Әжәл, хурлыҡтан ҡотҡарып, эске азатлыҡ бирә икән. Кешелек дәрәжәңде һаҡлап алып ҡалыу мөмкинлеге... Үҙ яҙмышыңды үҙең һайлау хоҡуғы...
- Мин абзыйға яҡыныраҡ ултырам, - тине Сабир, үҙенә ҙурыраҡ киҫәк, тәмлерәк өлөш талап иткән бала һымаҡ. - Юғиһә, бер эт йәнмен мин, утта янмай, һыуҙа батмай торған холҡом бар... - тип өҫтәне ғәфү һорағандай.

Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - география фәндәре докторы, профессор, БР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре, ватан этнографияһы тарихы, этник һәм тарихи география, география һәм картография өлкәһендәге 170-тән ашыу ғилми хеҙмәттәр авторы Айбулат Вәли улы ПСӘНЧИН.

Борон башҡорт йәмғиәтенең юғары ҡатламында тарханлыҡ институты шулай уҡ ҙур урын тотҡан. Тарханлыҡ - хан замандарынан килгән күренеш. Хан, солтан, бейҙәрҙән ҡала тархан дәрәжәһе иң аҫыл исем һәм ишлерәк булған, буғай. Тарихтан күренеүенсә, тарханлыҡ Төрки ҡағанаты дәүерҙәренә барып тоташа. Боронғо монголдарҙа ла ул исем-ат бар. Хазар ҡағанатында документтарҙан Гөрбән тархан исеме билдәле. Византия императоры һәм тарихсыһы Константин Багрянородный Олуғ Тархан титулы хаҡында яҙған.

(Генерал-майор И.В. Чернов яҙмаларынан)

Генерал Владимир Афанасьевич Обручев
(1842 - 1851 йылдарҙа Ырымбур губернаторы булған)

Обручевтан һуң Ырымбур һәм Һамар генерал-губернаторы итеп тәғәйенләнгән Перовский 1851 йылдың майында Һакмар станицаһы аша Ырымбурға килә. Ҡаҙан ҡалаһынан һуң Өфөлә лә булып китә, унда Балкашин губернатор була. Һаҡмар йылғаһы аша сыҡҡанда Перовский казактарға алтын аҡсалар менән түләй һәм бының сәбәбен дә аңлата: ул үҙенең бында Ырымбур ерҙәренә алтын алыр өсөн түгел, ә уны халыҡҡа таратыу маҡсатында килеүе хаҡында Урал ғәскәре атаманына (Һаҡмар станицаһы уның ҡарамағында була) белдерә. Перовский ошо ҡылығы менән Обручевтың уның өҫтөнән хәрби министерлыҡҡа яҙған доносына ишара итә: ошо шикәйәттә Перовскийҙың 1835 - 1838 йылдарҙа башҡорттарҙың уның һеңлеһе, графиня Анна Алексеевна Толстойға алтын сығарырға рөхсәт итеүе тураһындағы ҡарарын раҫлауы хаҡында яҙыла.

Һуңғы осорҙары илебеҙҙә күбәйеп киткән берәҙәк эттәр һәм бесәйҙәр мәсьәләһе йыш ҡына депутаттар кимәлендә лә күтәрелеп тора. Берәүҙәр был мәхлүктәрҙең әҙәм балаһына зыяны хаҡында һүҙ алып барһа, икенселәр йәлләп, уларҙың да йәшәргә хоҡуғы булыуы, уларға ла "кешеләрсә" мөнәсәбәт тейешлеген ҡайғыртыу яғында.

Өфөбөҙҙөң көндән-көн ыңғай яҡҡа үҙгәреүен һәр өфөлө, ҡала ҡунаҡтары күрә йөрөйҙөр.

Бер күргән - белеш, ике күргән - таныш, күп күргән - дуҫ, тиҙәрме әле? Шуның кеүек, күҙ тейә күрмәһен, АҠШ президентының махсус илсеһе Стивен Уиткофф йышланы түгелме беҙгә? Алыҫ араны яҡын итеп, океан аша килә лә төшә. Әле уның 11 апрелдәге визиты - ике ай эсендә Рәсәйгә өсөнсө тапҡыр килеүе.

ҺОРАУ: Нимә ул һеҙҙең өсөн милли кейем: рух сағылышымы, күңел ихтыяжымы, хәтирәме, әллә мода артынан ҡыуыу ғынамы?

Матурлыҡ тыуҙырыу һәр кемдең ҡулынан киләме? Ә бына был көләкәс ҡыҙыҡайҙың төрлө ижад емештәре, һис шикһеҙ, тирә-яҡты йәмләй. Таныш булығыҙ: Әбйәлил районы Асҡар ауылындағы Таһир Кусимов исемендәге гимназияның 6-сы синыфы уҡыусыһы Нәзилә Хәмитова.

Әкиәт - бала саҡтың айырылғыһыҙ бер өлөшө. Уның аша бала күңеленә туған тел байлығы һеңә, тормошто әсә теле аша, башҡортса ҡабул итеү формалаша, холоҡ әүәләнә.

Күптән түгел берәү миңә ошолай өндәшеп ҡуйҙы: "Баҡтиһәң, февраль башында фән өлкәһендә эшләгәндәр һөнәри байрамын билдәләй икән. Кисә үлһәм, бөгөн белмәҫ инем (тора биргәс, һорай ҡуйҙы). Фән кешеләрен әйтәм, юҡ-бар нәмә менән булышып ваҡыттарын бушҡа үткәрмәйҙәр микән улар?.."
Шунан үҙ алдына, әммә миңә ишетерлек итеп өҫтәп ҡуйҙы: "Эштәренең һөҙөмтәһен бер күрергә ине..."

Маңлайҙан ағып төшкән һалҡын тир күҙҙе томалай. Снаряд умырып алған бурбайҙан аҡҡан ҡан берцыға тула. Бронежилеттың күнегелгән ауырлығы аҙым һайын арта бара, яурындарҙы баҫа. Яралы кейек һымаҡ аҡтыҡ көсө менән һаман алға ынтылған яугир үҙенең тоҙаҡта икәнен, ҡулсаның ҡотолғоһоҙ ҡыҫыла барғанын тоя. Әммә үлемесле хәүеф янағанда ҡайҙандыр тәрәндән, күҙгә күренмәгән тамырҙарҙан ҡалҡып сыға торған ҡеүәт уны туҡтауһыҙ алға ҡыуалай. Ә аусының аҙымдары еңел: гүйә, аяҡ аҫтындағы ҡырсын таштарҙы ҡыштырҙатып, океан ярына иртәнге күнекмәгә сыҡҡан. Шлемына беркетелгән видеокамера "кешегә һунарҙы" төшөрөп бара. Пальмалар аҫтында, төнгө океанға текләп, хәмер уртлай-уртлай, дуҫтарын көнләштереп һөйләргә хәтәр мажара... Ул ҡорбанын талсыҡтырып, "тиреһен боҙмай" ғына тереләй алырға ниәтләй, шуға күрә ашыҡмай: "урыҫҡа һунар"ҙың һәр минутынан кинәнес ала. Шуныһы йәл: ҡорбаны ҡарт айыу һымаҡ килбәтһеҙ, пантера һымаҡ сос, төлкөләй хәйләкәр, арыҫлан һымаҡ хәүефле булһа, фильм ҡыҙығыраҡ булыр ине. Хәйер, "айыу" дошмандарына ҡаршы ҡаһарман торҙо, автоматында патрондары бөткәнгә тиклем ҡамауҙан йырып сығырына өмөтөн юғалтманы. Тик бушҡа ғына. Күп тә үтмәҫ, ул һөрлөгөп йөҙтүбән барып төшөр. Шул саҡ аусы автоматы менән төрткөләп, уны салҡан әйләнергә мәжбүр итер, аяғы менән түшенә баҫыр, ә камера мәрхәмәт ялбарған ҡыҙғаныс күҙҙәрҙе эре планда төшөрөп алыр. "Veni, vidi, vici"! Килдем, күрҙем, еңдем! Был тамашаға шундай атама бирергә булыр ине!

Уҡытыусыларҙың 70 проценттан ашыуы уҡыусылар һәм уларҙың ата-әсәләре тарафынан буллинг ҡорбандары була. Был хаҡта Башҡортостан Дәүләт Йыйылышының Фән, мәғариф, мәҙәниәт, йәштәр сәйәсәте һәм спорт буйынса комитет рәйесе Айбулат Хажин хәбәр итте.

Ата-бабаларыбыҙ үҙҙәренән һуң һау-сәләмәт, көслө рухлы, абруйлы нәҫел ҡалдырыуға ныҡ иғтибар биргән. "Өйләнмәгән уйһыҙ булыр, донъяһы көйһөҙ булыр", тип, улдарына ваҡытында кәләш алып бирергә, ҡыҙҙарын кейәүгә бирергә тырышҡандар. Ҡатын-ҡыҙҙың иң маҡтаулы бурысы - әсә булыу, бала бағыу, ләкин ҡайһы бер осраҡтарҙа йәш ғаиләләр бындай бәхеттән мәхрүм булғандар. Элек медицина ярҙамы ла тейешле кимәлдә булмағанлыҡтандыр, ҡыҙылса ауырыуы йәки башҡа сәбәптәр менән йәш балалар араһында үлем ныҡ көслө булған. Ҡайһы бер ғаиләләрҙә балалар тыуып торған, үлеп торған, шуға ла ололар йәштәрҙе: "Балаң тыуғанына ҡыуанма, торғанына ҡыуан", - тип иҫкәрткән.

Балалар уйынсыҡтары… Магазин кәштәләренә күҙ һалһаң, иҫ-аҡылың китерлек уйынсыҡтар бар хәҙер. Балаңды етәкләп инһәң, ул әле береһенә, әле икенсеһенә ынтыла. Барыһы ла матур, мауыҡтырғыс, ымһындырғыс. Уйынсыҡ етештереүселәр атай-әсәйҙең баланы ныҡ яратыуын, күңелен ҡыйырға теләмәгәнен, уның өсөн ҡулынан килгәнен дә, килмәгәнен дә эшләргә тырышып-ынтылып торғанлығын белә, шуның өсөн уйынсыҡтарға хаҡты самаһыҙ ҡиммәт ҡуя. Бала хаҡты белмәй, ҡыҙыҡҡан уйынсығын алдыра. Урам буйлап аяғы ергә теймәй ҡыуанып ҡайта. Шунан уның менән күп тигәндә ике-өс көн уйнай һәм танһығы ҡана.

Әҙәм балаһының фани донъяға тыуыуы, ғәҙәттә, уның ата-әсәһе, олатай-оләсәйҙәре, башҡа яҡын туғандары өсөн көтөп алынған, ҡыуаныслы һәм үҙенә күрә бик тә күркәм ваҡиға.

Бала саҡтан бигерәк тә өләсәйҙәр, ҡартәсәйҙәр беҙгә артыҡ шатланырға, шашынырға, ҡысҡырып көлөргә, самаһыҙ иһаһайларға, бер һүҙ менән әйткәндә, бейбаштаҡланырға, үкереп иларға, үҙәк тартырға, үкһергә, кешегә рәнйергә, ҡарғарға, аҡырырға, екерергә, яуызлыҡ теләргә ярамағанлығы хаҡында ҡат-ҡат иҫкәртә торғайны. Быларҙы үтәүҙе улар беҙҙән талап итте, үтәмәгәндәргә аҡ тешен күрһәтеп барманы. Ошондай һәм ошоға оҡшаш барлыҡ тыйыуҙарҙы дөйөмләштереүсе һүҙ кеүек яңғырай "Артыҡ шатлыҡ һағыш килтерә" әйтеме. Хәйер, тик шатланыуға, ҡайғырыуға йә кешегә яуызлыҡ теләүгә генә ҡайтып ҡалмай был әйтем. Уның хаҡында төрлө юҫыҡта уйланһаң, кешене, милләтте, дәүләтте һәм кешелекте оҙон ғүмерле итерлек, милли идеяға торош асылына ла төшөнәһең.

6 апрелгә ҡарай төндә Киев режимы ҡарамағындағы территорияларҙа бер нисә тапҡыр һауа һөжүме хаҡында иғлан ителгән, Киевтың ҡайһы бер райондарында көслө янғындар сыҡҡан. Дошман тылына һөжүмгә РФ Хәрби-диңгеҙ флоты ла йәлеп ителгән: кораблдәр "Калибр" ҡанатлы ракеталар осорған; Ту-95МС алыҫ авиация көстәренең стратегик ракеталар йөрөтөүсе туғыҙ самолеты һауаға күтәрелгән.

"Мин был донъяла һеҙҙең һымаҡ оҙаҡ йәшәргә теләр инем, тик уның сере нимәлә, аңлат әле, Уҡытыусым", - тип өндәшкән бер ваҡыт шәкерт остазына. "Мин һиңә аңлатырмын да ул, тик йәш саҡта ололар һүҙе аҡылдан бигерәк өгөт-нәсихәт тип ҡабул ителә. Ә шулай ҙа һорауыңа ябай ғына яуабым әҙер. Оҙаҡ йәшәүҙең сере - һаулыҡ, тиҙәр, ғәҙәттә, бында дөрөҫлөк бар, ләкин төп сер ана шул һаулыҡ нигеҙенә йәшеренгән". "Йә, остазым, әйтә һал, тиҙерәк: ниндәй сер ул унда йәшеренгән?" -тип түҙемһеҙләнә шәкерт. "Сабырлыҡ! - ти остаз шәкерте ҡылығына тоҫҡап. - Һаулыҡ нигеҙе тап ана шунда. Ысынлап әйтәм, иҫеңдә тот һәм ниндәй генә хәлдә лә ғүмереңдең һәр сәғәте, һәр минутында ла тыныслыҡ һаҡлап ҡала бел, бына шунда ла инде оҙон ғүмерлелек сере. Ығы-зығы, буш һүҙлелек, ҡыҫыр хыялдар - һаулыҡты ҡаҡшатыусы дошмандар. Сабыр ғына маҡсатыңа табан атла - ҡабаланма, тыпырсынма: артыҡ һүҙ һәм файҙаһыҙ ғәмәлдәр ғүмерҙе оҙайтмай - шуны бел!"

Һәр яҙ тотош илдә, шул иҫәптән беҙҙең баш ҡалабыҙҙа ла йыйыштырыу-таҙалау өмәләре ойошторола. Өфө халҡы берҙәм булыуы менән айырылып тора. Быға тиклем үткән өмәләрҙә мәктәп уҡыусылары, студенттар, төрлө ойошма хеҙмәткәрҙәре ихлас ҡатнашты. Эштәр ҙә гөрләне, музыка яңғыраны, йәнле аралашыу ҙа барҙы, хатта элекке замандарҙағы кеүек туҡланыу нөктәләре ойоштороп ебәрелде.