Республиканың юғары уҡыу йорттарына студенттар ҡабул итеү мөҙҙәте тамамлана. Башҡорт дәүләт университетының Сибай филиалында был эштәр нисек атҡарылған? Уҡыу йорто йәштәрҙе ниндәй йүнәлештәр, ниндәй проекттары менән үҙенә йәлеп иткән һәм башҡа ошондай һорауҙарҙы уҡыу йортоноң директоры Илдар ХӘМИТОВҡа төбәнек.

Икәүме ни Рәсәй

Рәсәйҙә яңы хаким барлыҡҡа килгәне тураһында алдараҡ яҙа-йоҙа булһа ла әйтеп үткәйнек инде. 1801 йылда марттың 11-нән 12-нә ҡарата төндә Павел Беренсе император үлтерелгәс, уның урынына өлкән улы Александр Беренсе император булып таж кейгән саҡта, уға 24 йәш була. Ең һыҙғанып емертеп эшләй торған саҡ. Александр бала сағында күберәк өләсәһе Екатерина Икенсе янында йәшәй. Царское Селола һәр саҡ тиерлек бергә булалар. Екатерина ейәнен алдынғы ҡарашлы, ныҡ белемле, тәрбиәле итеп үҫтерергә тырыша. Александр 16 йәшендә өйләнә, шунан хәрби хеҙмәткә китә, бер йыл тиерлек унда йөрөгәс, полковник дәрәжәһе алып ҡайта. Аҙ ғына ял итә лә өйҙә, хеҙмәткә кире китә. Атаһы Павел менән борсаҡтары бешмәй. Павел ҡыҙматаҙ кеше. Юҡ-барға ғына ҡыҙып китә лә, донъя ҡыйратырға тотона, янындағы кешеләргә әйтмәгән һүҙе ҡалмай.

Үҙенең ғаилә тормошонан арыған йәш ҡатын ирен үлтерергә була. Иртән әсәһе янына килә лә:
- Әсәй, иремдән арыным. Башҡаса уның ахмаҡ ҡылыҡтарына түҙер әмәлем ҡалманы. Уны "теге донъя"ға оҙатырға булдым, тик уның өсөн яза биреүҙәренән ҡурҡам. Һин миңә ярҙам итә алмаҫһыңмы икән? - тигән.

Һәр халыҡтың тыйыуҙары, һынамыш-юрамыштары бар. Улар хатта совет заманында ла, дөрөҫөрәге, дин инҡар ителеп, атеизм сәскә атҡан ваҡытта ла юҡҡа сыҡманы һәм быуындан-быуынға тапшырылып килде. Шулай булмаһа, һәр милләттең, ауылдың, хатта ғаиләнең үҙенә генә хас ышаныуҙары булмаҫ ине, тип уйлайым.

(Буйҙаҡ монологы)

Рәсәйҙә, шул иҫәптән Башҡортостанда тыуымды арттырыуға, демографияны яҡшыртыуға йүнәлтелгән өҫтәмә саралар ҡабул ителеп тора. Әле яңы ғына икенсе, өсөнсө бала тыуғандан һуң бирелгән Әсәлек капиталын ҙур яңылыҡ итеп ҡабул иткәйнек. Хәҙер унан тыш әллә нисәмә төр түләүҙәр бирелә. Әммә хәл илдә лә, республикала ла маҡтанырлыҡ түгел. Ғаиләләр, бигерәк тә яңы өйләнешкәндәр бала табырға ашҡынып тормай. Быны Башҡортостанда тәүге бала тыуыу күренеше кәмеүе лә иҫбатлай. Уның ҡарауы, өсөнсө һәм артабанғы балалар донъяға килеүе артҡан. Әммә быға ҡыуанырғамы, әллә юҡмы? Бала табыу йәше үтеп барған ҡатындарҙан тыуған балалар өсөн дә һөйөнмәйем мин. Һан артынан ҡыуып, сифат хаҡында оноторға ярамай. Был, әлбиттә, минең шәхси фекер.

Йыл һайын августың икенсе йәкшәмбеһендә республикала Умартасылар көнө билдәләнә. Хәсән ауылында йәшәгән Фатиха һәм Фаат Зиннуровтар ҙа хаҡлы рәүештә был көндө үҙҙәренең һөнәри байрамы тип иҫәпләй. "Баллы" шөғөлгә ныҡлап тотоноуҙарына егерменән ашыу йыл үткән.

- Ниндәй һөнәр һайланың?
- Рәссам булырға хыялланам да ул. Атайым менән әсәйем ҡаршы шул.
- Нишләп улар ҡаршы?
- Улар минең иҡтисадсы булыуымды теләй...

Өфөлә Салауат Юлаев проспекты һәм Зәки Вәлиди урамы киҫелешендәге юлүткәргесте техник асыу тантанаһы үтте.

Психологтарҙың күбеһе тиерлек бәхетле булыр өсөн ғаиләңде, эшеңде, туғандарыңды айырып ҡарарға кәңәш итә. Йәнәһе лә, ишегеңде ябып сығыу менән эшеңде онот. Ә эштә балаларың, икенсе яртың, яҡын кешеләреңде уйлама. Ысынында, кеше үҙен бәхетле тойор өсөн үҙен уратып алған бөтә нәмә - ғаилә ағзалары, һөнәри эшмәкәрлеге, яҡындары, яратҡан шөғөлдәре бер тулҡында һәм һәр ваҡыт хәрәкәттә булырға тейеш. Быйыл Башҡорт ғаиләһе көнө сиктәрендә үткәрелгән "Өлгөлө башҡорт ғаиләһе - 2021" асыҡ республика конкурсында "Ғаилә ижады" номинацияһында икенсе урын яулаған Әҙһәм Исҡужин исемендәге Балалар музыка мәктәбе педагогтары Гөлсәсәк һәм Заһир ШӘҺӘРҒАЗИНдар менән әңгәмәләшкәндән һуң был фекер тағы ла нығынды. "Ғаилә, эш, балалар, туғандар бер-береһе менән шул тиклем ныҡ бәйләнгән. Уларҙың береһен генә лә өҫтөнөрәк күреп, икенсеһенә иғтибарҙы кәметеү ҙә кеше тормошон түңәрәк иткән бар өлкәләргә лә үҙгәреш индерә", - ти мәҡәләбеҙ геройҙары.
Баш ҡалала йәшәгән был музыкаль ғаиләлә һәр ваҡыт бер-береңә ышаныу, ярҙам итеү, яратыу һәм бер-береңде хәстәрләү мөхите урынлашҡан. Һәм бында барыһы ла үҙенең һөйөклө кеше икәнен, күңел офоҡтарын киңәйтеүсе йылы һүҙҙәр әйтеүсе яҡындары барлығын белә. Бәхетле атай-әсәй эш сәғәттәре тамамланыу менән күҙҙәренә ҡарап торған, йылы һүҙен, йылы ҡарашын көткән балалары янына ашыға... Шәһәрғазиндар "Киске Өфө" гәзите уҡыусыларына татыулыҡ, берҙәмлек серҙәре тураһында һөйләй.

Халыҡ дауаһында ҡомалаҡтың сәскәһе иң кәрәклеһе. Борон тибет медицинаһында ҡомалаҡ сәскәһе шешкә ҡаршы ышаныслы дауа булараҡ ҡулланылған. Ҡомалаҡ ярҙамында дауаланған осраҡта яман шеш менән яңынан ауырымайһың, тип иҫәпләнгән.

Булған бит заманалар: балаларҙы "ите һиңә, һөйәге миңә" тип шул ваҡыттағы уҡымышлы муллалар, мөәзиндәр ҡулына тапшырғандар ҙа - эш тә бөткән. Бөгөн иһә белем биреү системаһы үҙе бер ҡатмарлы механизм - уның эшендә ғалимдар, махсус белемле педагогтар ғына түгел, хатта ата-әсәләр ҙә ҡатнаша һәм ошо механизмдың уңышлы эшләүенә ярҙам итергә тырыша. Бынан өс йыл элек Башҡортостанда ҡайһы бер башҡа милләт ата-әсәләренең мәктәптәрҙә республикаға исем биргән халыҡтың - башҡорт телен уҡытыуға ҡаршы сығыш яһауы башҡорт телле ата-әсәләрҙең әүҙемләшеүенә этәргес бирҙе, уларҙың иң рухлылары бергә тупланып, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ҡарамағында Республика башҡорт ата-әсәләре комиссияһын ойошторҙо. Августа улар баш ҡалала үҙ форумын үткәрәсәк. Форум алдынан Республика башҡорт ата-әсәләр комиссияһы рәйесе урынбаҫары Айгөл АТАНОВА һәм Өфө ҡалаһының башҡорт ата-әсәләре комиссияһы рәйесе Рәмил ҠОЛТАЕВ менән эшләнгән эштәргә йомғаҡ яһап, киләсәккә пландары менән танышабыҙ.

- Рауил ағай, беҙҙе атырға алып бараһығыҙмы?
- Алып барам, әлбиттә, тик киләһе аҙнала. Ҡырға сығып, "малокалиберная винтовка"нан атырбыҙ...
Баймаҡ интернат мәктәбендә уҡыған саҡта синыфыбыҙҙа Сәлихов Салауат исемле йор һүҙле малай була торғайны. Мәктәптә военрук булып эшләгән Рәүил Ҡунаҡбаев ағайға дәрестә шуның һымаҡ һорауҙар бирә лә, үҙе беҙҙең яҡҡа ҡарап, хәйләле йылмая.

Тәфтиләү йүгерә-атлай килеп, ун ике сатырлы аҡ тирмәгә тиҙ генә инергә ынтылғайны ла ишек төбөндәге ике ҡарауыл мылтыҡтарын уға арҡыры ҡуйҙы. Һағауылдарҙың күҙе килеүсегә терәлде. Бер һүҙ әйтмәһәләр ҙә тегенеһе быларҙың ни теләгәнен аңланы.
- Тевкелев Алексей Иванович. Ғали йәнәптәренең саҡыртыуы буйынса, - тине. Тегеләр һаман ҡымшанманы, әммә тирмә ишегенән берәү сыҡты, күренеп тора - офицер. Уныһы Тәфтиләүҙе баштан-аяҡ күҙ менән һөҙҙө лә: - Индерегеҙ, - тип бойорҙо.

Әсә теле тураһында һүҙ сыҡһа, миндә һәр ваҡыт ошондайыраҡ һорауҙар тыуа торғайны: ни өсөн туған телем - башҡорт теле Көньяҡ Уралда барлыҡҡа килгән икән, ә башҡа урында түгел? Әйтәйек, шул уҡ төрки теленә ҡараған ҡырғыҙ теле ни өсөн Урта Азияла Ысыҡ-күл буйында йәшәгән халыҡтың әсә теле булып һанала? Ни өсөн бөтәһе лә киреһенсә түгел: Көньяҡ Уралда - ҡырғыҙ теле, ә Ысыҡ-күл буйында башҡорт теле барлыҡҡа килмәгән? Ике тел дә бит төрки тел ғаиләһенә ҡарай… Һәм мин шундай һығымтаға килдем: башҡорт теле - төрки теленең Көньяҡ Урал тәбиғәте менән меңәр йылдар барышындағы ярашыу һөҙөмтәһе ул. Йәғни, Урал тауҙарында үҫкән үҫемлектәр тәме һәм шауы, унда йәшәгән хайуандар һәм ҡоштар тауышы, ере һәм һауаһы, эҫе һәм ямғырлы йәйе, ҡырыҫ һәм буранлы ҡышы - бөтәһе лә әсә телемде - башҡорт теленең формалашыуына булышлыҡ иткән. Ул башҡа бер ерҙә лә барлыҡҡа килә алмаясаҡ. Икенсе төрлө әйткәндә, башҡорт теле - Көньяҡ Урал тәбиғәт комплексының бер компоненты. Ә ҡырғыҙ теле - Ысыҡ-күл буйыныҡы…
Ысынлап та, тарихҡа күҙ һалһаң, башҡорт теле бит егерменсе быуатҡа тиклем тик йәнле һөйләү телендә генә йәшәне. Ата-бабаларыбыҙ төрки телендә яҙҙылар һәм уҡынылар, ғәрәп һүҙҙәрен өйрәнделәр. Әйтергә кәрәк, иҫке төрки теле шул тиклем татар теленә оҡшаған. Ғөмүмән, математик логика күҙлегенән ҡарағанда, башҡорт теле бөгөнгө көндә булмаҫҡа тейеш ине. Ә ул йәшәй! Ул ғына түгел, үҫә, нығына, камиллаша, матурая. Ни өсөн тигәндә, уны Көньяҡ Урал тәбиғәте үҙе һаҡлай, уға йәшәргә көс бирә.
Былар менән шуны әйткем килә: ошо гүзәл тәбиғәттә йәшәгән башҡорт әсә телендә һөйләшә икән, ул шул тәбиғәт менән гармонияла, тәбиғәт энергияһы уның аша үтә. Шуның өсөн дә әсә теленең көсө сикһеҙ. Ул кешене ижадҡа илһамландыра, аҡыл көсөн бирә, рухын нығыта, һаулығын һаҡлай. Бына ошолар тураһында һөйләргә уйлайым…

Башҡортостан быйыл мөһим һәм әһәмиәтле саралар үҙәгенә әүерелде тиһәк, һис яңылышмабыҙ. Башҡаса булыуы мөмкин дә түгел, сөнки йыл "Данлы тарих - ғорур вариҫ" девизы аҫтында Башҡорт тарихы йылы булараҡ үтә. Шул айҡанлы, эпидемиологик хәл-торош бигүк тотороҡло һәм тыныс булмаһа ла, ошо арала ғына үткән башҡорттарҙың этногенезына арналған халыҡ-ара конференция һәм беренсе тапҡыр Тыуған яҡты өйрәнеүселәр форумы ла йылъяҙма битендә үҙ урынын алды.

Бәйғәмбәребеҙ ғәләйһис-сәләм фәҡәт кеше көлдөрөү маҡсатында тормошта булмаған теләһә нимәләрҙе уйлап сығарып һөйләүҙе тыйған. Шуға күрә лә, донъя йөҙөндә киң таралған һәр төрлө анекдоттарҙы һөйләп йә маймыл һымаҡ ҡыланып, әҙәм балаһын гел генә көлдөрөп йөрөүҙән тыйылыу кәрәктер ул. Быны, бар юмор ҙа ҡәтғи тыйылған икән, тип аңлау ярамай, әлбиттә. Иманыңа зыян килтермәй, әхлаҡи нормаларҙан сыҡмай, урынын һәм ваҡытын белеп кенә ҡулланғанда, уйынлы-көлкөлө һүҙҙәрҙең зыяны юҡ. Бына шул хаҡта бөгөн һүҙем.

Киләһе йылда 1812 йылғы Ватан һуғышына 210 йыл тула. Был яуҙа ҡатнашыусылар араһында башҡорттарҙың айырым роле, даны тураһында бөтә донъяға билдәле. Француздарҙың башҡорттар менән беренсе осрашыуы 1807 йылда уҡ була. Унда ике полк башҡорт һыбайлыһы һуғышһа, аҙаҡтан - 28 полк. Рәсәйҙе һаҡлар был тиклем ғәскәрҙе урыҫтан ҡала башҡа бер милләт тә бирмәгән. 2022 йылда Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы дәүләт органдары менән берлектә ошо тарих хәтерен яңыртыр байтаҡ саралар планлаштыра. Шуларҙың береһе - яҙыусыбыҙ Ғәлим Хисамовтың "Француз яуы" документаль романын баҫтырып сығарыу. "Киске Өфө" гәзите уҡыусылары иғтибарына ошо әҫәрҙән бер нисә өҙөк тәҡдим итәбеҙ.

Бөгөнгө әңгәмәбеҙ барыһынан элек Бөйөк Ватан һуғышынан аҙаҡ тыуған быуындарҙа ҡыҙыҡһыныу уятып, йөрәктәребеҙ аша үтә торған һөйләшеү булыр, тип уйлайым. Һүҙебеҙ Башҡортостанда ойошторолоп, ошо үлемесле һуғышта мәңгелек дан яулаған 112-се Башҡорт атлы дивизияһы, уның батырҙарҙан батыр командиры, генерал-майор Миңлеғәли Минһаж улы Шайморатов, һөйәктәре сит-ят ерҙәрҙең урман-ҡырҙарында ятып ҡалған башҡорт ир-егеттәре, ғөмүмән, башҡорт халҡының сикһеҙ ҡаһарманлығы хаҡында барасаҡ. Әңгәмәсебеҙ - Башҡортостан Республикаһының һәм Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, яҙыусы Флүр Миншәриф улы ҒӘЛИМОВ.

Рус хакимиәте һәм хәрби етәкселек башҡорттарҙы аяуһыҙ баҫтырырға ҡарар итә. Быға яуап итеп, башҡорт ихтилалсылары рус ғәскәренә яңы һөжүмдәр ойоштора. Мәҫәлән, 1736 йылдың 14 февралендә Өфө ҡалаһы янында Себер даруғаһы башҡорто, Көҙәй олоҫо батыры Төлкөсура Алдағолов үҙенең отряды менән секунд-майор Ртищевтың 300 һалдаттан һәм 150 казактан торған каратель отрядын тар-мар итә. Артабан улар полковник Мартаковтың Әстрәхан драгун полкына ла көслө баҫым яһап, байтағын сафтан сығара. Себер даруғаһының Ҡара-Табын олоҫо батыры Йосоп Арыҡов Үрге Яйыҡ ҡәлғәһе гарнизонын юҡ итә. Батша хөкүмәте башҡорттарға ҡаршы 10 драгун, пехота, гарнизон һәм атлы милиция полктарын, шулай уҡ Яйыҡ казактарын, дворян, служилый татар, ҡалмыҡ отрядтарын йүнәлтә. Чиновниктар Башҡортостан территорияһында йәшәгән башҡа халыҡтарҙы ла ихтилалсыларға ҡаршы сығырға өндәй, уларҙы башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен ҡуртымға алғандары өсөн түләүҙәрҙән азат итә: "Служилым мещерякам от башкирцев быть отделенным, и за их верность и службу, что они к противностям башкирцев не пристали и против них служили, земли и угодья, которыми они по найму у башкирцев владели, а те башкирцы были в воровстве и бунте, те дать им вечно, безоброчно… Застарелых тептерей и бобылей, по примеру мещеряков, от башкирского послушания отрешить, и за претерпенное их разорение от воров-башкирцев оброков им платить не велеть". Ихтилалды баҫтырыуға татар мырҙалары ла йәлеп ителә: "Казанской губернии служилых мурз тех, которые воров башкирцев сокращали: за такую их показанную верность, определить в службу по прежнему, и от корабельной работы, также и когда в службе будут, от подушного платежа освободить".

Бер аҡыл эйәһе пенсия тураһында шулай тип әйткән. Эйе, Рәсәйҙең пенсия системаһы тураһында хәҙер үтә йыш яҙыла, был яҙмаларҙың барыһы ла тип әйтерлек - тәнҡит. Шуғалыр ҙа инде был системаға үҙгәрештәр ҙә йыш индерелә. Һуңғы тиҫтә йыл ярым эсендә ул туҡтауһыҙ үҙгәрештәр кисерә, тиһәк тә хата булмаҫтыр.