ғәлиә" химик-таҙартыу предприятиеһы Италияның "Фирбиматик" фирмаһы технологияһы һәм ҡоролмалары нигеҙендә Халыҡ-ара ИСО 9001 - 2000 сифат менеджменты ала, "Башҡортостандың иң яҡшы тауарҙары", "Рәсәйҙең иң яҡшы 100 тауары" конкурстарында еңеүсе була. Тап ошо кимәлгә күтәрелеү генә уға Европаның химик таҙартыу ассоциацияһына инеү хоҡуғы бирә. "Ғәлиә" Рәсәйҙә һәм Башҡортостанда халыҡҡа хеҙмәт итеүсе иң яҡшы предприятие булып китә. Рәйлә Ғариф ҡыҙының вафатына 40 көн уңайынан шул китаптан бер өлөш тәҡдим итәбеҙ.

Әлеге мәлдә Сибай драма театры алдында өс афиша эленеп тора. Өсөһөнән дә сибайҙар өсөн үтә лә таныш йөҙ баға. Беренсеһенән, Флорид Бүләков пьесаһы буйынса ҡуйылған "Их, күгәрсенкәйҙәрем!" спектаклендәге Абдулла ҡарт ҡарай. Әкиәттәге принц кеүек, ҡарттар йортонда йәшәгән әбейҙәр араһынан үҙ Золушкаһын эҙләгән был бабай образын тамашасылар бик яратып ҡабул итте. Шулай булмай һуң, ул йәшәү йәмен юғалта барған әбейҙәргә йән өрә, быны күргән тамашасылар ҙа спектаклдән яңы көс алып ҡайталар. Икенсеһенән Туфан Миңнуллиндың "Әлдермештән Әлмәндәр" әҫәрендәге туҡһанды уҙһа ла йәшәүҙән туймаған Әлмәндәр бабай ҡарай. Өсөнсөһөндә тәүге ике образды тыуҙырыусы актер үҙе ҡарап тора. Сәстәре салланһа ла, йөҙө, ҡарашы һаман да йәштәрсә, ҡиәфәтендә рухи көс сағыла.

Тиҙҙән Беренсе май, шунан Еңеү көнө, урамға, теге, әлегә самалап ҡарамаған еңһеҙ аҡ күлдәгемде, һылыулыҡҡа ғына тотонған сөм ҡара сатин ыштанымды, ҡыҙыл сандалийҙарымды кейеп сығырмын, уң яҡ кеҫәмә оло ҡуш ус ҡурылған ҡурмас, һулаҡай яғына әсәйем байрамдарҙа ғына сығарған биш-алты бөртөк өрөк-йөҙөмдө һалырмын, ҡурмасты үҙем кетерҙәтермен, ожмах емештәре - Лидаға, ул бит тәмле тамаҡ. Таня апай ҙа, моғайын, ҡулыбыҙҙы ҡоро итмәҫ, әллә һуңғы арала кейәү һүҙен онотҡас мине күрмәҫме? Бына мин ҙурайып өйләнһәм, бер ҡасан да балаларымды ташламам, яттар ҡулына ҡалдырмам, нисек инде, теге тоҡом айғырына атланып, артына атылған ҡуяндай, балаларыңдан ҡасмаҡ, боҫмаҡ кәрәк! Әсәйем көлһә лә минең тормош та еңелдән түгел бит, тел менән дә, яман күҙ менән дә ситнәтелеп йәшәлә...

"Кисә генә һауаларҙан сүпләп,
Һөйгәндәргә йондоҙ тараттыҡ,
Ал кәрәкһә, алдарын да таптыҡ,
Гөл кәрәкһә, гөлдәрен дә таптыҡ,
"Йәнкиҫәктәр" тиеп йән аттыҡ…" Күренекле әҙибебеҙ Әнғәм Атнабаевтың "Ҡайҙа икән беҙҙең егетлек?" тип аталған шиғыры бына шулай башланып китә.

Уның тормошо билдәле бер рәссамдың картинаһындағы кеүек. Үҙе сая ла, ҡыйыу ҙа, бер үк ваҡытта башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарына хас нәзәкәтлек тә һаҡлай. Халыҡ ижады ынйыларын өйрәнеп кенә ҡалмай, донъяуи кимәлгә сығарыуға ла өлгәшкән ул. Гәзит уҡыусыларға республика төбәктәрендәге бик күп фестиваль-конкурстарҙың проекттары авторы һәм кураторы, фольклорсы-этнограф, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Гөлгөнә Вәлит ҡыҙы БАЙМЫРҘИНА менән әңгәмә тәҡдим итәбеҙ.

Урам исемдәренең төрлөлөгөнә иҫ китерлек. Ниндәйҙер ваҡиғаға бәйле булғаны ла, билдәле кеше исемен йөрөткәне лә һанап бөткөһөҙ. Шулай уҡ төрлө илдәрҙә башҡа төбәктәрҙең йәки ҡалаларҙың исемен үҙ иткәндәре лә йыш осрай. Ундайҙар исемлегенә Башҡорт атамалы урамдарҙы, тыҡрыҡтарҙы ла индереп була.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1833-1842 йылдарҙа Ырымбур губернаторы булған).

Йәмәғәт ерҙәрен һөрөп эшкәртеү тәүҙә удел крәҫтиәндәре ауылдарында индерелә һәм, һис шикһеҙ, унан алынып, Ырымбур казактарына күсерелә. Удел имениеларында ашлыҡты нисек итеп һәм ниндәй күләмдә сәскәндәр, билдәһеҙ; быны индереү өсөн ҡаралған ҡағиҙәләр баҫылмаған; удел ведомствоһы һәр яҡтан өлгөлө тип һаналғас, башҡорттарҙы уның идаралығына буйһондороу тәҡдим ителә. Генерал Перовскийҙың энеһе, Лев Алексеевич, һарай һәм уделдар министрының иптәше (товарищ) вазифаһында хеҙмәт итә, тейешле күрһәтмәләр унан алынған булыуы ихтимал.

Кесаҙна көндө телеграм-каналдағы аккаунтынан Мәскәүҙәге бер ҙур вазифалы танышым, Рим Рәмил улы тип алайыҡ, сәләм бирҙе. Сәләменә "Шөкөр" тип яуапланым да, башҡаса был каналға инмәнем.

Үткән аҙнала Рәсәйҙең Украинала Махсус хәрби операция алып барыуына 985 көн тулды. Әлеге ваҡытта "Көнбайыш" ғәскәр төркөмөнөң командующий урынбаҫары Роман Греков әйтеүенсә, һуғыш барған территорияларҙа ямғырҙар башланды һәм бының хәрби хәрәкәттәрҙе тотҡарлауы бар.

Бөгөн беҙ ҡалала ла, ауылда ла еңел автомашиналар руле артында елдереүсе гүзәл заттарға күптән битарафбыҙ, ә бына шул уҡ ҡатын-ҡыҙҙарҙың пассажирҙар автобусы, йөк машинаһы йә булмаһа трактор йә комбайн йөрөтөп барыуына беҙ барыбер ҙә ғәжәпәләнеберәк ҡарайбыҙ. Дөрөҫөн әйткәндә, бындай һөнәргә эйә ҡатын-ҡыҙҙарҙы беҙгә осратырға ла тура килгәне юҡтыр әле, сөнки еңел автолар менән сағыштырыуы ҡыйыныраҡ булған был ауыр техника төрҙәрен йөрөтөргә дәрт һәм теләк кенә түгел, көс тә, уның төҙөлөшө буйынса махсус белем дә, сыҙамлыҡ һәм әрһеҙлек тә кәрәк бит.

Ошо көндәрҙә Башҡортостандан өс уҡыусы Беренселәр хәрәкәтенең алдынғы проекты - "Ҙур тәнәфес" Бөтә Рәсәй конкурсында еңеү яуланы һәм һәр береһе 1-әр миллион һум аҡса алдылар. Бына улар: Р. Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатынан Әлиә Исҡаҡова, 124-се лицейҙан Аделина Ишбулатова һәм Р. Бикбаев исемендәге 102-се Башҡорт гимназияһынан Елизавета Белова. Еңеүселәрҙе "Артек" халыҡ-ара балалар үҙәгендә тәбрикләнеләр, улар шунда ял итте. Уңайҙан файҙаланып, ҡыҙҙарҙың береһе - Әлиә ИСҠАҠОВА менән әңгәмәләштек.

Мәләүез районы Корнеевка ауылында күренекле яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре Булат Рафиҡовтың тыуыуына 90 йыл тулыуға арналған "Хәтер булып әйләнеп ҡайтам..." тип исемләнгән кисә үтте.

Йәнтөйәгебеҙҙе йәмләндереү һәм үҫтереү күп йәһәттән үҙебеҙҙең йүнселлеккә бәйле. Халыҡ әйтмешләй, тормош - ҡора белһәң генә тормош, ҡора белмәһәң - ҡормош. Донъя көтөү, көнкүреште яҡшыртыу өсөн халҡыбыҙҙың кәсеп-шөғөлдәрен тергеҙеү ҙә зарур. Мәҫәлән, әүәл Бөрйәндең Берлек сәнәғәт артелендә төрлө хужалыҡ кәрәк-яраҡтары, хеҙмәт ҡоралдары яһағандар, урында ла ҡулланғандар, ситкә лә һатҡандар. Хәҙер ҙә бит йорт-ҡаралты әйберҙәре, халыҡ ҡулланыуы тауарҙары етештереү мөмкинлектәре, уларға ихтыяж бар. Йәшәйештә, көнкүрештә һәр саҡ кәрәк нәмәләр менән сит илдәр ҙә ҡыҙыҡһыныуы ихтимал.

Баймаҡ районы Күлтабан ауылы ҡыҙы Азалия МӨХӘМӘТЙӘНОВАның Губкин исемендәге Рәсәй дәүләт нефть-газ университетын тамамлап, үҙаллы эш башлауына бер генә йыл. Төп эшенән тыш, ул ижад менән шөғөлләнә: башҡорт халыҡ ижадын тәрәндән өйрәнеп, уны ҡағыҙға төшөрә һәм... "Аниме, комикс" тигән терминдар менән танышһығыҙмы? Был йәш быуынға нығыраҡ билдәле. Тап ошо йәш быуын менән үҙаллы бәйләнеш урынлаштыра Азалия Ринат ҡыҙы һәм уларҙы үҙенең ижад емештәре менән социаль селтәрҙәге төркөмдәрендә таныштыра.

Ишеткән айырым һүҙҙәрҙе генә аңлайым, ә бына улар бергә ҡушылһа, башым бутала ла китә, шуға төшөнгәнгә һалышып, шымып ҡалдым. Әсәйем көрһөнөп ҡуйҙы:
- Улым, һинең бит атайың бар...
- Атайым?
- Ниңә улай ғәжәпләнеп киттең әле?

:Бөгөн археологтар - "Ирәндек" тарихи-археологик һәм ландшафт музей-ҡурсаулығы мөдире Рәмил НАСРЕТДИНОВ һәм Күсмә халыҡтарҙың Евразия музейы хеҙмәткәре Илшат ДӘҮЛӘТБАЕВ менән әңгәмә ҡорабыҙ.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Граф В.А. Перовский
(1833-1842 йылдарҙа Ырымбур губернаторы булған).

Сухтелендың вафатынан һуң хәрби губернатор һәм корпус командиры вазифаһына тәүҙә генерал-адъютант Головнин тәғәйенләнә, әммә ул бында килмәй, Кавказға ебәрелә, ә Ырымбурға генерал-адъютант, генерал-майор Василий Алексеевич Перовский килә.

Берәй хәбәрҙе - яҡшымы ул, насармы - күберәк кеше белһен тиһәң, ул турала туҡтамай һөйләргә, яҙырға, таратырға кәрәк икән. Бына быға тиклем "квадробер", "квадробинг" тигән һүҙҙәрҙе ишеткәнегеҙ бар инеме? Ике ятып, бер төшөбөҙгә ингәне лә юҡ ине. Аҙаҡҡы ике ай буйына шул турала төрлө "яңылыҡ"тар уҡый торғас, хәҙер урамда бесәй йә этте эләкләп, битлек кейеп, яһалма ҡойроҡ эләктереп, дүрт аяҡлап йөрөүсе малай-ҡыҙҙы күреп: "Ә, был квадробер ҙа инде", - тип әйтерлек булдыҡ былай.

Әҙәми заттарҙың һаулығы бер иш түгел, уның торошо бик күп факторҙар менән бәйле. Кеше йәшәгән мөхиттең бысраныуы, экология талаптарының үтәлмәүе, сифатһыҙ аҙыҡ-түлек менән туҡланыу, тәбиғәт катаклизмдары, технологик катастрофалар, локаль һуғыштар, енәйәтселек һәм башҡа бик күп төрлө сәбәптәр арҡаһында ауыр сирлеләр, зәғифләнгән кешеләр, инвалидтар һаны арта бара. Eр йөҙөндә йәшәгән барса халыҡтың 15 проценты - 1 миллиардтан ашыу кеше инвалидлыҡтың теге йәки был формаһына дусар булған, уларҙың 80 проценты - үҫешеүсе илдәр граждандары.

Халыҡ-ара БРИКС берекмәһенең 22-24 октябрҙә Ҡаҙанда үткән XVI саммиты, дөрөҫөн әйткәндә, бөгөнгө донъя хәлдәренә битараф булмаған һәр кемдең иғтибарын йәлеп итте һәм, "Татаринформ" яҙып сығыуынса, "бөтөн донъяны шаулатҡан өс көн" булды. Ҡаҙан саммиты үткән аҙнаның ғына түгел, бәлки, быйылғының да күренекле йыл сараһы тип нарыҡланырлыҡ ваҡиға булғандыр, сөнки, кемдер әйтеүенсә, уның әһәмиәтен беҙ бер-ике көн эсендә түгел, ә әкренләп, йыл буйына анализлай һәм баһалай аласаҡбыҙ. Күп һанлы рәсми даирәләр вәкилдәре, сәйәсмәндәр, шулай уҡ киң мәғлүмәт саралары белдереүенсә, был саммит донъя тарихында, һис һүҙһеҙ, лайыҡлы урынын аласаҡ.