Билдәле ғалим, юрист, тарихсы-этнограф, философия фәндәре кандидаты Зәкирйән ӘМИНЕВты беҙ хаҡлы рәүештә "китап ене ҡағылған"дар исемлегенә индерә алабыҙ. Ҡайҙа ғына йөрөһә лә, уның ҡулында ҙур сумкаһы, уның эсендә яңы ғына һатып алған, типография еҫтәре аңҡып торған китаптар ята булыр.
Шул да мәғлүм булһын, пенсия йәшенә еткәнсе хоҡуҡ һаҡлау органдарында тәфтишсе, прокурор булып хеҙмәт иткән Закирйән Әминев отставкаға сыҡҡас, көтөлмәгән йүнәлеш, тарих, этнография менән шөғөлләнеп, халҡыбыҙҙың мифологияһы буйынса сенсацияға торошло асыштар яһаны. Быларҙың барыһы менән Зәкирйән Әминев бала сағынан башлап туплаған китаптарына бурыслы. Хәйер, был хаҡта ғалимдың үҙенә биргән һорауҙарға яуаптарында.

Рәсәйҙең боронғо акттары дәүләт архивында билдәһеҙ автор тарафынан 1852-1855 йылдарҙа яҙылып, "Башҡорт-мишәр ғәскәрен тарихи һәм статистик яҡтан байҡау" тип аталған документ табылғайны. Ошо тарихи документ өлөшләтә "Башҡортостан архивтары" ғилми-документаль журналында 2007 йылда рус телендә баҫылып сыҡҡайны. Бынан 150 йылдан ашыу элегерәк барлыҡҡа килгән был яҙмала авторҙың башҡорт тарихына ҡағылышлы үҙенсәлекле генә ҡараштары сағылыш тапҡан. Күрәһең, яҙма авторы башҡорт халҡының боронғо тарихы буйынса мәғлүмәтле тарихсы-ғалим булғандыр. Ошо документта башҡорттарҙың Урал төбәгендә йәшәүсе иң боронғо халыҡтарҙың береһе булыуы тураһындағы фекер айырыуса иғтибарҙы йәлеп итеп тора: билдәһеҙ ғалимдың фекеренсә, башҡорттарҙың борон-борондан Урал буйҙарын төйәк иткән тәү ҡәбиләнең туранан-тура вариҫтары булыуы бәхәс тыуҙырмай. Бик боронғо дәүерҙәрҙә Урал ерлегендә төрки, фин, монгол ҡәбиләләре лә барлыҡҡа килеүенә ҡарамаҫтан, бары тик башҡорттар ғына үҙенең тәү Ватанында мәңгелеккә тороп ҡалған... Был документты башҡорттарҙың килеп сығышының һәм тарихының күскенселек концепцияһына тәнҡит күҙлегенән ҡарау өсөн тағы ла бер дәлил рәүешендә күрһәтергә була. Өфө ҡәлғәһенә 1586 йылда ҡала статусы бирелеү факты ошо яҙма авторы тарафынан уны нигеҙләү датаһы итеп күрһәтелеүгә сәбәп булғанлығына иғтибар итергә кәрәк. Ошо яҙмалағы тарихи мәғлүмәт уҡыусыларыбыҙҙа ла ҡыҙыҡһыныу уятыр,тип уйлайбыҙ.

Гәзитебеҙҙә әленән-әле алдаҡсылар хаҡында мәҡәләләр сыҡҡылап тора. Уларҙа, башлыса, заман афәтенә әйләнгән мутлашыусылар тураһында һүҙ алып барыла. 19-cы һандағы "Әйт, тиһәгеҙ…" рубрикаһында әңгәмәләшеүсе Фәрит Рәмов әйтмешләй, алдашыусы менән мутлашыусыны айырып ҡарау дөрөҫөрәк булыр, шулай ҙа. Мутлашыусылар - енәйәтселәр. Башҡаларҙы алдап, шуның менән "кәсеп итеп" көн күреүселәр хөкүмәт ҡаҙнаһын йә айырым кешеләрҙе миллионлап һумдарға "алдаштырыуҙан" да тартынмай. Ундайҙарҙы оялтырлыҡ һүҙҙәр эҙләп маташыуҙан бер ниндәй ҙә файҙа юҡтыр. Күптәр фекеренсә, был әшәкеләрҙән фәҡәт ҡасып ҡотолорға йә иһә, уларҙы хоҡуҡ һаҡлау органдарына тотторорға ғына кәрәк.

Билдәле булыуынса, бөгөн төрлө дәүләттә йәшәгән халыҡтар элек Евразия киңлеге биләмәһендә күсмә һәм ярымкүсмә тормош алып барған. Беҙҙең бурыс - уларға барыбыҙҙың да тамырҙары Евразия тарихына һәм киңлегенә барып тоташыуын күрһәтеү. Был хаҡта Башҡортостан Башлығы 2023 йылдың февралендә Күсмә цивилизациялар музейы концепцияһы проекты буйынса фекер алышҡанда әйтте.

Республикала үткән бик матур Китап байрамы алдынан беҙҙе, башҡорт теле уҡытыусыларын борсоған ошо һорауҙарымды күтәргем килә: "Ниндәй ул бөгөнгө балалар әҙәбиәте?", "Кескәй балалар уҡыһын өсөн ниндәй әҫәрҙәр ижад итергә кәрәк?"

Үткән аҙнала, 16-17 майҙа, Владимир Путиндың ҡайтанан РФ Президентлығына һайланғандан һуң тәүге рәсми сәфәрен Ҡытайҙан башлауы яңғырауыҡлы халыҡ-ара шаңдау алды.

Яҙ ҡырыҫ килде быйыл, әйтергә лә түгел. Ярай әле республикабыҙ ҙур һыу баҫыуҙарға дусар булып, башҡа төбәктәрҙәге кеүек, ауыр бәлә-ҡазаларға юлыҡманы, ләкин барыбер ил күргәнде йөрәк аша үткәреп, күршеләр (Ырымбур, Һамар, Ҡурған, Төмән һ.б.) ҡайғыһына битараф ҡала алманыҡ: тәбиғәт стихияһы бер кемде лә һайлап тормай бит. Айырыуса, ошо стихия эҙемтәләре кеше факторына бәйле булып, идара итеүсе чиновниктарҙың яуапһыҙлығы, граждандар алдында үҙ бурыстарын еренә еткереп башҡармауҙары арҡаһында ауыр юғалтыуҙарға килтерһә, шуныһы ҡыйын.

Өйгә тиҫтәләгән баҫма килһә лә, һәр кемдең яратып уҡыған һәм иң беренсе ҡулына алған гәзит-журналы була. Минең өсөн шундай гәзиттәрҙең береһе - "Киске Өфө".

Һәр ата-әсә үҙ сабыйына был донъяны гүзәл бер бағ итеп танытырға, оло тормошҡа аяҡ баҫҡанда бала саҡ осоро хаҡындағы яҡты хәтирәләре күп булһын тип тырышалыр. Был йәһәттән баш ҡалабыҙҙа йәшәгән милләттәштәребеҙҙең тағы ла бер шәп мөмкинлеге бар: улар балаларын йыл да мөғжизәләр иленә сәйәхәт иттерә ала. Быны нисек эшләйҙәр, тиһегеҙме? Теләге һәм тырышлығы булғандар ҡулындағы мөғжизәләр иленә асҡыс - башҡорт телен яҡшы белеү һәм һөйләшеү оҫталығы менән өлгәшә быға.

Еңеү көнөндә Өфөлә федераль кимәлдәге ваҡиға - Махсус хәрби операцияла ҡатнашыусыларға, уларҙың ғаиләләренә һәм яҡындарына арналған "Йәшәү хаҡына" тигән яңы театр-хореография сюитаһының премьераһы булды.

Өфөлә "Башҡортостан" телерадиокомпанияһының "Юлдаш Plus" үҙәге ишектәрен асты. Был майҙансыҡ йәш быуын өсөн күптән көтөлгән бүләк булды, унда уларға үҙҙәренең ижади идеяларын тормошҡа ашырырға, аралашырға һәм медиапродукцияны туған телдә сығарырға мөмкинлек биреләсәк.

Ошо көндәрҙә Башҡортостан Республикаһының Милли архивында "Өфө быуаттар аша" тип аталған күргәҙмә асылды.

Архив документтарында яҙылыуынса, Рәсәй батшаһы Иван Грозный "күсмә халыҡтарҙың аяуһыҙ талауынан миктәгән башҡорттарҙың үтенесе буйынса" 1574 йылдың май айында воевода Иван Нагойҙы стрелецтары менән ҡәлғә төҙөргә ебәрә. Өфө йылғаһы Ағиҙелгә ҡойған ерҙә, ярымутрауҙа, йәғни бар йәһәттән дә уңайлы урында тәүҙә ағастан ҡәлғә, Троицк сиркәүе, йорттар һәм хужалыҡ ҡаралтылары ҡалҡып сыға.

Яҙын ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа сәскә атып, юҡ булған умырзая хаҡында күптән түгел уйланып ултырҙым. Сәскәнең атамаһы ҡайҙан килеп сыҡҡанлығы ла ҡыҙыҡһындырҙы. Интернетта бер автор был һүҙҙең "умыр" тигән тәүге өлөшө - "ғүмер", ә икенсе яртыһы "зая" - "бушҡа" тип аңлатма биргән. "Фарсы" һүҙҙәре улар, тигән һығымта ла яһап ҡуйған. Ана шул ике һүҙҙән торғанлығы тураһында үҙем дә тап шундай фекерҙә инем. Әммә уларҙың "фарсы"лығы менән килешә алмайым, сөнки улар - ғәрәби һүҙҙәр. "Ғүмер" һүҙе беҙгә ғәрәптән үҙгәрешһеҙ күскән. "Зая" тигәне - "юғалыу" тип тәржемә ителә (ғәрәпсә "ҙая" һымағыраҡ әйтелә). Ябай итеп әйткәндә, сәскәнең исеме "заяға үтә торған ғүмерле" тигән мәғәнәгә эйә.

-"Ни өсөн беҙ башланыҡ?" тигән һорауға асыҡлыҡ индерәйек. Беҙ башламаныҡ, беҙ бары алдан өлгөрҙөк! Тарихтан белеүегеҙсә, Бөйөк Ватан һуғышы тоҡанырын совет разведчиктары Сталинды күпме тапҡыр иҫкәрткән. Ул тыңламаған, ышанмаған, көткән. Һөҙөмтәлә нисәмә миллион ғүмер өҙөлгән, 4 йыл буйы дауам иткән ҡанлы һуғыш ҡупҡан! Әгәр хәрби разведканың донесениеларын Президентыбыҙ ҙа инҡар иткән булһа, ошо көндә Рәсәй тигән ил булыр инеме? Әйтеүе ҡыйын! Сөнки Украиналағы революцияны, 2014 йылғы Евромайҙанды иҫләһәгеҙ, аңлағыҙ: был уларҙың беҙгә ҡаршы иғлан иткән һуғыштың башы түгел, был бары меңдән бер өлөштөң сағылышы! Ә Рәсәйгә ҡаршы йәшертен һуғыш Бөйөк Ватан һуғышы йылдарынан уҡ алып барыла! СССР-ҙы тарҡатыу, социализмды еңеү, төрлө милләт халҡын бер-береһенә ҡаршы ҡотортоу, динһеҙлекте, аҙғынлыҡты, түбән хайуани инстинкттарҙы киң массаларға таратыу, балаларҙы тәртипһеҙлеккә өндәү, енси бәйһеҙлекте, бер енесле ғаиләләрҙе пропагандалау - ул халыҡты, бөтөн йәмғиәтте тарҡалыуға алып килде. Кеше хайуан кеүек ашап ҡына йәшәүгә өйрәнде, ҡулланыусыға әйләнде, эште, хеҙмәтте ташланы, буш йәшәргә, буш һүҙҙәр һөйләргә өйрәнде, был әхлаҡһыҙлыҡ, иманһыҙлыҡ халыҡтың кешелеклеген юғалтыуға килтерҙе. Шуның арҡаһында һеҙҙең күңелдәрҙә патриотизмға, илһөйәрлеккә, намыҫҡа, үҙ-үҙеңде ҡорбан итеүгә урын юҡ! Унда рәхәт йәшәү, күңел асыу, тормоштоң бөтөн ләззәтен татыу тигән тойғолар ғына хакимлыҡ итә! Шулай түгелме? - Сайранов бер аҙға туҡтаны. Шып-шым. Һәр һалдат үҙ күңелен байҡай, соҡсона ине шикелле...

Ҡанбабаларыбыҙ ҡалдырған рухи, матди мираҫ сатҡылары һәр беребеҙҙең күңелендә йәшәй. Әммә халҡыңдың ошо изге аманатын, байлығын йыйып, ишәйтеп, киләһе быуынға тапшырыу бурысын һирәктәр генә башҡара. Ейәнсура районының Ҡарғалы ауылында йәшәүсе Таһир Хаммат улы Аҙнабаев шундайҙарҙан.

Халыҡ рухына, тарих бөйөклөгөнә тоғролоҡ ошо изге эшкә этәргәндер уны. Ата-баба тотонған көнкүреш әйберҙәрен, һауыт-һабаһын, кейгән кейемдәрен, эш-яу ҡоралдарын, боронғо биҙәүестәрҙе, ат егеү кәрәк-яраҡтарын бөртөкләп йыя башлай ир уҙаманы. Ошо экспонаттары менән Салауат районында үткән Салауат йыйынында ҡатнаша. Районыбыҙ тирмәһе республика конкурсында Гран-при яулай. Бына ошо затлы аманат, ҡомартҡыларҙы бүләк итте Таһир Хаммат улы беҙҙең башҡорт гимназия-интернатының этнопедагогика музейына.

Бөгөнгө геройыбыҙҙың йәшендә кемдер карьера тураһында хыяллана ғына әле, ә ул иһә үҙенең эшен асып, эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнә. Хәҙерге мәғлүмәт бизнесы, "һатып ал - һат" йүнәлеше өҫтөнлөк алған мәлдә ул башҡараҡ эшмәкәрлеккә өҫтөнлөк биргән. Дөрөҫөрәге, еңеллек эҙләмәй, күңеленә ятҡан һәм ҡулы белгән эш уның уңыш нигеҙенә әүерелгән. Әле генә уҡыу йортон тамамлаған ҡыҙ үҙаллы эшкә тотонорға нисек йөрьәт иткән, бөгөнгө йәштәргә ниндәй кәңәштәре бар - Йылайыр ҡыҙы, Өфөлә "ТЕЛО ПЕЛО" массаж студиялары селтәрҙәренә нигеҙ һалыусы һәм етәксеһе Азалия САФИНА менән ошолар хаҡында әңгәмәләшәбеҙ.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Алтынсы бүлек. Башҡорт - урта быуаттарҙағы Башҡортостандың баш ҡалаһы.

Бындай оҡшашлыҡтың осраҡлы булыуы мөмкин түгел. Килтерелгән миҫалдар башҡорттарҙың ҡасандыр Төньяҡ Иранда һәм Урта Азияла көн итеп, һуңынан хәрби-сәйәси выҡиғалар арҡаһында ул тарафтарҙан күсеп китергә мәжбүр булыуына дәлилдер. Ошолайыраҡ фекер итеү Ә.-З. Вәлидиҙең Көньяҡ Уралда "башҡорт" этнонимы хасил булыуын бында үҙҙәрен "башҡорт" тип атаған ҡәүемдәрҙең әле аталған территориянан килеүе менән бәйләп аңлатыуына ҡаршы килмәй.

Онотманығыҙмы, элек 19 майҙа Пионерҙар көнөн билдәләй инек. Совет мәктәбендә белем алған кешеләр хәтерләйҙер: беҙҙең өсөн был көн оло байрам һанала ине. Ғәҙәттә, ул көндө уҡыуҙар булмай, бөтә мәктәп менән яланға сыға инек, төрлө уйындар, ярыштар ойошторола ине. Арып-талып, ләкин бик күтәренке кәйеф менән тарала инек беҙ был байрамдан.

Рәсәй иленең һуңғы осорҙарҙа үткән аҙналағы кеүек бөтөн донъя иғтибары үҙәгендә торған мәле тағы ла ҡасан булды икән? Эйе, Махсус хәрби операция иғлан ителеүе, һуңынан шуға бәйле ваҡиғалар теҙмәһе, көнбайыштың туҡтауһыҙ санкциялары - бөтәһе лә булды, ләкин был юлы иғтибар бөтөнләй икенсе сифатта һәм кимәлдә ине: беҙгә дуҫ булмаған ҡайһы бер сит илдәр Владимир Путиндың инаугурацияһы менән Ҡыҙыл майҙандағы Бөйөк Еңеү парадын ҙур ҡыҙыҡһыныу ҡатыш көнсөллөк, хатта ки үсле бер агрессив тойғо менән күҙәтте, бәғзеләре был фактты күрәләтә ҡабул итмәҫкә, һанламаҫҡа маташты; тантанала ҡатнашырға тейешле беҙҙәге илселәрен саҡыртып алды.

Йылдағыса, быйыл мәктәп тамамлаясаҡ уҡыусылар өсөн генә түгел, уларҙан бигерәк ата-әсәләр, мәктәптәрҙең уҡытыусылары өсөн дә тулҡынландырғыс та, борсолоулы ла мәлдәр етә. Мартта уҡ илдә ваҡытынан алда Берҙәм дәүләт имтихандары тапшырыу башланды, быйыл уны өс меңгә яҡын кеше тапшырҙы.