Үткән быуат башындағы автономия өсөн көрәш тарихының өйрәнелмәгән биттәре күп. Үкенескә ҡаршы, ошо эштең башында торған эшмәкәрҙәрҙең күбеһен әле белеп бөтөрмәйбеҙ. Улар башҡорт милли хәрәкәте етәксеһе Әхмәтзәки Валиди менән иңгә-иң терәшеп, Башҡортостан мөхтәриәтен булдырыуҙа фиҙаҡәр хеҙмәт күрһәткән шәхестәр. Автономия өсөн көрәшкән ир-уҙамандарҙың күбеһе 30-сы йылдарҙа Сталин репрессияһы ҡорбаны булып, нисәмә тиҫтә йылдарға исемдәре онотолоуға дусар ителә.

Халҡыбыҙҙың мәшһүр улы, мәғрифәтсе Ризаитдин Фәхретдинов үткән быуатта уҡ эскелектең кешелекте афәткә алып киләсәге тураһында әсенеп яҙа. Бөгөнгө табип-наркологтар һымаҡ уҡ, ул да эскелекте өс дәрәжәгә бүлә: "Беренсеһе - ғәҙәтләнеү һәм өйрәнеү. Был дәрәжәлә булған кешеләр үҙҙәренең бөгөнгә ҡәҙәр дауам итеп килгән хәлдәренә үә ғәҙәттәренә хилаф бер эш булды ниһә, эсәләр. Берәүгә асыуҙары килһә лә эсәләр үә күп ваҡытта ҡыҙмаса йөрөйҙәр. Ҡыйын булһа ла эсәләр, шатлыҡ булһа ла эсәләр, туй мәжлесен хөрмәтләп тә, дуҫ хаҡын һаҡлап та эсәләр. Ошо эсеүҙәре сәбәбенән быларҙың нервылары көндән-көн зәғифләнә. Сабыр итеү үә түҙеү, ғөмүмән, гүзәл холоҡтар былар ҡулынан ысҡына. Шуға күрә, кес кенә эштәр өсөн дә сиктән сығып борсолалар, асыуҙары килә. Үҙҙәренең яҡындарын үә тирә-яғындағыларҙы яфалайҙар.Икенсе дәрәжә. Быныһы ҡомһоҙланып эсеү. Был дәрәжәлә булғандар байтаҡ ваҡыт эсмәй йөрөйҙәр ҙә бер ваҡытта бер сәбәп менән эсәләр үә шунда уҡ ҡомһоҙланып китәләр. Был хәлдәре хатта бәғзе ваҡыттарҙа берәр айға һуҙыла. Үҙҙәрендә ихтыяр ҡалмай. Оят үә намыҫтары юғала. Бөтә аҡсаларын, малдарын бөтөрәләр, хатта өҫтәрендәге кейемдәрен һатып эсәләр. Шулай булһа ла, был ике дәрәжә булғандарҙа дауалау үә сәләмәтләндереү мөмкин. Әммә мәшһүр табиптарға тапшырырға кәрәк... Өсөнсө дәрәжә. Былар - эсеүҙәре сәбәбенән аҡылдан яҙыусылар. Уларҙы йүләрҙәр йортона оҙатыуҙан башҡа сара юҡ. Беренсе дәрәжәләге "ғәҙәтләнеү" тигәнде халыҡтарҙың сәй эсеүҙәренә оҡшатыу ярамай. Үҙ ғүмерендә өс тапҡыр эсеү инде ул ғәҙәтләнеү була үә беренсе дәрәжәгә инә".

Өфө ҡала округы хакимиәтенең социаль-гуманитар идаралыҡ начальнигы Светлана ҒӘЛИЕВА журналистар менән матбуғат конференцияһы үткәрҙе. Үҙ тармағындағы эштәрҙе барлауҙан тыш, хәбәрселәрҙең һорауҙарына яуап бирҙе. Осрашыуҙа яңғыраған ҡайһы бер фекерҙәрҙе гәзит уҡыусы иғтибарына тәҡдим итмәксебеҙ.

Рәсәй - ҙур майҙанлы ил. Айырым кеше өсөн уңайлы яҡтары ла бихисап. Мәҫәлән, хәҙерге эшһеҙлек заманында һәр кем Рәсәйҙең теләһә ҡайһы төбәгенә барып, ғаиләһен кешесә йәшәтер өсөн аҡса һуғып ҡайта ала. Унар мең километр алыҫлыҡтағы эш урынына барып тир түккәндә лә һәр кемебеҙ үҙ иленә - Рәсәйгә хеҙмәт итә.

Республика Хөкүмәтендә 2016 йыл өсөн журналистика өлкәһендә Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге республика премияһы лауреаттарын бүләкләү тантанаһы уҙҙы. Комиссия конкурсҡа тәҡдим ителгән туғыҙ дәғүәсенең өсәүһен һайлап алды.

- Шәһит Хоҙайбирҙин премияһы менән ғүмерен журналистикаға арнаған кешеләр бүләкләнә. Ул шуның менән әһәмиәтле һәм ҡиммәтле. Дәғүәселәрҙең һәр береһе лайыҡлы, әммә быйыл комиссияның фекере бер булды һәм беҙ еңеүселәрҙе һис бер ауырлыҡһыҙ билдәләнек, - тине Башҡортостан Хөкүмәте Премьер-министры урынбаҫары, Ш. Хоҙайбирҙин исемендәге Хөкүмәт премияһы буйынса комиссия рәйесе Салауат Сәғитов.

Ғәжәп хәлдәрҙең шаһиты булырға тура килә ҡайсаҡ. Әҙәм балаларынан башҡа һәр төрлө кейек-йәнлектәр менән булған ҡыҙыҡлы ваҡиғалар айырыуса хәтерҙә ҡалыусан. Бөгөнгө һүҙем дә бер нисә йыл элек йорт ҡаҙҙары менән үҙем шаһит булған ваҡиғалар тураһында.

Раҡия инәйҙәрҙең йорто Урал тауы итәгендә ултырған Байым ауылының иң осонда, башҡа өйҙәрҙән айырымыраҡ урынлашҡан. Ауыл ситендәге ҡайын урманына инә биреберәк тора. Уларҙың ихатаһында, ялан һарайҙарында ла киҫелмәй ҡалған унлаған дәү ҡайын башын күккә сөйгән. Шуның өсөн дә, күрәһең, ҡуян, төлкө һымаҡ Урал урманы кейектәре уларҙың кәртә-ҡураһына, хатта ишек алдына ла, төндәрен, ҡайһы берҙә көндөҙҙәрен дә, инеп сыҡҡылай.

Мәҙәниәт һәм сәнғәт өлкәһе нисек кенә юғары үҫешкән, академик, классик алымдар юғары баһаланған, сит ил, сит тел мәҙәниәте өлгөләрендә дан яуланған, мәртәбә алған хәлдә лә, беҙ, ябай тамашасы, барыбер ҙә халыҡсанлыҡҡа ынтылабыҙ. Ни өсөн шулаймы? Сөнки ул беҙгә яҡын, ул - үҙебеҙҙеке, беҙ ундағы һәр һүҙҙе, һәр ымды аңлайбыҙ, тоябыҙ. Халыҡсанлыҡ бер ваҡытта ла иҫкереүгә дусар булмаған төшөнсәләрҙең береһе. Был төшөнсәнең атамаһы иһә - фольклор, халҡыбыҙҙың милли фольклоры.
Өфө ҡалаһының "Мираҫ" фольклор йыр һәм бейеү ансамбле тап ошо иҫкермәҫ һәм һайыҡмаҫ тереһыуҙы тапҡан да инде. Улар был рухи мираҫ менән республикабыҙҙы ғына түгел, сит илдәрҙе лә хайран итеп ҡуя. Был хаҡта һәм башҡа ижади эшмәкәрлек хаҡында уларҙың үҙҙәренән ишетәйек. Редакциябыҙ ҡунаҡтары: "Мираҫ" фольклор йыр һәм бейеү ансамбленең етәксеһе, Башҡортостандың халыҡ артисы Илүзә НОҒМАНОВА, ансамблдең ир-егеттәр труппаһы репетиторы, хореограф Марат СОЛТАНОВ һәм вокал буйынса солист Салауат МӨХӘМӘТЙӘНОВ.

Күптән түгел миңә Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының социаль культурология һәм антропология үҙәге етәксеһе Юлдаш Йосоповтың "Юрматыларҙың генографияһы" тип аталған лекцияһын тыңларға тура килде. Йәш ғалим үҙенең сығышында башҡорт милләтенә ҡараған ырыуҙар вәкилдәренең ҡандарына ентекле анализ үткәрелеүе һәм уларҙың бер-береһе менән ҡатнашып, аралашып йәшәүе һөҙөмтәһендә уртаҡ күрһәткестәре булыуын, ә бына башҡаларҙан айырмалы юрматыларҙың ҡандары таҙа килеш ҡалыуын әйтеп, быға ғәжәпләнеүен дә белдерҙе.

Өйҙә һине атай-әсәйең көтә...

…Рядовой Плеханов учение ваҡытында "йәшереп" алып ҡалған бер "холостой патрон"ды казармаға алып килә. Кис, "оружейка"ла автомат таҙартҡан мәлдә ана шул патронды һынап ҡарарға уйлай. Автоматының магазинына ҡуя ла, икенсе бер һалдатты шаяртып алмаҡсы була... "Холостой" патрондан бер ни ҙә булмаҫ, тип уйланым", - ти ул һуңынан хәрби трибунал судында. Асылда, көбәген терәп атһаң, холостой патрондың һуғыу тулҡыны менән дә кеше үлтереп була икән!.. Әммә, бәхеткә, Аллаһы Тәғәлә эсәге ике урындан өҙөлгән һәм байтаҡ ҡан юғалтҡан әлеге һалдатты ҡатмарлы операция ярҙамында ҡотҡарып алып ҡалырға насип итте. Шуның өсөн госпиталь командованиеһе миңә һәм тағы бер хирургка сираттағы офицер званиеһын ваҡытынан бер аҙ алдараҡ бирергә Мәскәүгә юллау ебәрҙе...

Был тема нишләптер минең бар уйымды солғаны ла алды. Ҡыҙыҡлы, арбағыс сюжет кеүек. Үлем алдындағы үкенестәр тураһында яҙылған уйланыуҙар ине был. Америка хосписында оҙаҡ йылдар эшләгән Бронни Веэның күҙәтеүҙәре, ауырыуҙар менән аралашыуҙары бәйән ителгән был яҙмаларҙа. Шуныһы ҡыҙыҡлы (йәки ҡыҙғаныс), үлем алдындағы кешеләрҙең барыһында ла үкенес була һәм, иң хайран иткәне, уларҙың барыһы ла тигәндәй бер төрлө. Бер нисә тема уларҙың барыһында ла әсендергес үкенеү хисе тыуҙырған. Йәғни, ваҡыты еткәс, беҙ ҙә шул уҡ нәмәләр, төшөнсәләр өсөн үкенәсәкбеҙ булып сыға бит инде. Ә бит, уйлап ҡараһаң, беҙ ул буласаҡ үкенеүҙәр теҙмәһен кәметә лә алабыҙ кеүек. Ғүмеребеҙҙең аҙаҡҡы көндәрендә нимәләргә үкенергә мөмкинбеҙ? Шулар хаҡында һөйләшәйекме?

Баш ҡалабыҙ Өфө 2015 йыл һөҙөмтәләре буйынса "Рәсәйҙең иң төҙөк ҡалаһы (ауылы)" Бөтә Рәсәй конкурсында беренсе категорияға ингән субъекттар араһында Хабаровск менән бер рәттән икенсе урын яуланы. Беренселектә - Ставрополь, өсөнсө урын - Красноярскиҙа.

"Киске Өфө" гәзитенең "Бәйләнештә" социаль селтәрендәге "Башстатус" төркөмө менән берлектә иғлан иткән "Башҡорт китабы топ-100+" акцияһына ҡушылған уҡыусыларыбыҙҙың тәҡдимдәрен һәр һанда күрһәтә киләбеҙ. Бөтәһе лә уҡырға тейешле китаптар исемлеге яйлап үҫә бара. Әлегә ул бына ниндәй:
1. "Урал батыр" башҡорт халыҡ эпосы
2. М. Аҡмулланың шиғырҙар йыйынтығы
3. Ҡол Ғәли "Йософ ҡиссаһы"
4. Ризаитдин Фәхретдин "Нәсихәттәр"
5. Ғайса Хөсәйенов "Тормош" һәм "Донъя" парсалар китаптары
6. Шәйехзада Бабич, "Ғазазил" поэмаһы, шиғырҙар
7. Зәйнәб Биишева "Яҡтыға" трилогияһы
8. Һәҙиә Дәүләтшина "Айбикә" повесы
9. Әхмәтзәки Вәлиди "Хәтирәләр"
10. Һәҙиә Дәүләтшина "Ырғыҙ" романы
11. Мостай Кәрим, "Оҙон-оҙаҡ бала саҡ" повесы һәм поэзияһы
12. М. Ғафури "Фәҡирлектә үткән тереклек" хикәйәһе
13. М. Ғафури "Шағирҙың алтын приискыһында" повесы
14. Ғ. Хәйри "Боролош" романы
15. Әхиәр Хәкимов "Өйөрмә" романы
16. Ноғман Мусин "Мәңгелек урман"

Йылдар үтеп, тарих менән ҡыҙыҡһына башлағас, икешәр, өсәр зыяратлы ауылдарҙың күп булыуын белдем. Мәҫәлән, беҙҙең Ишембай районы Уразбай (Һәләүекбаш) ауылының өс зыяраты булған. Халҡыбыҙҙың ярымкүсмә тормош менән йәшәгән осорондағы яҙлау, йәйләү, көҙләү юлдарының араһы йөҙәр саҡрымдан да артып киткән. Шул сәбәпле йәйләү юлдарында ла зыяраттарҙың барлыҡҡа килеүе ихтимал.

Хәбәр ителеүенсә, күптән түгел Ҡырғыҙстанда II Бөтә донъя күсмә халыҡтар уйындары булып үткәйне. Унда Башҡортостан делегацияһы ла барҙы һәм бер нисә уйын төрөндә үҙ көсөн һынап ҡараны. Традицион уҡ атыусылар ярышында "Киске Өфө" гәзите хеҙмәткәре Артур БАТЫРШИН да ҡатнашты. Бер нисә тапҡыр Рәсәй чемпионы, күп тапҡырҙар республиканың абсолют чемпионы исемен яулаусы көрәшсебеҙ, республиканың Милли көрәш, шулай уҡ Билбау көрәше федерациялары президенты Вәкил ИЛЬЯСОВ иһә Уйындарға Башҡортостан көрәшселәрен әҙерләп алып барҙы. Беҙҙекеләр был Уйындарға ниндәй уй-хыялдар менән барҙы ла, ниндәй һығымталар менән ҡайтты икән?

ҺОРАУ: Суверенитет яулау йылдары республикабыҙ, халҡыбыҙ тарихында ниндәйерәк һабаҡтары менән урын алды?

Рәшит ШӘКҮР, яҙыусы, филология фәндәре докторы: 1990 йылдың 11 октябрендә республикабыҙҙың Юғары Советы Дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул итеп, Башҡортостан тарихының өр-яңы битен асып ебәрҙе. Был көндән һуң уҙған йылдар, дөйөм алғанда, үҫеш, яңырыу һәм бик ҙур үҙгәрештәр дәүере булды.

Сирек быуат тирәһе хәрби табип булып хеҙмәт иткән дәүерҙәге күргән хәлдәрҙе һөйләй башлаһаң, кемдер әйтмешләй, "конца-крайы" юҡ. Ғүмерҙәре әле генә башланған йәш егеттәребеҙҙең һаҡһыҙлығы, йәиһә тыңлауһыҙлығы арҡаһында төрлө бәләләргә юлығыу осраҡтары хаҡында һәм уларҙы киҫәтеү ниәте менән ошо мәҡәләне яҙырға булдым. Әрме хеҙмәтендәге һәр күңелһеҙ ваҡиғанан һуң командирҙы язаға тарттыралар, әлбиттә, ләкин бынан һалдатҡа ла, уның ата-әсәләренә лә бер ниндәй файҙа юҡлығы барыбыҙ өсөн дә асыҡ. Ә бына егеттәребеҙ үҙ ғүмерҙәренә һаҡсыл ҡараһа, бәлки, бына шундай ҡайғылы осраҡтар һирәгерәк тә булыр ине, тигән өмөт менән бер нисә миҫал ярҙамында әрме тормошоноң ошо яғын асып бирмәксемен.

Бөгөн Башҡортостан Республикаһы көнөнә арналған байрам саралары республиканың һәр төбәгендә үтә. Өфөнөң Орджоникидзе районында ғына, мәҫәлән, 7 октярбрҙән 13-нә тиклем 11 байрам сараһы планлаштырылған. Ә район үҙәктәрендә, ауылдарҙа, айырыуса бәләкәй, төпкөл ауылдарҙа халыҡ Республика көнөн нисек, ниндәй мәҙәни һәм спорт саралары менән ҡаршылай? Һуңғы һорауға яуап табыу маҡсаты менән беҙ Бөрйән районы Әбделмәмбәт урта мәктәбенең физкультура уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы, билдәле фото-рәссам Зиннур Боҫҡоновҡа шылтыраттыҡ. Ул: "Тап өҫтөнә баҫтығыҙ - байрамға арнап ҙур сара уҙғарырға ниәтләнеп йөрөй инек", - тип, ҙур теләк менән бөтөн уҡыусылар, уҡытыусылар йәлеп ителгән байрам тураһында, шулай уҡ үҙен борсоған ҡайһы бер мәсьәләләр тураһында ла бәйән итте.

Бөгөн туристарҙы ылыҡтырырға кәрәк, тибеҙ. Был хаҡта киң мәғлүмәт сараларында ла күп һөйләнелә, әммә буклеттарҙан, ҡағыҙ продукциянан башҡа, "шундай ерҙәр бар", тип күрһәтерлек тәбиғи объекттарыбыҙҙың барыһы ла ситтә, баш ҡаланан алыҫ урынлашҡан.

Уның ҡарауы, баш ҡалала Урмансылар паркы бар һәм уның территорияһында мин Башҡортостандың ялан, урманлы ялан, урман, таулы урман зоналарының макеттарын күрергә теләр инем. Уларҙың күләмен, дәүмәлен урынға ҡарап хәл итергә мөмкин.

- Әллеү, тим, әхирәт, хәлең нисек? Ә-ә-ә, ярай шул. Эйе шул. Эйе, эйе. Аһ-аһ! Улай икән дә... Ай, Аллаҡайым! Әстәғәфирулла! Шулайҙыр инде... Ишетелмәй, тиһеңме? Ҡайтып барам, тим, Салауаттан. Ҡаланан, тим, ҡаланан. Баҙарға килгәйнем. Юҡ, һеҙгә нисек инәйем, әхирәт, өйҙә бабай көтә бит. Үҙең килерһең әле. Әллеү! Ишетәһеңме? Ҡаҙ йолҡошорға килерһең, тим. Күп түгел быйыл, унау ғына ул. Мин бит... Әллеү! Әхирәт, ҡайҙа юғалдың? Өҙөлдөмө шул? Суҡынғыр икән!..

Алтын көҙ - концерт-тамашаларға ла бай мәл. Ғөмүмән, һәр ижадсы үҙенең эшенең һөҙөмтәләрен башҡаларға ла күрһәткеһе, уңыштары менән уртаҡлашҡыһы ла киләлер, моғайын. Башҡорт эстрадаһында күптән үҙенең лайыҡлы урынын тапҡан йырсы - Дияна ИШНИЯЗОВА менән 6 октябрҙә "Башҡортостан" дәүләт концерт залында үтәсәк ҙур тамашаһы алдынан әңгәмә ҡороп алдыҡ.