Ишембай районында урынлашҡан Торатау итәгендә этнокомплекс асылды. Уны асыу тантанаһында Башҡортостан Республикаһы Башлығы Радий Хәбиров ҡатнашты.

Башҡаларҙан холоҡ-фиғеле менән айырылған, үҙ шәхесенә ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған, үҙенсәлеклеге менән ылыҡтырған, йәшәү дәрте менән һоҡландырған, тәбиғәте менән сәйерҙәрҙе "ҡыҙыҡ кеше" тиҙәр беҙҙең яҡта. Баймаҡ районының Яңғаҙы ауылынан Трудасимов ағайҙы белмәгән, уның тураһында ишетмәгән, уны иҫкә алғанда, ихлас йылмаймаған кеше юҡтыр. Трудасимов ағай - Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, алсаҡлығы, тәҡүәлеге, мәрәкәселлеге менән яҡташтары араһында хөрмәт яулаған шәхес булды.

Быйыл - 2024 йыл... Ә ул 1923 йылдың 25 декабрендә Баймаҡ районы Йәнйегет ауылында тыуған... Әңгәмәсем - Сәмиғә Ырыҫмөхәмәт ҡыҙы Ырыҫбаева, үткән быуаттың тәүге ярты йыллығын хәтерләгән йөҙйәшәр башҡорт әбейе, ауылда тыуып, әле ҡалала йәшәгән һуғыш ветераны. Йөҙйәшәрҙәр менән көн дә осрашып булмай, бигерәк тә һуғыш ветерандары менән. Сәмиғә Ырыҫмөхәмәт ҡыҙы Сибай ҡалаһында Бөйөк Ватан һуғышы юлын үткән һуңғы ветеран... Һөйләшеү оҙаҡҡа һуҙылманы, күпте күргән оло кеше ваҡланманы, һүҙҙе ҡыҫҡа тотто, хәрби уставтағы кеүек аныҡ һөйләне. Әлбиттә, ул үҙ ғүмерендә бик күп осрашыуҙарҙа булған, йәш быуынға һуғыш тураһында йыш һөйләгән, илһөйәрлек тойғоһо тәрбиәләгән. Әлеге хәтирәләре, һорағасың, һөйләйем, тигән һымағыраҡ килеп сыҡты:

Ҡурай борон-борондан башҡорт яугирҙарының моңдашы, ауыр һәм алыҫ походтарҙа айырылмаҫ юлдашы булған. Шуға күрә лә башҡорт халыҡ ижадында хәрби тематикаға бағышланған йыр, көйҙәр бихисап. Һәр бер һуғыш, хәрби поход халыҡ хәтерендә бер йыр йә көй булып уйылып ҡалған. Шулар араһында 1812 йылғы Ватан һуғышы айырым урын алып тора. Тап ошо һуғышта башҡорттар дәррәү ҡатнаша. 1812 йылғы һуғышта 28 башҡорт полкы ойошторолһа, шуларҙың 20-һе туранан-тура һуғышта ҡатнаша. Ҡалғандары хужалыҡ, ҡарауыл, тәьминәт эштәре менән мәшғүл булған, тигән фекерҙә тарихсылар.

(Героик поэма)

Дебальцево рейдының ҡурҡыу белмәҫ атлыларына арнала

СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы, Луганск Халыҡ Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Андрей Медведенко 2016 йылда башҡорт атлыларына арнап, героик поэма ижад итә. Ул 2017 йылда ошо авторҙың "Нескончаемый рейд" исемле китабында донъя күрә. Донбасс шағиры ошо поэмаһын беҙҙең яҡташыбыҙ, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзаһы, Хәрби хәрәкәттәр ветерандары союзы рәйесе, Миңлеғәли Шайморатов исемендәге ирекмәндәр отряды етәксеһе Тимерйән Рәжәповҡа тапшырып, уны башҡорт телендә баҫтырып сығарыуҙы һорағайны. "Мәңгелек рейд" исеме аҫтында һеҙҙең иғтибарығыҙға ошо поэманы тәҡдим итәбеҙ.

* * *

...Атаһы үлгәндә Зарифҡа 14 йәш ине. Ҡапыл ғына китте ҡәҙерлеһе: эштән ҡайтып, тамаҡ бешкәнсе генә тип ятып торғайны, уянманы ла ҡуйҙы. Инфаркт. Тәүҙә башҡалар ыңғайына иланы үҫмер. Яйлап тынысланғайны ла. Беләгенә көс тә ултырмаған малайға утын-бесән эше, йорт-ҡура мәшәҡәте ятҡас, үҙәгенә үтте лә... үпкәләне мәрхүм атаһына - ни өсөн ташлап китте ул өс балаһы менән йәп-йәш ҡатынын? Ошолай атайһыҙ ыҙалап йәшәһендәр тинеме икән ни?

Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Таңсулпан Ғарипованың атаһы Хизбулла Ғибаҙулла улы Мөхәмәтҡолов илебеҙ тарихындағы өс һуғышты башынан аҙағына тиклем үтеп, һуңғыһынан 1945 йылдың авгусында тыуған яғына әйләнеп ҡайта. Һуғыш ваҡытында емерелгән ауыл хужалығын аяҡҡа баҫтырыу өсөн билен биштән быуып, ең һыҙғанып эшкә тотона. Колхозда бригадир, ферма мөдире, колхоз рәйесе булып эшләй.
Йәнен аямай алышҡан өс һуғыш батыры Хизбулла Мөхәмәтҡолов тыныс тормошта ла ҡаһарманлыҡ күрһәтә һәм кешеләрҙең ғүмерен һаҡлап ҡалыр өсөн үҙенең йәнен фиҙа ҡыла. Быларҙың барыһы ла Таңсулпан Хизбулла ҡыҙының хәтирәләрендә.

Яҙ байрамдарының иң сағыу биҙәктәре - күҙҙең яуын алып торған, мең биҙәкле аллы-гөллө сәскәләр. Бигерәк тә 9 майҙа - Бөйөк Еңеү байрамында кешеләрҙең ҡулдарында сәскәләр күп була. Был көндө гөлләмәләрҙең аҡтарына һәм ҡыҙылдарына, күберәк ҡәнәферҙәргә өҫтөнлөк бирелә. Бер уйлаһаң, ҡәберҙәргә, һәйкәлдәргә, башҡа иҫтәлекле урындарға тере сәскәләр һалыу тәбиғәттең гуманлылыҡ ҡанундарына һыймай кеүек. Шулай булғас, ниңә өҙәләр һуң сәскәләрҙе, тигән һорау ҙа тыуа. Иҫтәлекле байрам көндө кемгәлер бүләк итерлек, ҡайҙалыр һалырлыҡ башҡа төрлө нәмә тапмағандармы икән? Ғөмүмән, унда нимәлер һалырға кәрәкме һуң? Бәлки, аптырағандың көнөнән сәскәне ҡорбан итәләрҙер. Республикала ҡабатланып торған "Умырзая" операцияһы был йәһәттән бик ваҡытлы һәм урынлы башланған сара кеүек.

Икенсе киҫәк. Урта быуаттар.
Алтынсы бүлек. Башҡорт - урта быуаттарҙағы Башҡортостандың баш ҡалаһы.

Тикшеренеүселәр V-VIII быуаттарҙағы Көньяҡ Урал ҡомартҡыларында көньяҡтан килтерелгән әйберҙәрҙең күп булыуын бер тапҡыр ғына билдәләмәне. Быны беренселәрҙән булып үҙенең хеҙмәттәрендә А. И. Вощинина Көньяҡ Урал ҡәбиләләренең көньяҡ тарафтарындағы илдәр менән сауҙа-иҡтисади бәйләнештәренең юғары кимәлдә булыуы менән аңлатты.

Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүҙең 79 йыллығы айҡанлы ошо дәһшәтле, ҡан ҡойошло осорға ҡағылышлы халыҡ хәтерен яңыртырға теләп, яҡындары һуғышта ҡатнашҡандарға мөрәжәғәт итергә булдыҡ. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған табибы, медицина фәндәре кандидаты, танылған фониатор Наил Талха улы ҒАБДУЛЛИН үҙенең ғаилә хәтирәләре менән уртаҡлашты. Уның атаһы - Бөйөк Ватан һуғышы яугиры. Әсәһе - тыл ветераны.

Мәскәүҙәге "Рәсәй" Халыҡ-ара күргәҙмә майҙансығында уҙғарылған Халыҡ ижады аҙналығы сиктәрендә Башҡортостан стендын килеп күреүселәр "Күп яҡлы Башҡортостан" тип аталған үҙенсәлекле кейеҙ балаҫ баҫты.

Ошо көндәрҙә Сибай халҡы Махсус хәрби операция мәлендә һәләк булған Таштимеров Эдуард Нурәхмәт улын һуңғы юлға оҙатты. Мәрхүм менән хушлашырға теләүселәр эркелеп, ер ябып килгән, әллә ярты ҡала халҡы йыйылған инде. Ололар ҙа, урта йәштәгеләр ҙә күренә, үҫмерҙәр, йәштәр ҙә күп.

Ҡытайҙың Шэньчжэнь ҡалаһында 22-26 апрелдә уҙғарылған Халыҡ-ара Менделеев олимпиадаһында беҙҙең Вадим Харисов тағы алтын миҙал яуланы!

Һеҙҙең ғаиләләге ил һаҡсылары, яугир атайҙар һәм уландар тураһында һөйлә әле...

М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры "МИТЕМ" Халыҡ-ара театр фестивалендә уңышлы сығыш яһаны. Был сара Венгрияның баш ҡалаһы Будапештта 6-28 апрелдә үтте. Башҡорт артистары Венгрия милли театрының төп сәхнәһендә Мәжит Ғафуриҙың "Ҡара йөҙҙәр" повесы буйынса Айрат Абушахманов ҡуйған спектаклде уйнаны. Тамашасы уны бик йылы ҡабул итте, алҡыштар оҙаҡ тынманы, ә һуңынан театрыбыҙға һәм уның баш режиссеры Айрат Абушахмановҡа һоҡланыуҙарын белдерҙеләр. Һүҙ - фестивалдә ҡатнашыусыларға.

Журналист һөнәренең ни тиклем яуаплы, мәшәҡәтле һәм тынғыһыҙ икәнлеген үҙен шул эшкә арнаған кеше генә яҡшы беләлер ул. Гәзит хәбәрсеһенең, мәҫәлән, ваҡыты тәғәйен билдәләнгән эш көнө бөтөнләй юҡ тиерлек, һис туҡтамай даими сығырға тейешле матбуғат баҫмаһы өсөн ул көнөнә, төнөнә ҡарамай, ал-ял белмәй юл йөрөргә, кәрәкле материалды табып, ваҡытында әҙерләп тапшыра барырға тейеш. Уныһын әҙерләгәс, икенсеһе, өсөнсөһө сиратта тора…Әрме сафтарынан ҡайтып, ике йыл самаһы Йылайырҙа йәшәгән йылдарҙа район гәзитендә эшләгән яҡын дуҫым Ильяс Исмәғил улына ҡарап, шул тиклем ауыр эшкә ҡайҙан көс-ғәйрәт таба икән, тип берсә һоҡлана, берсә аптырай торғайным.

Сәнғәттең ниндәй генә төрө булмаһын, нәфис һүҙ сәнғәтеме ул, йыр-бейеүме - һәммәһе лә үҙенә бер ылыҡтырһа, кире ебәрмәй. Бик борондан кешелек тормошонда ҙур ҡыҙыҡһыныу уятҡан театр сәнғәте иһә кешене ғүмерлеккә үҙенә йота, сөнки театр - ул тормош, театр - ул йәшәйеш, ул иҫ киткес мөғжизә. Сәхнәлә бәләкәй генә булһа ла роль уйнарға хыялланмаған кеше юҡтыр ул донъяла. Башҡортостандың атҡаҙанған артисы Резеда Риф ҡыҙы Сафиуллина өсөн сәнғәт төшөнсәһе бала сағынан икмәккә май һылауға бәрәбәр. Өс тиҫтәгә яҡын ул Сибай дәүләт башҡорт драма театрына тоғро хеҙмәт итә. Был ынтылыш, хеҙмәткә тоғролоҡ унда ҡайҙан килә, сәнғәткә юлды нисек ярған? Унан ошо һәм башҡа һорауҙарға яуап алырға тырыштыҡ.

...Зарифтарҙы асыҡ урманға килтереп ташланылар.
Тәүҙә Мәскәүҙән поезға ултырҙылар. Бер бәләкәй генә станцияла төшөрөп, асыҡ кузовлы йөк машиналарына, хатта ҡайһыларҙы трактор арбаларына тейәп, көнбайышҡа алып киттеләр.
Урман тиһәң, хәтере ҡалыр - һирәк кенә ағаслыҡ. Уларының да башын киҫеп алғандармы ни - ярым-ярты. Снарядтар төрлө ағасты төрлөсә ҡырҡып, ҡайһыларын тотошлай сәрпәкләп, ярып үткән. Тимәк, ҡасандыр бында көслө атыш булған! Эх, Башҡортостандың урманын күрһәләр икән! Үтеп булмаҫлыҡ шырлыҡты! Ә бында һирәк-һаяҡ ҡына үҫкән ҡарағай, уҫаҡ, ҡайын. Йәшеренер, ышыҡланыр урын да юҡ.

1935 йылдың 4 майында хәрби училище бөтөп, офицер званиеһы алған курсанттар алдында сығыш яһаған Иосиф Сталин аҙаҡ киң таралған фразаны әйтә: "Кадрҙар бөтәһен дә хәл итә". Кадрҙар - юғары белемле белгестәр күктән төшмәй, улар ҡайҙалыр уҡырға тейеш. Әлбиттә, уҡыу йорттары әҙ түгел, ҙур ҡалаларҙың һәр береһендә бар. Ә бына бөтөн Урал аръяғы өсөн ундай уҡыу йорто берәү генә. Берәү, әммә берәгәй! Урындағы кадрҙарҙы яңғыҙы әҙерләй, уҡытыу менән бер рәттән, буласаҡ белгестәрҙе тәрбиәләүҙе лә үҙ өҫтөнә алған Сибай институты. Уның директоры Илдар Сәлихйән улы ХӘМИТОВ менән һөйләшкәндә һүҙ шул турала барҙы.

Әсәйем китә йыраҡҡа,
Йыраҡҡа, һыуыҡ яҡҡа.
Бик өшөр инде әсәйем,
Эшләйем, тиеп аҡса.

Гел иланым ҡәҙерлемде
Оҙатҡанда Себергә.
Үпкәләп тә йөрөгәйнем,
Булмайбыҙ, тип гел бергә.

Хәҙер ҙур үҫтем. Һағынып
Көтәм уның ҡайтҡанын.
Беләм аҡсаның һыуыҡта,
Ҡар аҫтында ятҡанын.

Ошо шиғырҙы уҡығанға бер нисә йыл үтте, әммә ул һаман да йөрәгемдән сыҡмай. Ишембай ҡалаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге 2-се Башҡорт гимназия-интернатының VII класс (хәҙер үҫкәндер инде) уҡыусыһы Алһыу Ғилманованың был шиғыры "Йәншишмә" гәзитендә баҫылып сыҡҡайны.