Уҡытыусы һөнәрен һайлаған кеше тәүлектең һәр ваҡытында ла эштә була. Был бигерәк тә гел халыҡ араһында булған, уларға бөтөн яңылыҡты еткереп торған, олоһона ла, кесеһенә лә ихлас кәңәштәр биргән, бер сара ла уларҙан тыш үтмәгән ауыл уҡытыусыһына хас. "Айыҡ ауыл - 2014" республика конкурсында еңгән Федоровка районы Яңы Яуыш ауылында йәшәүсе Тәскирә менән Ишморат МАЛИКОВтар ғаиләһе лә шундайҙарҙан. Ишморат Фәйзулла улы Яңы Яуыш дөйөм белем биреү мәктәбе директоры, Тәскирә Надир ҡыҙы Федоровка районының иң яҡшы мөғәллимәләренең береһе, БР Мәғариф отличнигы, ошо уҡ мәктәптә балаларға башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән белем бирә. Алдынғы ҡарашлы уҡытыусылар, өлгөлө ғаилә ағзалары менән һөйләшеү ғаилә тәрбиәһе, ауыл уҡытыусыһы эшенең үҙенсәлектәре һәм, әлбиттә, айыҡлыҡ кеүек күркәм ғәҙәттәр тураһында барҙы.

Ошо көндәрҙә, Еңеүҙең 70 йыллығын байрам итеүгә ике-өс кенә көн ҡалғас, Баймаҡ районы Шәмсүл ауылында (хәҙерге Сәйәғәфәр ауылы янында) тыуып үҫкән Юнысбаев Әхмәтсафа ағай мәрхүмдең балаларына тулҡынландырғыс хәбәр килеп етте. Алты орден һәм башҡа күп миҙалдар кавалеры булған яугирҙы 1945 йылдың 9 апрелендә "Советтар Союзы Геройы" исеменә тәҡдим иткән булғандар икән. Ошо туралағы мәғлүмәтте интернет селтәренән Баймаҡта йәшәгән туғаны Зәкиә Солтанморат ҡыҙы тапҡан.

Әхмәтсафа ағай үҙе тере саҡта: "Командование миңә Советтар Союзы Геройы исеме биреүгә тәғәйенләүсе документ (представление) ебәргәйне. Тәки килеп етмәне бит миңә шул награда. Военкоматтан да эҙләтеп ҡараным. "Вы списках героев не числитесь", тигән генә яуап алдым...", - тип, ҡайһы саҡта һөйләп ҡуйғылай торғайны. Бала сағымда һуғыш эпизодтары хаҡында ҡабат-ҡабат һөйләтеп, уны йөҙәткәнем хәтеремдә.

Әсе һалҡын ел, күк йөҙөн баҫып алып яуған һыуыҡ ямғыр ҙа Өфөнөң төп майҙанына йыйылыусыларҙы ҡурҡыта алманы. Бөйөк Еңеүҙең 70 йыллығына арналған парадты ҡарарға һәм һуғышта ҡатнашҡан олатай-өләсәйҙәренең фотоһы ҡуйылған транспораттар менән "Үлемһеҙ полк" сафтарында үтергә тип, ҡаланың төрлө мөйөштәренән меңәрләгән кеше ағылды. Тантаналы марш менән үтәсәк һалдаттар, курсанттар, кадеттар, төрлө көс структуралары, ойошма хеҙмәткәрҙәре, мәктәп уҡыусылары тигеҙ сафтар булып теҙелеп, ҡуҙғалырға бойороҡ көтә. Бөйөк Ватан һуғышын үткән фронт һәм тыл ветерандары автобустарҙан төшөп, ҡала Советы янындағы трибуна тирәләй урынлаша. Барыһы ла парадҡа әҙер.

Бөйөк Еңеүҙең 70 йыллығына арналған парадҡа 300-ләп һуғыш һәм тыл ветераны саҡырылды. Бер көн алда уларға тантаналы рәүештә байрам миҙалдары тапшырылды, 9 майҙа иһә, улар республиканың төп парадын ҡарарға килде. Ветерандарҙың яҙмышы төрлө-төрлө, шулай булыуға ҡарамаҫтан, уларҙы ете тиҫтә йыл элек тамамланған ҙур фажиғә берләштерә.

Бәләкәй саҡтарында малайҙарымдың: "Әсәй, һинең яратҡан байрамың ниндәй?" - тигән һорауҙарына: "Еңеү көнө", - тиһәм, улар мине алдаша тип уйлап, яуабымды күңелдәре кителеберәк ҡабул итә ине. Сөнки балалар Яңы йылдан да шәп байрам булырға мөмкинлегенә ышана ла алмай. Яңы йыл да оҡшай, әлбиттә, әммә ул - күберәк ғаилә, күңел асыу байрамы, ә Еңеү көнө - дөйөм халыҡ тантанаһы, һағыш ҡатыш шатлыҡ байрамы, ул барса илде берләштергән, һәр ғаиләгә ҡағылған көн тип аңлатырға тырышҡан булам. Тик малайҙарҙың: "Беҙ ҙә, ҙурайғас, Еңеү көнөн ярата башлаясаҡбыҙмы?" - тигән бер ҡатлы һорауҙарына ҡапыл ғына нимә тип әйтергә лә белмәй инем. Сөнки элегерәк беҙгә, ветерандар һаны кәмегән һайын, был байрамдың бәҫе кәмер, ул онотола барыр, йәш быуын тарафынан өҫтәмә ял көнө тип кенә ҡабул ителә башлар кеүек тойола ине…

Бәләкәй саҡта өлкәндәргә эйәреп, кис ултырырға йөрөй инек. Ниндәй генә хәбәр һөйләшмәй ине улар унда. Берәүҙәр башынан үткәнде бәйән итә, кемдәндер мәҙәк һөйләтәләр йәки йырлаталар. Хәбәр һөйләгән булып, беҙҙе тормошҡа әҙерләгән улар, йәшәргә өйрәткән, яҡшылыҡҡа өндәгән. Һуғыш ваҡытындағы хәлдәрҙе лә йыш иҫләйҙәр ине инәйемдәр. Күпме йылдар үтһә лә, ошо хәтирәләр барыһы ла һаман иҫтә. Ысынлап та, ватандаштарыбыҙҙың фронттағы ҡаһарманлығы, тыуған ер өсөн аяуһыҙ көрәше тураһында бәләкәйҙән китаптарҙан уҡып, кинофильмдар аша күреп үҫтек. Ә эргәбеҙҙә генә шул дәһшәтле көндәрҙең күпме тере шаһиттары, һуғыш ветерандары йәшәне. Бөгөнгө көндә лә беҙҙең арала һуғыш йылдары балалары бар әле.

Һәр замандың үҙ ауырлығы тиһәләр ҙә, һеҙҙең быуынға барыбер ҙә һынауҙарҙың иң тосо эләкте. Ул һынауҙарҙы лайыҡлы үткән ветерандар булараҡ, киләһе быуынға - йәштәргә ниндәй теләктәр еткерерһегеҙ?

Һәр ғаиләнең үҙ геройы - һуғышта ҡатнашҡан ветераны барҙыр. Ә һеҙҙең батырығыҙ кем? Уның хәрби юлы тураһында һеҙ ниҙәр беләһегеҙ?

Гәзитте кемдәр сығарған?

"Ҡыҙыл атлылар"ҙың ҡыйыу мөхәррире тураһында иҫтәлегендә Кирәй Мәргән түбәндәгеләрҙе яҙа: "Али Карнай һәр ваҡыт һалдаттар, һуғышсан командирҙар, политработниктар араһында булды. Уның полевой сумкаһы һәр төрлө иҫтәлектәр, һуғышсан эпизодтарҙы сағылдырған яҙмалар менән тулы була торғайны. Көн һайын тиерлек ул яңы ҡуйын дәфтәре башлай. Уны тултырғас, серияға бүлеп, номерлап, тәртипкә килтерә лә, йыйып, Өфөгә туғандарына ебәрә: "Материал ҡайта торһон әле. Бында юғалыуы бар бит. Иҫән-һау әйләнеп ҡайтҡас, берәй роман һымаҡ нәмә яҙырға тура килер бит инде, ә? Кем яҙырға тейеш уны? Беҙ бит!" - тип яҙа ул. Али Карнайға тыуған иленә әйләнеп ҡайтырға насип булмай. 1943 йылдың 16 июнендә ул яу ҡырында һәләк була. Яҙырға хыялланған роман-эпопеяһы ла яҙылмай ҡала. Уның ебәргән көндәлектәренең бер өлөшө тыуған иленә килеп етмәй, килеп еткәндәре бөгөнгө көндәрҙә архивтарҙа һаҡлана".

Әбйәлил районы Байым ауылына оло юлдан ингән һәр кешене Шайморатов генералға ҡуйылған олпат таш һын ҡаршы ала ине. Тәүге һәйкәл 1964 йылда М. Шайморатовтың тыуған ауылы - Ҡырмыҫҡалы районы Биштәкә ауылында ҡуйылһа, икенсеһе 1970 йылда Байым ауылында күтәрелә. Йәғни, был скульптура республикабыҙҙа данлыҡлы 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының тәүге командирына икенсе булып ижад ителгән һынлы сәнғәт әҫәре. Күптән түгел ошо һынды реконструкциялап, Бөйөк Ватан һуғышы осоронда һәләк булғандар өсөн ҡуйылған обелиск янына күсереп ултырттыҡ.
Ни сәбәптән һәм ҡасан Урал аръяғында ятҡан ауылда Шайморатов генералға һәйкәл хасил булған икән һуң, тигән һорау шул мәлдә уянғайны.

Ошо көндәрҙә Мәскәү ҡалаһында генерал-майор Миңлеғәле Шайморатов иҫтәлегенә көрәш буйынса Мәскәү турниры үтте. Орджоникидзе исемендәге Рәсәй дәүләт геология-разведкалау университетының спорт залында егерменән ашыу егет таһыллыҡҡа көс һынашты. Сараны "Мәскәү һәм Санкт-Петербургтағы Башҡортостан студенттары һәм аспиранттары ассоциацияһы" ойошторҙо.

Бөйөк Еңеүҙең 70 йыллығына арналған турнирҙы Рәсәй Федерацияһы Президенты Аппаратының Эске сәйәсәт буйынса идаралығы етәксеһе урынбаҫары Радий Хәбиров асты.

"Российская газета" аҙналығының быйылғы 26 март һанында журналист Гөлназ Данилованың "Шайморатов генерал яҙмышы" тигән күләмле мәҡәләһен уҡып, ҙур тулҡынланыу кисерҙем. Легендар шәхесебеҙ яҙмышына ҡарата күҙҙәрем асылғандай булды, үҙем өсөн ошоға тиклем билдәһеҙ булған бик күп мәғлүмәт алдым, һоҡландым.

Гөлназ Данилова 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы командиры Миңлеғәле Шайморатов хаҡында режиссер Радик Ҡоҙаяров төшөргән ике сериялы яңы "Генерал" фильмы тураһында бәйән итә. М. Шайморатовтың М.В. Фрунзе исемендәге хәрби академияны тамамлағас та махсус задание менән Ҡытайҙа эшләүе, нисек итеп күренекле хәрби начальник булып китеүе, һуғыштағы ҡаһарманлыҡтары һәм, ниһайәт, ҡайҙа, ниндәй шарттарҙа һәләк булыуы ошоға тиклем серле билдәһеҙлек шаршауы артында ҡала килһә, Р. Ҡоҙаяров ентекле һәм тынғыһыҙ эҙләнеүҙәре һөҙөмтәһендә тупланған архив документтары, иҫән ҡалған шаһиттар күрһәтмәләре нигеҙендә комдивтың героик яҙмышын ғына түгел, ул ваҡыттағы ваҡиғалар һәм айырыуса Бөйөк Ватан һуғышы тарихының ҡайһы бер билдәһеҙ биттәренә лә асыҡлыҡ индереүгә өлгәшкән.

Өфө ҡалаһында, республикабыҙҙың иң төп юғары белем биреү усағы булған Башҡорт дәүләт университетында, ошо көндәрҙә донъя кимәлендәге мәртәбәле, матур сара - Башҡорт Википедияһының 10 йыллығына арналған "Вики-Һабантуй" һәм халыҡ-ара фәнни-ғәмәли кәңәшмә уҙҙы. Кәңәшмәгә Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән, төрлө ҡалаларынан, сит илдәрҙән Википедияның әүҙем ирекмәндәре килде. Улар коллегалары менән төрлө темаларға фекер алышты, Башҡорт Википедияһы эшмәкәрлегенә байҡау яһаны, был сайтҡа яҙыша башларға теләүселәрҙе мәҡәләләр яҙыу тәртибе, талаптары менән таныштырҙы.

Кешелек тарихында иң аяуһыҙ һаналған һуғыштың тамамланыуына 70 йыл тула. Бынан 70 йыл элекке хәтәр ваҡиғалар әле бик оҙаҡ хәтерҙә һаҡланасаҡ. Хәтер ул үткәнде киләсәк менән бәйләй торған оло көс. Уның менән кеше - шәхескә, халыҡ - милләткә, ил дәүләткә әйләнә.

Ер йөҙөндәге ҡара көстө - немец фашистарын тар-мар итеүҙә ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙҙың да өлөшө ҙур булыуы тураһында һөйләп үткем килә. Улар һуғыштың тәүге көндәренән үк тылда фронтҡа киткән ир-егеттәр урынына баҫты. Быға улар әҙер ине: илебеҙҙә социалистик ҡоролоштоң нигеҙҙә еңеүе, партияның милли программаһының уңышлы хәл ителеүе ҡатын-ҡыҙҙарға мәҙәни һәм белем кимәлен күтәрергә, төрлө һөнәргә эйә булырға, ил тормошонда әүҙем ҡатнашырға мөмкинлек бирҙе. Быны ошондай миҫалдар менән иҫбатларға мөмкин: 1940 йылда халыҡ хужалығында эшләүселәр араһында ҡатын-ҡыҙҙар 39 процент, мәғариф һәм мәҙәниәт өлкәһендә - 59, һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә 76 процент тәшкил итте. 1937 йылда СССР-ҙың Юғары Советына 189 (16,5 процент) ҡатын-ҡыҙ депутат итеп һайланды.

Ошо көндәрҙә Мәскәү ҡалаһында сираттағы башҡорт КВН уйындары үтте. Баш ҡалала йәшәүсе яҡташтар өсөн күптән йолаға әйләнгән сара Серго Орджоникидзе исемендәге Рәсәй дәүләт геология разведкалау университетының тантаналар залына 300-ҙән ашыу тамашасыны йыйҙы.

Быйыл юмор бәйгеһендә 9 команда көс һынашырға теләк белдерҙе. Был Мәскәүҙәге башҡорт КВН-хәрәкәте өсөн ниндәйҙер кимәлдә рекорд та булды. Финал уйындарына Мәскәүҙең төрлө юғары уҡыу йорттарында белем алыусы Башҡортостан йәштәренең 6 командаһы сыҡты, уларҙың атамаһы уҡ квнсыларҙың тапҡырлығын иҫбат итте - "Өсmen", "Тирләм-тирләм", "Сәй эсәйек", "Минең яратҡан команда", "Айнур Асҡаров", "Ҡыҙыу розалар". Еңеүселәр дүрт конкурс һөҙөмтәләре буйынса билдәләнде. Беренселекте К.Э.Циолковский исемендәге Рәсәй дәүләт технология университетының өс студенты булдырған "Өсmen" КВН-командаһы яуланы. Егеттәр сығыштары менән Баймаҡ һәм Йылайыр районынан, әлеге көндә "Материаловедение" факультетының һуңғы курсында белем алалар.

Кем ул ысын ир-егет? Ир затынан булған кеше Аллаһы Тәғәлә тарафынан билдәләнгән бурысын, мөҙҙәтен аңлап йәшәһен өсөн нимә кәрәк? Ниндәй шарттарҙа сыныға ул ир характеры? Ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙ күләгәһенән сығырға ынтыламы бөгөнгө ирҙәребеҙ? Әллә уларға ошолай йәшәү күпкә уңайлыраҡ, йәтешерәкме? Ошо һорауҙарға Баймаҡ районы Ярат ауылы мәктәбенең хеҙмәт, география, йыр, ОБЖ предметтары уҡытыусыһы, ауылда "Ир-егеттәр ҡоро"н ойошторған уҙаман Илгиз Ғәлимнур улы ЙӘНБИРҘИН менән яуап эҙләйбеҙ.

Ирҙәр ҡайҙа булған?

Ауылда йәшәүҙең бер ҡыҙыҡлы яғы бар - унда һәр кешенең кем икәнен, нимә эшләп йөрөүен барыһы ла белеп тора. Мин үҙем ошо ауылда тыуып, ғүмерем буйы ошонда йәшәгән кеше булараҡ, ауылдаштарымды яҡшы беләм. Ҡарап йөрөйөм: беҙҙә генә түгел, башҡа ауылдарҙа ла ҡатын-ҡыҙҙар ирҙәрҙән бер аҙымға алданыраҡ барған һымаҡ тойола башланы. Етәксе урындарҙа - ҡатын-ҡыҙ, йәмәғәт эштәрендә - ағинәйҙәр, хатта автомобилдә лә гүзәл заттар күберәк йөрөй.

ШОС һәм БРИКС илдәре башлыҡтарының сираттағы саммиты Өфөлә уҙасаҡ, тигән хәбәр йәмғиәтте бер нисә өлөшкә бүлде: берәүҙәр шунда уҡ кире ҡарашын белдерһә, икенселәр глобаль кимәлдә фекерләп, уның ыңғай яҡтарын күрергә тырышты, бәғзеләр әлегә ситтән генә күҙәтеүсе булып, ҡайһы яҡҡа ауышырға белмәй аптырана, битарафтарға иһә - ике донъя, бер мөрйә... Беҙ иһә барлыҡ һорауҙарға яуап табыу маҡсатынан тәүсығанаҡҡа - ошо самиттарҙы үткәреү өсөн яуаплы булған "ШОС һәм БРИКС - 2015" офис-төркөмө директоры, БР министры Руслан Заһит улы МИРСАЯПОВҡа мөрәжәғәт иттек.

"Һуғыш мәлендә гәзит - һулар һауа. Кешеләр гәзитте яҡын кешеләренән килгән хаттан алдараҡ аса. Хәҙер гәзит мотлаҡ һиңә төбәлгән хат. Һинең яҙмышың унда яҙылғанға буйһона", - тип яҙа билдәле памфлет оҫтаһы Илья Эренбург һуғыш йылдарында. Ысынлап та, Бөйөк Ватан һуғышы осоронда ҡәләм яҙыу ҡоралы ғына түгел, бәлки, һуғыш ҡоралына әйләнә. 1942 йылдың аҙағына һуғыш майҙанында 4 үҙәк, 13 фронт, 60 армия, 33 корпус, 600 дивизия һәм бригада гәзите сығарыла. Милли дивизиялар шулай уҡ үҙ гәзиттәрен булдыра, шулар иҫәбендә 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының башҡорт телендә нәшер ителгән "Ҡыҙыл атлылар" гәзите лә була.

Баш ҡала балалары һәм уларҙың ата-әсәләре, олатай-өләсәйҙәре ошо көндәрҙә М. Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт драма театрында үткәрелгән "Һаумы, һаумы, әкиәт!" тип исемләнгән донъя халыҡтары әкиәттәрен башҡорт телендә башҡарыусыларҙың ҡала конкурсын тамаша ҡылырға йыйылды. Үҙҙәре һөйләгән әкиәттәге мажараларға ихлас күңелдән ышанған балалар ололарҙы ла был тормошта һәр ваҡыт изгелек, ғәҙеллек, яҡшылыҡ, татыулыҡ һәм дуҫлыҡҡа урын табылыуына инандырҙы.

"Һаумы, һаумы, әкиәт!" ҡала конкурсы 2010 йылдан алып үткәрелә. Ойоштороусылар әйтеүенсә, алты йыл эсендә был ярышта 3700-ҙән ашыу бала ҡатнашҡан. Быйыл конкурстың район этаптарында 191 белем биреү учреждениеһынан бөтәһе 710 бала ярышҡан. Шулар араһынан 15 фольклор коллективы, мәктәпкәсә белем биреү учреждениеларынан 20 тәрбиәләнеүсе, дөйөм белем биреү учреждениеларынан 33 уҡыусы ҡала этабына үткән. Улар башҡорт, рус, украин, литва, инглиз, эскимос, һинд, алтай һәм башҡа халыҡтарҙың фәһемле әкиәттәрен башҡортса һөйләне. Мәктәпкәсә белем биреү учреждениелары тәрбиәләнеүселәре араһында Киров районының 51-се һанлы балалар баҡсаһынан Фаягөл Йәнтүрина абсолют еңеүсе тип табылды.

28 апрелдә баш ҡалала Башҡортостан халыҡтары ассамблеяһының III съезы үтте. Унда барлығы 350 делегат саҡырылғайны. Съезд эшендә республика Башлығы Рөстәм Хәмитов, саҡырылған ҡунаҡтарҙан РФ Президенты Хакимиәтенең Эске сәйәсәт идаралығы етәксеһе урынбаҫары Михаил Белоусов, РФ Президентының Волга буйы федераль округындағы тулы хоҡуҡлы вәкиле урынбаҫары Олег Мельниченко, Рәсәй халыҡтары ассамблеяһы Советы рәйесе Назиржон Абдулғәниев ҡатнашты.

Рәсми теркәлгән 40 милли-мәҙәни йәмғиәтте берләштереүсе ойошма 2000 йылда барлыҡҡа килә һәм шул йылда уҡ уның беренсе ойоштороу съезы үтә. Икенсе съезд бынан 6 йыл элек уҙғарыла. Рәсәй Федерацияһында Дағстандан ҡала 100-ҙән ашыу халыҡ һәм милләт вәкиле йәшәгән Башҡортостан күп милләтлелеге буйынса икенсе урында тора. Шуға ла дөйөм мәсьәләләрҙе айырым түгел, ә уртаға һалып һөйләшеү, йөктө бер йүнәлештә тартыу республиканың тотороҡлолоғо, үҫеше өсөн бик мөһим. Бында, әлбиттә, ойошманың дәүләт власы менән конструктив диалог ҡора белеүе лә ҙур әһәмиәткә эйә.

Элек-электән ил башына яңы башлыҡ килеп ултырыу менән мотлаҡ ниндәй ҙә булһа реформалары менән тормош ағышын бутап йә уны кирегә әйләндереп ебәрер булған. Хрущевтың кукуруз баҫыуҙары, Горбачевтың йөҙөм плантацияларын ҡырҙырыуы классик анекдотҡа әйләнеп, халыҡтың төртмә телендә йәшәй бирә, ләкин бындай ғибрәттәрҙән һабаҡ алыу тигән нәмә хаҡында уйлап та бирелмәй. Дүрт йыл эсендәге президентлыҡ осоронда Д. Медведевтың "модернизация"һы, милициянан полиция яһауы, мәктәп имтихандарын БДИ һынамыштарына алмаштырыуы ла халыҡта бик күп ризаһыҙлыҡтар тыуҙырҙы. Улай ғына ла түгел, сығарылыш кластары уны 2009 йылдан алып күндәм генә тапшыра килһә лә, РФ Президенты В.Путинға әле булһа Медведевтың мәғариф реформаһын юҡҡа сығарыуҙы үтенгән мөрәжәғәттәр яуыуын дауам итә.