Ваҡыт төшөнсәһе арауыҡ менән бергә халыҡ мәҙәниәтенең иң төп төшөнсәләренең береһе. Ваҡыт һәм арауыҡ төшөнсәләре бик боронғо төшөнсәләр. Мин был бәләкәй генә күҙәтеүемдә ваҡытты философик төшөнсә булараҡ аңлатырға йыйынмайым. Быға минең белемем дә етмәй.

Халҡыбыҙҙың арҙаҡлы улы, күренекле дәүләт эшмәкәре, ғалим, Башҡортостандың атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре, Рәсәй Федерацияһының почетлы халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре, "Халыҡтар дуҫлығы" ордены кавалеры Миҙхәт Әхмәтхан улы МӘмбӘтов 1941 йылдың 15 сентябрендә Хәйбулла районының Мәмбәт ауылында тыуған. 1965 йылда Башҡорт дәүләт университетын, 1971 йылда ГИТИС янындағы юғары режиссерҙар курсын, 1975 йылда БДУ аспирантураһын тамамлай. Филология фәндәре кандидаты. 1975-1983 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университетында, 1983-1990 йылдарҙа Стәрлетамаҡ педагогия институтында уҡыта. 1990-1994 йылдарҙа Башҡортостан Хөкүмәтендә халыҡ мәғарифы һәм мәҙәниәте бүлеге мөдире, 1994-1995 йылдарҙа БР Премьер-министр урынбаҫары вазифаһын башҡарыусы булып эшләй. 1995-2005 йылдарҙа Өфө ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары. 2005-2006 йылдарҙа Башҡортостан Президенты ярҙамсыһы, 2006-2008 йылдарҙа Өфө ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары, 2008-2011 йылдарҙа - Өфө ҡала хакимиәте башлығы кәңәшсеһе. Әйткәндәй, "Киске Өфө" гәзите тап Миҙхәт Әхмәтхан улы Өфө ҡала хакимиәте башлығы урынбаҫары булып эшләгән осорҙа барлыҡҡа килде. Быйыл Миҙхәт Әхмәтхан улы үҙенең 80 йәшлек юбилейын билдәләй. Уны ошо ғүмер байрамы менән ҡотлап, түбәндәге әңгәмәне тәҡдим итәбеҙ. Унда һүҙ, асылда, шәхестең бала сағы хаҡында бара.

Башҡа бер ырыуҙар араһында артыҡ билдәле булмаған, атамаһы ла сәйерерәк яңғыраған башҡорт этник төркөмдәренең береһе - таҙлар (тазлар) тип исемләнә. Күрәһең, тарихи процестар барышында ошо ырыу вәкилдәренең айырым-айырым төркөмдәре, Көньяҡ Урал территорияһына килеп урынлашып, башҡа башҡорт ырыуҙары составына инеп киткән. Бәлки, ошо сәбәптәндер инде, хәҙерге осорҙа үҙҙәренең ата-бабаларының үтә боронғо һәм ҡеүәтле бер ҡәүем ағзалары булғанлығы хаҡында иҫләүсе таҙлар вәкилдәре һирәгерәк. Таҙларҙың компакт төркөмдәре Башҡортостандың Борай районының Варҙытамаҡ, Йомаҡай (Йомаш), Яңы Ҡарғалы, Иҫке Таҙлар, Яңы Таҙлар, Таҙтүбә, Арҙаш һәм Әрнәш, Балтас районының Түсебай, Шауъяҙы, Иҫке Ҡарғалы, Һәйтәк ауылдарында йәшәй. Йәнә шуға ла иғтибар итергә була: Дыуан районының иң төпкөл төбәгендә Таҙтүбә ауылы бар (унда Рәсәй губерналарынан күсерелеп килтерелгән рус крәҫтиәндәренең вариҫтары йәшәй), әммә Таҙтүбә тип аталған тау янындағы һәм ошо яҡтағы башҡа ерҙәргә ҡасандыр дыуан-әйле һәм һарт-әйле башҡорттары хужа булған. Рус телендә Таҙтүбә тауы Лысая гора, тип аталған хәлдә лә, батша Рәсәйе замандарында Таҙ-Дыуан олоҫо ла теркәлгән була.

Ер-һыу туңып, ҡар ятыуҙы көтөп кенә торған ауыл уңғандары һуғым һуя башланы. Билдәле булыуынса, был эшкә ҡағылышлы һәр төбәктең үҙенә генә хас йолаһы бар. Уларҙы теүәл атҡарыуға әле лә башҡорт халҡы ҙур иғтибар бирә. Ите тәмле, йомшаҡ, бәрәкәтле, үҙенә, туғандарына насип булһын, мал ҡото китмәһен тигән теләктә башҡарыла улар.
Күгәрсен, Көйөргәҙе райондарында ла элек-электән үҙенсәлекле тәртип һаҡланған. Был төбәктәрҙә көндөң һыуытыуы ғына шарт түгел. Ҡарҙың күп итеп яуыуын көтәләр. Малды таҙа итеп һуйыу, эсәктәрен ҡарҙа тапап, ышҡып йыуыу өсөн кәрәк ҡар. Хеҙмәт ветераны Хәлит ҠУНАҠҠУЖИН һуғым йолаһының Көйөргәҙе тарафтарында нисек башҡарылыуы тураһында һөйләне.

Башҡортостандың Ағиҙел һәм Баймаҡ ҡалаларында үҙенең филиалдары булған күп профилле урта һөнәри белем биреү учреждениеһы - Өфө яғыулыҡ-энергетика колледжы 75 йыллығын билдәләне.

Әбйәлил районы биләмәһендә ҡаҙыу эштәре алып барған саҡта йомро таштар табылыуы тураһында интернет селтәрендәге хәбәр бөтә йәмғиәтте ҡуҙғытып ебәрҙе. Уларҙың килеп сығышы тураһында фараздар күп булды. Берәүҙәр был әллә нисә мең йылдар элекке эраға ҡараған дәүерҙән ҡалған таштар, тип фекер йөрөтһә, икенселәр тәүтормош кешеләре ҡулланған булыуы мөмкинлеге тураһында бәхәсләште. Хатта таштарҙы сит ил планета вәкилдәре алып килгән, шулай уҡ динозаврҙың ҡатҡан йомортҡаһы имеш, тигән хәбәрҙәр ҙә ишетелде.

Үҫеп килгән быуынға дөрөҫ тәрбиә биреү мәсьәләһе хаҡында бәхәстәр килеп тыуһа, аҡыллы баштар үҙҙәре лә аңлап бөтмәгән контент, инновация, мониторинг, алгоритм, кастинг, майҙансыҡ (площадка) һымаҡ һүҙҙәре менән ауыҙҙарында бутҡа бешереп, балалар менән тәжрибәләр үткәреү хаҡында һөйләй башлайҙар. Һөҙөмтәлә бындай башланғыстар хәбәр һөйләүҙән ары китмәй. Нимә тиҙәр әле: буш арбаның ғына дыңғыры ҙур булыусан шул.

Ҡасандыр Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаев үҙенең бер шиғырында шулай тип яҙғайны. Уҙған аҙнала үткән "Арҙаҡлы рәсәйҙәр - ғәйнә башҡорттары" тип аталған онлайн-түңәрәк ҡорҙа был юлдар тағы бер яңғыраны: бары тик унда, Башҡортостан ғәйнә башҡорттарынан башлана, тигән фекер лейтмотив булып ятты. Ә бит тарих төпкөлөнә күҙ һалһаҡ, ғәйнә башҡорттарының шулай тип әйтергә тулы хоҡуғы бар. Әйткәндәр ҡоро һүҙ генә булмаһын өсөн, әйҙәгеҙ, бергәләп тарих төпкөлөнә сәйәхәт ҡылайыҡ...

Поездың рельстар буйлап хәүефһеҙ һәм ышаныслы хәрәкәт итеүен әллә нисә тиҫтә белгес тәьмин итә. Улар араһында поезд машинисы, уның ярҙамсыһы, юл монтеры, ревизор һәм башҡа күп төрлө һөнәр эйәләре бар. Йәмғиәттә тимер юлында күпселек ир-егеттәр эшләй, ә ҡатын-ҡыҙҙар иһә вагон оҙатыусыһы, кассир һәм ҡала-ара яны поезында билет һатыусы йәки тикшереүсе булып ҡына эшләй, тигән фекер төплө урын алған. Ләкин ҡорос магистралдә төрлө вазифала меңәрләгән гүзәл зат хеҙмәт итә. Бөгөнгө әңгәмәсебеҙ - "Рәсәй тимер юлдары" ААЙ филиалы - Куйбышев тимер юлының Башҡортостан төбәгенә ҡараған Йөйәк тимер юлы станцияһы етәксеһе булып эшләүсе Айһылыу Йәүҙәт ҡыҙы ҒҮМӘРОВА менән ҡатын-ҡыҙҙың тимер юлында эшләү үҙенсәлектәре хаҡында һөйләшәбеҙ.

Тәү ҡарашҡа тал сыбығындай һомғол был ҡыҙ баҙнатһыҙ, ҡыйыуһыҙ кеүек күренә. Әммә уның сәхнәгә сығып баҫыуы була - бөтөнләй икенсе образ күҙ алдыңа баҫа: ул үҙенең асылына ҡайта һымаҡ. Юҡҡа ғына башҡорт ҡыҙҙары ир-егеттәр менән бер рәттән уҡ атмаған, һыбай сампаған, кәрәк икән илен яҡламаған бит. Тап сәхнәлә уның ошо башҡорт асылы асыла ла инде. "Йәшлек-шоу 2014" йыр конкурсында "Өмөт" номинацияһына эйә була, "Гәлсәр һандуғас-2017" конкурсы еңеүсеһе (1-се урын), "Алтын-2018" йыр конкурсы лауреаты. 2017 йылда "Юлдаш" плюс йәштәр интернет радиоһы ойошторған хит- парад еңеүсеһе. Йылайыр районында үткән Ишмулла Дилмөхәмәтов исемендәге музыка ҡоралдарында уйнаусылар конкурсы лауреаты. Республика кимәлендә, Санкт-Петербургта үткән йыр конкурстарында ла әүҙем ҡатнашып, призлы урындар яулаусы. Ғөмүмән, уның башҡарыуында йырҙар Башҡортостан радиоһы һәм телевидение тулҡындарында яңғырап тора. Кем икән, тип баш ватаһығыҙмы? БДУ-ның башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультеты магистранты (2-се курс), "Йәнгүзәл" фольклор ансамбле ағзаһы Гөлйемеш ҠЫЛЫСОВА бөгөн беҙҙә ҡунаҡта.

Минең алда мөләйем генә йылмайып йәш егет ултыра. Бер яҡтан уйлап ҡараһаң, ғәжәпләнергә урын да юҡ һымаҡ. Ә шулай ҙа бында бер мөһим үҙенсәлек бар. Был егет беҙгә сит илдән килгән. Исеме ҡолаҡҡа ятышлы ғына - Шахил Шиам. Бер аҙ бөҙрәләнә төшкән ҡара сәстәр, ҡарағусҡыл йөҙ, муйылдай ҡара күҙҙәр... Ирекһеҙҙән, уны һиндтарҙың Митхун исемле әртисенә оҡшатып ҡуям. Заманында "индийский" киноларҙы ауыл менән көтөп ала торғайныҡ бит әле. Шул киноларҙа яратҡан әртисебеҙ әлеге лә баяғы шул Митхун булды. Үҙе йырлай, үҙе бейей, үҙе килеп тороп оҫта һуғыша. Бер мәл хатта ун етегә ун туғыҙ асҡыс менән тотош машинаны йыға һуҡты ла ҡуйҙы. Уныһы әллә нисәмә тапҡырға әйләнеп-түкмәсләп китте. Ә шулай ҙа мин беҙҙең геройҙы тиккә генә кино геройы менән сағыштырмайым - улар яҡташтар. Шахил Һиндостандан алыҫ булмаған ерҙә, дөрөҫөрәге, утрауҙа йәшәй. Мальдивия утрауҙары тип атала ул. Һиндостандан ни бары 400-500 км алыҫлыҡта ғына. Әле шуны уйлап ултырам. Шахил Митхундан күпкә батырыраҡ, буғай. Малдьдивия егете бит Бөрйәнгә йырларға-бейергә, "кеше туҡмарға" тип түгел, ә кәләш алам тип килгән! Бындай етди аҙымға Митхундың йөрәге етмәҫ ине, моғайын. Ошоларҙы күҙ алдынан үткәреп ебәргәс, Шахилға хөрмәт бермә-бер артып китә. Уның менән ҡыҫҡаса танышыу тамам. Хәҙер әңгәмәне башлап ебәрергә лә ваҡыттыр.

Баш ҡалабыҙҙа бар ундай рухи ауыл - Шәйехзада ауылы. Республикабыҙҙың 100 йыллыҡ йәшен байрам иткән көндәрҙә ул ауылда оло йәнлелек күҙәтелде, исеме бер нисә тапҡыр онотолоуға дусар ителгән мәшһүр шағирыбыҙҙың һыны ҡалҡып сыҡты. Шәйехзада ауылы аҫабалары: Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты, Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институтының режиссура һәм актер оҫталығы кафедраһы мөдире Таңсулпан Даһи ҡыҙы Бабичева менән уның ҡыҙы Башҡортостандың халыҡ артисы, Шәйехзада Бабич исемендәге Республика йәштәр премияһы лауреаты, Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры актеры Рушана Юрий ҡыҙы Бабичева менән әңгәмәбеҙ ошо ауылда йәшәүселәрҙең рухи инаныуҙары, сәнғәт, театр, тормош тураһында барыр.

Этнолог Р.Ғ. Кузеев һыҙғы һәм өпәй ырыуҙарының килеп сығышын башҡорт этносы формалашыуының боронғо, тәү этаптарында төрки һәм фин-уғыр (башлыса, уғыр) этник төркөмдәренең тығыҙ аралашыуы һәм ҡатышыуы менән бәйләп аңлата. Уның ғилми фаразының ысынбарлыҡҡа тап килеү-килмәүен әлеге ваҡытта ла тулыһынса раҫлап булмай, әммә ошондай ҡараштар этнология фәнендә XIX быуаттан бирле тарихи әҙәбиәттә сағылыш тапҡан. Ул былай тип яҙа: "Һыҙғы, өпәй, һеңрән, терһәк, бәкәтин ҡәбиләләре төньяҡ-көнсығыш Башҡортостанға көньяҡ-көнбайыш Урал алдынан - боронғо башҡорт этносы формалашҡан төп райондан килеүселәр булып тора. Сығыштары буйынса улар урындағы ҡәбиләләрҙән, фин-уғырҙарҙан (һыҙғы, өпәй) йәиһә, моғайын, Көнбайыш Себерҙә үк төркиләшкән уғырҙарҙан (һеңрән, терһәк, бәкәтин) була. Беҙҙең эраның I мең йыллығы аҙағында ошо ҡәбиләләрҙең барыһы ла боронғо башҡорт этносы формалышыуы процесында ҡатнаша һәм II быуаттың тәүге быуаттарында ҡатай һәм әйле ҡәбиләләре менән дөйөм хәрәкәт барышында төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш Башҡортостанға күсеп килеп, яңынан урындағы халыҡ менән ҡушылыу этабын кисерә".

Күптән түгел Рәсәй Федераль хәүефһеҙлек хеҙмәте Өфөлә неонацистик төркөмдөң биш ағзаһы ҡулға алыныуы, терактҡа юл ҡуйылмауы тураһында хәбәр итте. Эйе, был хеҙмәт Рәсәй территорияһындағы хәүефтәрҙе иҫкәртеп тора. Әммә йылына бер тапҡыр ил (Керчь, Ҡаҙан, Пермь) шундай ваҡиғалар менән осрашырға мәжбүр.

М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының "Остаз" мәктәпкәсә белем биреү тәрбиәсеһенең педагогик оҫтаханаһы" проектына йомғаҡ яһалды. Башҡортостан Башлығы гранты аҡсаһы иҫәбенә бойомға ашырылған проект балалар баҡсалары тәрбиәселәренә райондарҙың диалект үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып эшләргә ярҙам итеү маҡсатын алған.

Сабый донъяға үҙ ихтыяры менән тыумай, ғүмерҙе уға ата-әсәһе бүләк итә. Ләкин был сабыйҙарҙың иң бәхетһеҙҙәре күпмелер ваҡыттан, ҡайһылары әсәһе ҡарынында уҡ, тере етемлеккә дусар ителә: йә әсәһе баш тарта унан, йә атаһы уның хаҡында ишетергә лә теләмәй, ташлап китә.

2021 йыл, мәғлүм булыуынса, Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты инициативаһы менән Башҡорт тарихы йылы тип иғлан ителде һәм ул "Данлы тарих - ғорур вариҫ" девизы аҫтында үтте. Йәштәр, мәктәп уҡыусылары үҙ тарихы менән ҡыҙыҡһынамы, тамырҙарын беләме, баҫма матбуғатты уҡыймы икәнен асыҡлар өсөн йыл дауамында гәзитебеҙҙә сыҡҡан мәҡәләләр нигеҙендә бәләкәй генә викторина үткәрергә булдыҡ. Һеҙҙән яуаптар, иң әүҙем һәм һорауҙарға дөрөҫ, тулы яуап биреүселәргә - беҙҙән бүләктәр! Иң тәүге булып тулы яуап биреүсегә 7 томдан торған "Башҡорт энциклопедияһы". Алға!

Башҡорт халҡында байлыҡ, муллыҡ һәм уңғанлыҡты, матурлыҡты һүрәтләгән, күркәм ғәҙәттәрҙе һәм йолаларҙы берләштергән халыҡ байрамдары бик күп, шөкөр. Ҡаҙ өмәһе - шундайҙарҙың береһе.
Беҙ бәләкәй саҡта ул көҙҙөң һуңғы айында, йәғни ноябрҙә, ер-һыу туңып, ҡар ятҡас үткәрелә торғайны. Ул мәлдә хәҙерге кеүек һәр төрлө туңдырғыс шкафтар йәки һандыҡтар булмағанға, ҡош-ҡорт өмәләре башлыса көндәр һалҡынайтҡас ҡына ойошторолдо. Еңгәләрҙең, апайҙарҙың көйәнтәгә ҡаҙҙарҙы аҫып йылғаға алып төшөп, мәкелә сайыуҙары, сайғас, ярҙа бер аҙ йырлап-бейеп күңел асыуҙары әле лә күңелле бала саҡ хәтирәһе булып күҙ алдында тора. Беҙгә, бәләкәйҙәргә лә, эш эләгә торғайны. Күберәк тегене-быны алып биреп, ҡул араһында ғына йөрөйбөҙ. Ҡайһы берҙә ҡауырһындарҙы һыпырырға ҡуша торғайнылар. Ул йөндө, мендәрҙе күпертеп, ҡупшы итеп күрһәтә тип, башҡа йөнгә ҡушалар ине. Ә ҡаты ҡауырһындың ҡалғанын ауылдан ситтәрәк, әммә кеше йөрөгән урынға түгәләр ине. Шулай итһәң, икенсе йыл ҡаҙ тағы ла уңа, имеш. Хәҙер күптәр ҡош-ҡортон көн йылы саҡта рәхәтләнеп урамда эшкәртеп ҡалырға тырыша. Әммә ҡасан йолҡоуға ҡарамаҫтан, ҡайһы бер этаптары төшөп ҡалһа ла, ҡаҙ өмәһенең төп йолалары үтәлә. Әлбиттә, һәр төбәктә үҙенә генә хас тәртип һаҡланған.
Был юлы Көйөргәҙе районы Яңы Муса ауылында йәшәгән хужабикә - Ильвира ЗАҺИҘУЛЛИНАнан Ҡаҙ өмәһе йолаһы үткәреү тураһында һөйләттек.

Картуфты һаҡларға, ҡый үләндәрен йолҡоп ташларға күнеккәнбеҙ. Ә улар картуфтан ҡиммәтлерәк булыуы ихтимал һәм бер көн килеп, кешегә дауа өсөн тап шулар кәрәгеүе бар. Бөтә был төбө-тамыры менән юҡ итеүе ауыр булған ҡый үләндәре Ерҙәге тереклек өсөн мөһим булыуҙарын иҫбат иткәндәр.

Һәр ваҡыт күтәренке рухлы, асыҡ йөҙлө булған Наил Ғаян улы Хәйруллин Асҡын районының өлкән педагогтарына ғына түгел, йәштәргә лә яҡшы таныш. Ул бар ғүмерен балаларға белем һәм тәрбиә биреүгә бағышлаған. География уҡытыусыһы булып эшләгән, күп йылдар мәктәп директоры булған, шулай уҡ Башҡортостан мәҙәниәте, тарих фәндәренән дә уҡытҡан. Беренселәрҙән булып уҡыусылар менән шәжәрәләр ҙә төҙөй башлаған. "Балалар тамырҙарын, ата-бабалары хаҡында мәғлүмәт эҙләп, нәҫел ептәрен барлауға ҡыҙығып ылығып китә торғайны", - ти Наил ағай. Тора-бара үҙе лә шәжәрә төҙөү эшенә ныҡлап тотона ул. Архивтарҙа эҙләнеүҙәр, ололарҙан һорашып яҙып алыуҙар һөҙөмтәһендә ул атаһы яҡлап Атналы нәҫелен - 15-се быуынға, әсәһе яҡлап Төлкө нәҫелен 14-се быуынға тиклем өйрәнеп, шәжәрәләр төҙөй. Түбәндә ул ошо эҙләнеүҙәре тураһында һөйләй.