Рәсми рәүештә ҡабул ителмәһә лә, "Өфө кешеһе" тигән һүҙбәйләнеш, мәғәнә бар, йәшәй. Уны беҙ яҡшы тоябыҙ, аңлайбыҙ. Бигерәк тә баш ҡаланан ситтә, алыҫ тарафтарҙа йөрөгәндә Өфөнөң, уға мөнәсәбәтле булған кешенең күңелгә яҡынлығын ныҡ тояһың. Икенсе төрлө әйткәндә, Өфөгә ҡарата булған мөнәсәбәт йылылығы һинең дә күңелеңә сайпылһа, шундай ҡаланың гражданы булыуға ғорурлыҡ тойғоһо кисерәһең. Тағы ла шуныһы: Өфө кешеһе ниндәй генә милләт вәкиле булмаһын, барыһы ла башҡорт булып ҡабул ителә. Был хаҡта Рәсәйҙең киң билдәле ғалимы Олег Чернэ баш ҡалабыҙға бер килгәнендә әйтеп үткәйне. Ул: "Башҡортостанда, Өфөлә йәшәүсе һәр кеше башҡортса һулыш ала һәм фекер йөрөтә, һөйләшә", - тигәйне. Шулай итеп, кем һәм ниндәй ул Өфө кешеһе?

Ата-әсәһен, халҡын, туғандарын яратмаған кеше тыуған иленең патриоты була аламы? Юҡ, әлбиттә! Беҙҙең әңгәмәсебеҙ атаһының, әсәһенең тыуған ауылдарында олатайҙарының хөрмәтенә мәсет һалдырған. Өфө ҡала советы депутаты, Башҡортостан Республикаһының Диңгеҙ Йыйылышы (Морское Собрание) ойошмаһы рәйесе Юлай Азамат улы МОРАТОВ үҙенең тормош биографияһын хәрби-диңгеҙсе булараҡ башлаған. Уның менән патриотик тәрбиә хаҡында әңгәмә ҡорҙоҡ.

Ошо көндәрҙә, атап әйткәндә, әлеге йылдың 14 июнендә, республикабыҙҙың административ-географик сиктәре киңәйтелеп, Оло Башҡортостан барлыҡҡа килеүенә теүәл бер быуат тула. Тарихи масштаб өсөн был әллә ни күп тә түгел һымаҡ: ошо ваҡыт арауығында ни барыһы 4 быуын алышынған. Әммә халҡыбыҙҙың тарихи тамырҙары үтә боронғо замандарға барып тоташа. Бынан теүәл 1100 йыл элегерәк Тарихи Башҡортостандың көньяҡ тарафтарынан Булғар ханлығына табан ғәрәп хәлифе әл Муҡтадир илселеге үтеп китә. Илселектең уҡымышлы сәркәтибе ибн Фаҙлан башҡорттар тураһында үтә ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр ҡалдыра. Шул замандарҙа уҡ ата-бабаларыбыҙ үҙаллы, бер хакимға ла баш бирмәҫ халыҡ булараҡ танылған була.
Шуныһы ҡыҙыҡ, боронғо башҡорт иле хаҡындағы мәғлүмәт кешенең боронғо биогенетик хәтерендә лә һаҡлана икән. Уҙған быуаттың 80-се йылдарында, махсус алым менән психологик тәжрибәләр үткәргәндә, бер башҡорт студенты үҙенең мейе төпкөлөндә (аҫҡы аңында) һаҡланған күренеш хаҡында һөйләгәйне. Баҡтиһәң, ул Искәндәр исемле бер яугир булып, 1236 йылда монгол ғәскәре составында Киев ҡалаһын алыуҙа ҡатнашҡан икән. Шуныһы ла ғәжәп, ул үҙенең Башҡорт иле кешеһе булыуы хаҡында ла белдерҙе. Шуға күрә Оло Башҡортостаныбыҙҙы тарихи Башҡорт иленең вариҫы тип нарыҡлау һис тә яҙыҡ булмаҫ. Ә әлеге яҙмабыҙҙа һүҙ бынан 100 элек булып үткән тарихи ваҡиғалар хаҡында булыр.

Йөҙ яуызлыҡты бер дөрөҫлөк еңер, тип иҫәпләгән халыҡ һәм хәҡиҡәт мең йылдан һуң да өҫкә ҡалҡырына ышанған. Бөгөн был һүҙҙәрҙең ысынға сығыуын ихлас көҫәп торған заман килде, тик аҡ менән ҡараны айырыуы ғына ҡатмарлашты. Быларҙың барыһының да тамыры ҡайҙа һәм матбуғат сараларына ышанысты нисек кире ҡайтарырға? Баш ҡаланың "Торатау" Конгресс-холында үткән "Медиайыйын" Башҡортостандың киң мәғлүмәт саралары форумында йәнә ошо һорауға яуап эҙләнде.

31 майҙан 7 июнгә тиклем Өфөлә "Тамырым - башҡорт" Төбәк-ара балалар-үҫмерҙәр форумы булып үтте. Уҡыусыларға этномәҙәни, гражданлыҡ-илһөйәрлек тәрбиәһе биреүгә йүнәлтелгән был сара Силәбе, Ырымбур, Төмән, Свердловск, Ҡурған өлкәләренән һәм Пермь крайынан килгән 60 үҫмерҙе берләштерҙе.

Бөгөнгө мәғариф системаһы 30-40 йәшкә тиклемге быуындар яҙмышында уҫал "уйын" уйнаны, тип иҫәпләүселәр бар. Ысынлап та, ҡатмарлы һәм буталсыҡ был осор - 90-сылар хаҡында "юғалған быуын" тип әйткәндәрен дә ишеткән бар. Осорона, мәленә күрә, ориентирҙар буталған, үткәндәр инҡар ителгән, киләсәккә әле йүнәлеш билдәләнмәгән, бөтөн өлкәләрҙә лә яңырыу, үҙгәреш талап ителгән йылдар ине ул.

Үҙең ғүмер иткән ҡала тураһында ситтән килгән кешенең ниндәй фекерҙә булыуы ҡыҙыҡ. Даими рәүештә ошонда йәшәүебеҙ арҡаһында баш ҡаланың ниндәйҙер үҙенсәлеген, әһәмиәтлеген һәм кәмселеген күрмәйбеҙ. Ә сит кешегә бөтә нәмә яңыса һәм ул беҙҙең кеүек өҫтөнлөклө генә фекер йөрөтмәй, ә тәфсирләп ҡарай, бөтәһенә лә иғтибарын бүлә. Шулай, Һамар ҡалаһынан килгән хеҙмәттәшем Игорь Вяткиндың Өфөбөҙ тураһында әйткән фекерҙәрен гәзит уҡыусыларға ла еткергем килә.

Бер-береһен белмәгән ике егет ике ҡыҙҙы таныш булмаған станцияға оҙатып киләләр. Йәштәр дыуамал була: һүҙгә әүрәп, төн уртаһы еткәнен дә абайламайҙар, һуңғы электричка күптән киткән, сираттағыһы таңғы алтыла ғына була, таныш түгел ерҙә йоҡларға урын юҡ, ҡыҙҙар ҡайтып еткәс, күҙҙән юғала. Ни эшләргә? Егеттәр бер-береһе менән таныш түгел, әммә уртаҡ хафа уларҙы берләштерә: нисек булһа ла яҙғы һыуыҡ төндә йылыныр урын табырға кәрәк. Икеһе ике яҡҡа китеп, төндө үткәргәндәй фатир эҙләйҙәр. Уларҙың береһе утыҙ йәшлек яңғыҙ йәшәгән ҡатындың ишеген шаҡый, күпме генә ныҡышһа ла, теләгән һөҙөмтәгә өлгәшә алмай. Уларҙан һуң был ишекте үҫмер бер егет шаҡый, ләкин ул да кире боролоп сыға. Ә бына оло йәштәге бер ир һис ҡаршылыҡһыҙ өйгә инеп китә. Ҡатын менән ирҙең үҙ-ара һөйләшкәнен тыңлап торған егеттәр уның Сарафанов Андрей Григорьевич атлы кеше булыуын белә...

Шайтан таяғы, ә русса "татарник колючий", сәнскеле үҫемлек. Ул июнь-сентябрь айҙарында ҡыҙғылт көрән сәскә ата, орлоғо сентябрь-октябрҙә өлгөрә. Шайтан таяғы республикабыҙҙа киң таралған. Дауалау өсөн уның япрағы һәм сәскәһе ҡулланыла. Үҫемлектең япрағы сәскә атҡан сағында йыйыла. Киптерер алдынан япрағын буйға ярырға, шунан күләгәле урынға һалырға. Кипкән үләнде таҡта йәки ҡағыҙ ҡумтала һаҡларға кәрәк.

Тажзәхмәт таралыу сәбәпле, былтыр бер ҡайҙа сығып йөрөмәнем. Нимә кәрәк, шуны балалар алып килеп торҙо. Килен дә, бер кемгә барма, бер кемде индермә, тип, мәтриләп кенә торғас, бер йыл буйы тигәндәй донъя менән бәйләнешем урам яҡ тәҙрә аша ғына булды.

Ағинәй - ул иманлы әсәй, өләсәй, донъя тотҡаһы вазифаһын тергеҙеүгә ең һыҙғаныусы. Ағинәй - ул йәшәйешебеҙҙе ысын асылына ҡайтарыуға өндәүсе. Ағинәй - ул халҡыбыҙҙың тәрбиә мәктәбе һабаҡтарына йөҙ бороусы. Ағинәй - ул халҡымдың киләсәге булһын тип янып йөрөүсе. Ағинәй - ул милләтебеҙҙең рухи таянысы, йолаларға йән өрөүсе. Баймаҡ районы "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы ағзаларының ауылдарҙа үткән йыйындарында ҡатнашып, уларҙың һөйләгәндәрен тыңлап, быға саҡлы ла уларҙың сараларын, эштәрен күҙәтеп, ошондайыраҡ тулы булмаған һығымталар яһаным. Тулыраҡ ғәмәлдәрҙе Иҫке Сибай, Әбделкәрим, Сыңғыҙ һәм Күгиҙел ауылдарында райондың ҡырҡлап ауылы ағинәйҙәре ҡатнашлығындағы йыйындарҙа ҡатнашыусылар - республика "Ағинәй" йәмәғәт ойошмаһы рәйесе Гөлфиә Янбаева, район ойошмаһы етәксеһе Гүзәл Монасипова, шулай уҡ "Ир-егеттәр ҡоро" ағзалары барланы.

Был хәл күптән булды инде. Уны ҡабат-ҡабат уйлайым да, моғайын да, тәбиғәт ваҡыты менән беҙҙе шаяртып алырға яраталыр, тигән уйға киләм.

Беҙҙең халыҡта борон-борондан "ир тәрбиәһе биреү" тигән төшөнсә йәшәп килә. Ир баланы ғаилә, ырыу, милләт өсөн яуаплы булырға өйрәтеү ҙур маҡсаттарҙың береһе ул. Был осраҡта атай һәм әсәйҙең, ҡартатай, өләсәй, ҡартәсәйҙең роле ниндәй? Тыуған ер ҡәҙерен белеү ҡайҙан килә? Ошо һорауҙар бөгөн дә көнүҙәк булып ҡала һәм беҙ уларҙы Баймаҡ районының Буранбай ауылынан Аралбаевтар ғаиләһе ағзаларына төбәнек. Әйткәндәй, Таңһылыу һәм Фәррәх Аралбаевтарҙың ғаиләһендә тыуып үҫкән биш улдың һәр береһе тормошта күптән үҙ урынын тапҡан һәм ижтимағи тормошта ла ҡайнап йәшәйҙәр. Иң мөһиме, улар бәхет, йәки оҙон аҡса эҙләп, ситкә сығып китмәгән, ә тыуған ергә тоғролоҡ һаҡлап, уның бәрәкәтен арттырып йәшәгән ир-уҙамандар. Беҙҙең алда ҡуйылған һорауҙарыбыҙға уларҙың фекерҙәрен белергә теләп, Фәррәх ағайҙың биш улын да бер ҡорға йыйҙыҡ. Исемләп таныштырабыҙ: Фәтих - мәғариф ветераны, хаҡлы ялда, Баймаҡ ҡалаһында йәшәй. Фәрит - урман хужалығы мастеры, Буранбай ауылында йәшәй. Фәттәх - мәғариф ветераны, хаҡлы ялда, Буранбай ауылында йәшәй. Фәйез - тәбиғәтте һәм хайуандарҙы һаҡлау буйынса Баймаҡ һәм Йылайыр райондарында әйҙәүсе белгес, Баймаҡ ҡалаһында йәшәй. Фәннүр - физкультура уҡытыусыһы, Буранбай ауылында йәшәй. Был ғаиләләге иң өлкән бала- Айһылыу апайҙары шулай уҡ уҡытыусы булған. Иғтибар иткәнһегеҙҙер, был ғаиләлә күптәр уҡытыусылыҡ һөнәрен һайлаған. Быға ғәжәп итергә түгел, беҙҙә борон-борондан мөғәллимлек иң ҙур дәрәжә һаналған бит.

Благовещен район-ара прокуратураһында эшләп йөрөгәнемдә булған бер ғибрәтле хәл иҫкә төшә.

Гәзитебеҙҙең быйылғы 5-се һанында "Ғаилә ҡорор алдынан… атай-әсәй кәңәшен тыңла, йәш кеше!" тип аталған бик фәһемле бер мәҡәлә баҫылып сыҡҡайны. Шамил Батыршиндың мәҡәләлә сағылдырған фекерҙәрен оло кинәнес менән, яйлап ултырып уҡыным. Бәлки, кемдәргәлер сәйер ҙә тойолор, әммә ошо мәҡәләне уҡығас, мәшһүр артист Владимир Высоцкийҙың бер йыры иҫемә килеп төштө: "В желтой жаркой Африке, в центральной ее части, как-то вдруг вне графика случилося несчастье. Слон сказал не разобрав: "Видно быть потопу!.." Вообщем так: один Жираф влюбился в Антилопу… Тут поднялся галдеж и лай, и только старый Попугай громко крикнул из ветвей: "Жираф - большой, ему - видней!.."

Бер саҡ Мөхәббәт ашыға-ашыға китеп барыусы Айырылышыуҙы осратҡан һәм уның бер ғаиләнең яҙмышын хәл итергә юлланыуын белгәс:
- Ашыҡмай тор, әйҙә, мин бер тапҡыр ғына ул ир менән ҡатындың йөрәктәренә юл ярып ҡарайым, ә һуңынан һин улар янына күпме теләһәң, шунса барырһың. Күрәйек - айыра алырһыңмы икән уларҙы? - тип тәҡдим иткән.

ҺОРАУ: "Мәктәпте тамамлаусылар киләсәк һөнәрен һайлау алдында тора. Уларҙың ошо юҫыҡтағы ниәтен, маҡсатын, хыялын тормошҡа ашырыр өсөн һеҙҙең уҡыу йортоноң заманға ярашлы ниндәй тәҡдиме бар?"

Башҡортостандың баш ҡалаһында ағастан скульптуралар эшләү буйынса беренсе асыҡ конкурс тамамлана. Уның башланғысында ҡала хакимиәте башлығы Ратмир Мәүлиев тора һәм ул ошо көндәрҙә эш барышы менән танышты.

Йәш килендең йортта оҙаҡҡа ҡалыу ниәте менән төшөүен борон уның туйҙан һуң үҙе артынан килтергән әйберҙәрен элеп, урынлаштырып сығыуына ҡарап белгәндәр. Әгәр ул һандығындағы ҡаралтыны бушатып, ҡорғандарҙы алмаштырып, һәр ергә үҙенең мал-мөлкәтен урынлаштыра икән - тимәк, ул ысынлап донъя көтөргә, төшкән ергә таш булып батырға уйлай. Әгәр киреһенсә икән, тимәк, ул ҡәйнә-ҡайны йортонда йәшәргә бик илтифат итмәй.

2 июндә Өфө ҡала хакимиәте башлығы Ратмир Мәүлиев киң мәғлүмәт саралары журналистары өсөн матбуғат конференцияһы уҙғарҙы. Был сараны уның мэр вазифаһын башҡарыусы булып тәғәйенләнгәндән алып үткән 100 көн йомғаҡтары тип билдәләргә лә мөмкин.