"Көтөлмәгәнлек эффекты" хаҡында ишеткәнегеҙ бармы? Психологтар фекеренсә, кешегә көтмәгәндә ниндәйҙер мәғлүмәт еткергәндә уның асылы лакмус ҡағыҙындағы кеүек сағыла, имеш. Бәлки, шулайҙыр ҙа. Ни өсөн тигәндә, кеше был осраҡта тәжрибәһен, аҡылын файҙалана алмай, аң төбөндә ниндәй мәғлүмәте булһа, шуны сығара. Йәшерәк саҡта һүҙе менән бер нәмәнән дә, бер кемдән дә ҡурҡмаған, үҙен һәр ваҡыт батыр итеп күрһәтергә, маҡтанырға яратҡан бер егетте ҡараңғы төндә ҡурҡытҡайным, табанын да күреп өлгөрмәй ҡалдым. Кемдең кемлеге һүҙҙәрендә түгел, ғәмәлдәрендә сағыла шул...
Һәр хәлдә, был турала бик оҙаҡ итеп һөйләргә, төрлө дәлилдәр килтерергә мөмкин булыр ине. Яңы йыл алдынан "Бәйләнештә" сайтында әйләнеп йөрөгән төрлө шаярыуҙарҙы берләштереп, үҙемсә әүәләп, бер нисә дуҫыма ике текст ебәрҙем. Аҙаҡ уларҙың был хатыма нисек яуап биргәндәрен ҡарап ултыра торғас, бик ҡыҙыҡлы "Яңы йыл шаярыуҙары" килеп сыҡты. Иң тәүҙә үҙем ебәргән хатты, артабан дуҫтарымдың яуаптарын бирәм.

Ғәҙәттә, беҙ аҡылды ситтән эҙләйбеҙ, сит ил йәки башҡа милләттең классиктары, уңышлы кешеләре әйткәндәрен ятлайбыҙ, блокнотҡа яҙып ҡуябыҙ. Ул аҡыллы фекерҙәр араһында, әлбиттә, Аҡмулла, Ризаитдин нәсихәттәре, үҙебеҙҙең башҡорт әҙәбиәте классиктарының, Әхмәтзәки Вәлиди кеүек бөйөк шәхестәребеҙҙең әйткәндәре лә урын ала. Улар аҡылы - мәңгелек һәм бөтә замандар өсөн дә яраҡлы. Ләкин заманалар үҙгәрә тора, йәшәйеш ҡанундары, ҡағиҙәләре лә бөтөнләй икенселәй була бара. Заманға ярашлы йәшәйеш аҡылына ла ҡолаҡ һалыу зарур бөгөн. 2002 йылдан, "Киске Өфө" гәзите ижад ителә башлаған мәлдән алып, замандаштарҙан ошо аҡыл-фекерҙәрҙе тирәбеҙ, гәзит биттәренә урынлаштырабыҙ. Кемдер уҡый ҙа күңеленә һеңдермәй, кемдер иһә күңеленә һеңдереп уҡый. Ҡабатлағандан доға иҫкермәй, тип, быйылғы йылда гәзитебеҙҙә сығыш яһаусы зыялыларыбыҙҙың ҡайһы бер һиммәтле фекерҙәрен яңынан тәҡдим итәйек әле, тинек. Иғтибар итегеҙ әле: ошо фекерҙәр һеҙҙең күңелдәрҙә урын алғайнымы?

Өс йыл инде республикабыҙҙа "Шәжәрә" Башҡортостандың тарихи мираҫын өйрәнеү үҙәге тарафынан ижад ителгән "Башҡорт ырыуҙарының тарихы" томлыҡтары донъя күреп килә. Ошо көндәрҙә уның 19-сы томына материалдар туплау йомғаҡланып тора. Экспедициялар ваҡытында альманахтарҙы әҙерләүсе ғалимдар бикәтин, һалйот, һеңрән, терһәк һәм һырҙы ырыуҙары буйынса мәғлүмәттәр йыйыу өсөн бер нисә тапҡыр Силәбе өлкәһенең Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарына барып ҡайтты. Үҙәктең ғилми хеҙмәткәре, социология фәндәре кандидаты Илгиз Солтанморатов сәйәхәт сәхифәләре менән уртаҡлаша.

Һуңғы ваҡытта баш ҡалала вандализм тигән һүҙ йыш яңғырай башланы, сөнки йә тегендә, йә бында ниндәйҙер зыян эшләнеп кенә тора. Өфө ҡала округы хакимиәте хәбәр итеүенсә, йорт подъездарындағы баҫҡыс майҙансыҡтарына, почта йәшниктәренә, яҡтыртҡыстарға, һүндергестәргә, сарҙаҡҡа менеү йәки подвалға төшөү юлдарының бигенә, лифт кабиналарына, йорттарҙың фасадтарына, домофондарға, сүп-сар урналарына һәм эскәмйәләргә көн юҡ.

Яңы йыл төнө һәр кемдең күңеле яҡты өмөттәр менән тулышҡандан-тулышып, мөлдөрәмә булған мәл. Балаларҙы күҙ уңында тотмайым мин. Улар былай ҙа мөғжизә илендә йәшәй был көндәрҙә: шыршы байрамдары, Ҡыш бабай бүләктәре, сюрприздар. Танауҙарына еҫ кергәндәре лә әкиәти тойғоларҙы кисерә әле, байрам алды эйфорияһында йөрөй. Ололар ҙа Яңы йылдан нимәлер көтә бит. Тик күптәр быны башҡаларға белдермәй. Уйлап ҡараһаң, бер ниндәй ҙә мөғжизә булмаҫын беләһең, был шул уҡ үтеп китә торған төндәрҙең береһе, әммә... күңел тулышҡан һәм ул йырылыу юлын эҙләй. Ахырҙа, тап ана шул мөғжизә көтөү мәле иң мөһим торош булып сыға ла инде.

Үтеп барған йылдың һуңғы һанында уҡыусыларыбыҙҙы изге эштәргә, ниәттәргә, ғәҙәттәргә саҡырып, әйҙәләп ултырабыҙ бына...

Кино - кеше күңеленә үтеп инерҙәй иң мауыҡтырғыс сәнғәт төрө ул. Мәғәнәле, юғары зауыҡлы фильмдарҙың тәрбиәүи әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Бала саҡ хәтирәләренән иҫтә ҡалған: ауылға яңы кино килтерһәләр, ауыл клубы шығырым тулы була, бар ауыл халҡы берҙәй булып экрандағы тормош менән йәшәй торғайны. Кино ҡарап, ҡыҙҙар - матурлыҡ, нәзәкәтлек, егеттәр илһөйәрлек, ирҙәрсә ныҡлыҡ сифаттарын күңелдәренә һеңдерҙе. Былары - нәфис фильмдарҙың йоғонтоһо тураһында, ә тағы документаль, ысын хәл-ваҡиғаларҙы, шәхестәрҙе яҡтыртҡан таҫмалар бар бит әле. Уларҙың әһәмиәте бигерәк тә ҙур. Сөнки нәфис фильмдарҙы йылдар үтеү менән икенсе артистарҙы уйнатып, яңынан төшөрөргә була, ә донъянан киткән шәхестәрҙең тормошо ҡабатланмай.

Башҡортостандың халыҡ артисы Әхтәм Абушахманов менән әңгәмәләш булыусылар уның бер сифатына иғтибар итмәй ҡалмайҙыр: барыһына ла ярарға тырышмай, дежур һүҙ һөйләй белмәй ул. Һәр әңгәмәһендә йә булмаһа халыҡ алдында яһаған сығышында ниндәйҙер парадоксаль фекер әйтеп ысҡындыра, көтөлмәгән дәлиле менән тыңлаусыларҙы һиҫкәндереп, ғәжәпләндереп тә ҡуя. Ҡайһы ваҡыт уның әйткәндәре менән килешмәйенсә, үҙенә дәғүә белдереүселәр ҙә табылмай тормайҙыр, нисек кенә булмаһын, ситуацияға яраҡлашырға, номенклатураға оҡшарға тырышмай һәм холҡоноң шул яғы менән бүтәндәрҙе ылыҡтыра ла ул. Ә бына улдары - М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры режиссеры Айрат, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры бейеүсеһе Ринат менән ҡорған әңгәмәһендә инде Әхтәм Әхәт улының беҙ белмәгән тағы ла бик ҡыҙыҡлы яҡтары асыла. Әңгәмәлә, билдәле, яҙылмаған ҡанундар буйынса атай кеше күберәк һөйләне, улдары теге йәки был өлкә буйынса күтәрелгән мәсьәләгә ҡарата үҙҙәренең мөнәсәбәтен белдерҙе.

Өс йыл инде республикабыҙҙа "Шәжәрә" Башҡортостандың тарихи мираҫын өйрәнеү үҙәге тарафынан ижад ителгән "Башҡорт ырыуҙарының тарихы" томлыҡтары донъя күреп килә. Ошо көндәрҙә уның 19-сы томына материалдар туплау йомғаҡланып тора. Экспедициялар ваҡытында альманахтарҙы әҙерләүсе ғалимдар бикәтин, һалйот, һеңрән, терһәк һәм һырҙы ырыуҙары буйынса мәғлүмәттәр йыйыу өсөн бер нисә тапҡыр Силәбе өлкәһенең Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарына барып ҡайтты. Үҙәктең ғилми хеҙмәткәре, социология фәндәре кандидаты Илгиз Солтанморатов сәйәхәт сәхифәләре менән уртаҡлаша.

Сания йылдың үтеүен түҙемһеҙлек менән көтә башланы. Элек көн үтһә, ғүмер уҙа, тип, һәр үткән көнгә үкенеп ултырыр ине. Хәҙер иһә күҙе - минут һайын сәғәттә. Кис еткәнен көтә ул шулай. Хатта календарҙағы иртәгәһе көндө ятҡансы алмаштырып ҡуйғаны ла бар.

Ошо көндәрҙә Өфө ҡала округы хакимиәтенең Мәғариф идаралығы "Өфө ҡалаһында этномәҙәни белем биреү: эш тәжрибәһе һәм үҫеш перспективалары" темаһына арналған түңәрәк ҡор үткәрҙе. Унда баш ҡаланың белем биреү учреждениеларында республиканың дәүләт телдәрен, туған телдәрҙе уҡытыу буйынса тупланған тәжрибә, эш һөҙөмтәһе тикшерелде.

Өфөлә БР Муниципаль берәмектәрҙең VI съезы булып үтте. Муниципалитеттарҙан, федераль һәм республика дәүләт власы органдарынан 600 делегат ҡатнашҡан сарала Муниципаль берәмектәр советы һәм республиканың урындағы үҙидаралыҡ органдары эшмәкәрлегенә йомғаҡ яһалып, көнүҙәк проблемалар буйынса фекер алышынды, киләсәккә өҫтөнлөклө йүнәлештәр билдәләнде.

Күптән түгел үҙәк матбуғат саралары Рәсәй төбәктәре буйынса айыҡлыҡ рейтингын баҫып сығарҙы. Баҡтиһәң, беҙҙә "Айыҡ Рәсәй" федераль проекты һәм хатта уның белгестәре лә бар икән.

Рәсәй киноһы йылында ошондай бер ҡыҙыҡлы мәғлүмәт менән уртаҡлашҡым килеп, ҡулыма ҡәләм алдым.

Алтын бөртөкләп йыйылған кеүек, башҡорт әҙәбиәтенең иң аҫыл, алтынға бәрәбәр китаптарын/әҫәрҙәрен бөртөкләп барлай киләбеҙ. Әлегә бөтә быуындар уҡып белергә тейешле әҫәрҙәр исемлеген егерме бергә тиклем еткерҙек. Был юлы исемлеккә тағы бер нисә әҫәрҙе индерәбеҙ.

Тарихи сығанаҡтарҙан билдәле булыуынса, кешелек донъяһы "Тимер быуатҡа" аяҡ баҫҡан осорҙан (яңы эраға тиклем 1200 йылдар самаһы элегерәк) баҡырҙан ҡула иретеү һөнәре ултыраҡ урындар янына - йорттарҙағы мейестәргә күскәс, тимерселек һөнәрен ҡатын-ҡыҙҙар ҙа үҙләштерә башлай.

Үҙен ихтирам иткән дәүләт һәм халыҡ милли үҙенсәлектәрен һаҡларға бурыслы. Милли сәнғәт тураһында һүҙ алып барғанда башҡорттоң төп милли мәҙәни үҙенсәлеге - ул бөйөк музыка ҡоралыбыҙ ҡурай, тиер күптәр, һәм хаҡлы булыр. Редакциябыҙҙың бөгөнгө ҡунаҡтарына ла ҡурайҙың туранан-тура бәйләнеше бар, сөнки ошо көндәрҙә Өфө дәүләт сәнғәт училищеһында халыҡ уйын ҡоралдары бүлеге эшләй башлауға 25 йыл тула. Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, Өфө сәнғәт училищеһының башҡорт халыҡ уйын ҡоралдары бүлеге етәксеһе Салауат Илгиз улы КИРӘЕВ, ҡурай класы уҡытыусыһы Рөстәм Далха улы ҒҮМӘРОВ менән ошо үҙенсәлекле уҡыу йорто тураһында әңгәмәбеҙ, сөнки Башҡортостандың милли сәнғәте үҫеше ошо училище тәрбиәләгән, белем биргән уҡыусылар менән бәйле.

"Әллә урыҫҡа бараһы, матур була балаһы", тип таҡмаҡларға ярата бер танышым. Был, әлбиттә, һүҙ араһында сыҡҡан мәрәкә генә. Күптәр тәрәнгә төшөп, был һүҙҙәрҙең мәғәнәһен аңларға тырышып та ултырмайҙыр. Тик мине улар уйға һалды. Бөгөн беҙ халҡыбыҙ яҙмышы, уның киләсәге хаҡында бик күп һөйләйбеҙ. Һөйләүен һөйләйбеҙ ҙә ул, үҙебеҙҙе һаҡлап ҡалыр өсөн аныҡ эштәр эшләйбеҙме һуң? Ҡыҙҙарыбыҙ сит милләт кешеһе менән тормош ҡора, сит милләткә балалар үҫтерә, егеттәребеҙ ҙә йәрҙе яттар араһынан эҙләй. Ильястан Иван тыуғанда башҡорт халҡының киләсәге өсөн хафаланыуҙар артҡандан-арта ғына.

Ошо көндәрҙә БР буйынса Эске эштәр министрлығының Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы идаралығы начальнигы Динар Заһит улы ҒИЛМЕТДИНОВ журналистар менән осрашып, ағымдағы йыл йомғаҡтары, эшләнгән эштәр һәм идаралыҡ алдында торған пландар, бурыстар менән таныштырҙы.

Мин үҙем ғүмерем буйы матбуғат баҫмаларында эшләп, хаҡлы ялға сыҡҡан кеше булараҡ, гәзитһеҙ көнөмдө күҙ алдына ла килтерә алмайым, шуға күрә пенсиямдан арттырып, гәзит-журналдарға яҙылырға тырышам.